!§'
C\J
£^^w
THE
WORKS
OF
JOHN OWEN, D.D
EDITED BY
THE REV. WILLIAM H. GOOLD, D.D.,
EDINBURGH.
VOL. XVII.
EDINBURGH:
T. & T. CLARK, 38, GEORGE STREET.
LONDON : HAMILTON, ADAMS, AND CO. DUBLIN : JOHN EOBERTSON
MDCCCLXII.
eEOAOrOTMENA TIANTOAAIIA-
SIVE,
DE NATURA, OBTU, PROGRESS!!, ET STUDIO,
VER^l THEOLOGIES,
LIBRI SEX;
QUIBUS ETIAM ORIGINES ET PROCESSUS VERI ET FALSI COITUS KELIGIOSI,
CASUS ET INSTAURATIONES ECCLESI^ ILLUSTRIORES AB IPSIS
RERUM PRIMORDIIS, ENARRANTDR.
ACCEDUNT DIGRESSIONES
DE GRATIA UHIVERSALI, SCIENTIARUM ORTU, ECCLESLE ROMANCE NOTIS, LITERARUM ORIGINE,
AHTIQUIS L1TERI8 HEBRAICIS, PUNCTATIONE HEBRAICA, VERSIONIBUS SS.
RITIBUS JUDAICIS, ALIISQUE.
AUCTORE JOHANNE OWENO.
Deus nobls haec otia fecit
E. RECENSIONE GULIELMI H. GOOLD, D.D.
EDINBUKGI: T. ET T. CLARK.
MDCCCLXII.
MURRAY AND GIBB, PRINTERS, EDINBURGH.
INDEX
LIBROEUM ET CAPITUM.
PAG.
NOT A ET ANALYSIS AB EDITOB.B, . . . . . . 2, 3
Ad Lectorem Epistola, ........ *11
In Johannis Oweni, S. T. D., Qn>\oyt>v^» carmen, ..... 24
LIBER I.
CAP.
I.-III.—De theologia in genere, .... 27
39
45
54
55
78
80
116
IV. — De theolcgia naturali, sen primi hominis,
V.— De theologise naturalis corruptione et amissione,
VI— De insufficientia theologise naturalis ad salutem,
Digressio de gratia universali,
VII.-IX.— De theologiee naturalis totali corruptione,
Dig. I. De philosophise et scientiarum ortu,
Dig. II. De notis ecclesiee Romanse Bellarminiis,
LIBER II.
I. — De theologise post lapsum instauratione, .... 133
II.— De novse theologiae ad normam theologise postlapsarise institutione, 143
IIL — De reformatione ecclesiee antediluvianoe secunda, . . . 148
LIBER IIL
I.— De Noacho, fcedere Noachico, et ecclesia Noachica, . . ^ . 155
II. — De quibusdam fabulis et oraculis Sibyllinis ; linguarum confusione et
lingua primseva, ......
III.-XIV.— De ortu et progressu idololatrise, 179
LIBER IV.
I.— De theologia Abrahamica, ...... 261
IL-IV.— De theologia Mosaica, 268
Dig. I. De origine literarum, ..... 273
Dig. II. De literis antiquis Hebrseorum, . . . .286
LIBER V.
I.-XL— De theologize MosaicsB corruptione et reparatione solenni ; deque ejus
abolitione, ....... • 317
XIL-XIV.—De ecclesias Judaicae reformatione Ezraitica, . . . .346
Dig. I. De punctationis Hebraicse origine, . . • 350
Dig. II. DeversioneGrgecasacrarumScripturarumLXX.seniorum, 377
Dig. III. De origine T£» Targumim, ....
XV. — De apostasia ecclesiae Judaicae finali, ..... 385
Dig. IV. De ritibus Judaicis a Christo observatis, • 391
XVI.— De apostasia ecclesioa Judaicse finali, ..... 405
LIBER VI.
I.-VIII. — De theologia evangelica, ... ... 409
Digressio de philosophise cum theologia mistura, . • • 458
IX.— De theologiae studio, . 469
PEEFATOEY NOTE.
THE first edition of the following work was published at Oxford in 1661. After a
reference to theology in general, the author discusses the natural theology of the first
man, with its corruption on the fall, and afterwards theology in all its subsequent
phases ; as Adamic or antediluvian, Noachic or postdiluvian, Abrahamic, Mosaic, and
Evangelical. Numerous digressions are inserted, on universal grace, the origin of the
sciences, the notes of the Romish church, the origin of letters, the ancient Hebrew let
ters, the Hebrew points, the versions of Scripture, the religious rites of the Jews, and
on the admixture of philosophy with theology. The work is introduced by a long pre
face, followed by a curious poem, containing an analysis of it. The initials appended
to the poem are T. G. ; which are supposed to represent the name of Thomas Goodwin.
The work was reprinted at Bremen in 1684, and at Franeker in 1700. In these re
prints great professions of accuracy are made, which a careful examination of them by
no means tends to confirm. The original edition was disfigured with errata on almost
every page, and the subsequent editions are hardly entitled to much praise for the
correction of those numerous blunders, while errata of their own are not uncommon.
The present is the fourth edition of the work, as it was not included in the collection
of the author's works edited by Mr Russell, and published in 1826.
Mr Orme mentions that a Rev. John Hooper had prepared a translation of the work ;
which, however, seems never to have been published. There is a translation of the
last book of it by the Rev. John Craig of Avonbridge.
The treatise is simply a historical dissertation on the origin and progress of theology,
in a spirit thoroughly evangelical, and in a style somewhat remarkable for the power
and compass of its Latinity. At times, in the strokes of the author directed against
Popish error, there are specimens of the same quiet and effective sarcasm which marks
his replies to Vincent Cane. While many of the views broached on the collateral topics
considered in the various digressions with which the work abounds are obsolete, and
superseded by modern investigation, the work, as a whole, is full of scriptural truth
and pious sentiment. The last book is especially valuable, as conveying to us the ripe
experience of England's greatest theologian in regard to the best method of prose
cuting sacred studies. Mr Ryland of Northampton describes the work as entitled to
rank in theological literature on a level with the Principia of Newton in science, — as
" an incomparable work, perhaps the very greatest of the kind ever written by a Bri
tish divine." We doubt if most readers would acquiesce in this very fervent eulogy,
while there can be little hesitation in acceding to the more cautious and studied lan
guage of Mr Orme, who affirms that " the work discovers a vast extent of reading, and
a profound acquaintance with the whole compass of profane and sacred learning."
Indeed, no work of Dr Owen in his native tongue leaves such an impression of the ex
tent and variety of his erudition ; and, to judge from it, no contemporary name bears
away the palm of decided superiority to our author, either in respect of spiritual wisdom
or general learning. The compression requisite to overtake the vast field before him
obliges him occasionally to condense within narrow limits an amazing extent of truth ;
so that no diffuseness appears in his narrative, and the attention of his readers sel
dom flags under the prolix heaviness which too often mars the effect of his other pro
ductions. — ED.
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WOEK.
BOOK I.
THE first book of the treatise is chiefly occupied with the subject of natural tfxology,
— terms employed somewhat differently from their common and modern acceptation.
They are used in reference not so much to the evidences by which the fact of the
divine existence is established, as to the science of the moral relations of man to the
Deity, — so far as they are discernible by the light of reason, unaided by any super-
natural communication of truth, — since called natural religion. After a brief state
ment of what natural theology in this sense includes, the remainder of the book contains
a historical account of its corruption and extinction.
THE THEOLOGY OF NATURE.
The origin and meaning of the word " theology" are considered, after a caution ten
dered against the introduction of foreign words in religious discussions. The terms
which the Jews employed to denote theological science are mentioned. Examples of
the use of the word among the Pagan writers of antiquity are furnished. In the title
of the Apocalypse John is called <5 StoXoyos ; but the title is of uncertain origin. The
word in question and its cognates were freely used by Origen. — Chap. I. Allusion is
made to the frivolous discussions among the schoolmen ; such as, whether theology is
an art or a science ; and if the latter, whether theoretical or practical. Theology, as
depending upon a supernatural revelation, is exhibited as essentially different from
a science resting on fixed principles and axioms agreeable to and even cognate with
the human mind. The apostle Paul is quoted, to show the wide difference between
Christian theology and the wisdom or science of man. Any attempt to reduce the
former to the rules and principles of human science is proved to be useless, and certain
to issue in the idle disputations of the scholastic philosophy — Chap. IT. After a state
ment of the distinction between subjective and objective theology, it is shown that
the knowledge which God has of himself cannot be the archetype of our knowledge
respecting him ; that the latter depends upon the revelation he may be pleased to
make of himself; and that this revelation, as embodied in his word, is the substance of
our theology, considered especially as subject to the cognizance of men. — Chap. III.
The theology of the first man, as derived from the light of nature, is described ; and
the assertions of the Socinians regarding Adam's ignorance of God, of himself, of his
wife, and of other objects, in his original condition, are controverted. All intelligent
creatures, from the law of their creation, being dependent on God, are under moral
obligation to him; and in order to the fulfilment of this obligation, a reward, consisting
in the eternal enjoyment of the Deity, was promised, while a penalty was annexed,
consisting in eternal separation from God if sin were committed. On the entrance of
sin the theology of nature was lost to man. — Chap. IV.
Though the innate light which man possessed of divine things has been lost by the
fall, some traces of it remain; such as the belief that God exists, and that he is infinite
in pci'fection and greatness. The obedience due to God is enforced by the law of na
ture, and illustrated by the universal operation of conscience. These original and
4 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WOEfc.
instinctive feelings in the human mind are fostered and confirmed by the consideration
of the works of God in creation and in providence. Passages from Scripture are ex
pounded in support of these views, mingled with references to important admissions
made by some heathen authors. — Chap. V. The insufficiency of natural theology for
the salvation of man, though it is valid and of force to prove him to be inexcusable
in his sin, appears from various considerations: — 1. Before the gospel was diffused
among the Gentiles, the previous ages are termed "the times of ignorance," Acts
xviii. 30. 2. What the law could not do, the mere knowledge of it could not do; and
its inadequacy of itself to secure the restoration of the divine favour is declared by
the apostle, Kom. iii. and iv. 3. Faith is indispensable, in order to please God; and
faith cometh by hearing, and hearing by the word of God. 4. Eternal life consists in
the knowledge of God, and Jesus Christ whom he hath sent. 5. All the knowledge of
God derived from the light of nature is rendered vain, by the infraction of the cove
nant of works. The principle of obedience with the natural man being now the fear
of punishment, and not the love of holiness, what he does in outward act is not done
from the heart ; so that internally he stands self-convicted of guilt, however innocent
he may appear outwardly. — Chap. VI.
A long digression on the subject of UNIVERSAL GRACE is here inserted; in which,
after a reference to the views of Pelagians and Arminians, he states, as a proposition to
be controverted, the doctrine that God wills the salvation of adults who may never have
enjoyed the revealed word. The controversy turns upon the sufficiency of the means,
and the purpose of God in regard to the salvation of those who are destitute of revela
tion. It is no proof, either that, as some contend, the light of nature may suffice for
their salvation, or that God has indicated a purpose to save them, when, in Acts xvii.
24-27, they are represented as under obligation to " seek the Lord, if haply they might
feel after him." On this principle the necessity for any revelation would be superseded.
The simple scope of the apostle's statement is, that had men attended to the traces of
the divine character impressed upon creation and providence, they would have been kept
from idolatry, devoted themselves to the search for the true God, and adored him as
their creator and ruler. That by these means they could have arrived at any know-
ledge of the divine mercy and the way of salvation, Paul never asserts. The argument,
that some views of the divine placability could be gleaned from God's long-suffering in
providence, is met by an appeal to the evidences of the divine displeasure, equally
manifest from the workings of providence and from the superstitious rites and ceremo
nies to which men have been driven from the fear of the divine wrath ; proving that a
mere general notion of his goodness never served to engender the confidence of for
giveness and safety. On similar grounds an argument for the possible salvation of
the heathen, founded on Kom. i. 21, 22, is disposed of. — Dig. I.
The progress of declension from the pure and simple principles of natural theology,
which ensued over the whole world, is succinctly traced. Much of the corruption of
theology is traced to the origin and character of heathen philosophy ; which is ascribed
to the knowledge of divine things lingering in the human heart after the fall, and ex
tended by the observation of nature. The first philosophers were generally priests, and
their speculations issued in superstition, till in Greece philosophic theories arose having
no direct affinity with religious principles, and relating chiefly to ethical and metaphy
sical science. The insufficiency of ethics, apart from revealed truth, to engender and
promote virtuous affections, and their defect as a mere system of doctrine, are briefly
exposed, as well as the crude uncertainties of metaphysical speculation. The attempt
to combine scholastic subtilties with theology almost proved the destruction of evange
lical truth. And if the first part of natural theology, which has reference to the prin
ciples of moral obligation, was injured by this improper admixture, the second part,
consisting in the knowledge of God, was not promoted, when the natural sciences, such
as astronomy, — so fruitful in illustrations of the divine character and resources, — were
not cultivated in a reverential spirit, and with a desire to obtain from them enhanced
conceptions of the divine glory Chap. VII. Besides this source of corruption to na
tural theology, another existed, in the rudimental traditions, which, as they floated over
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK. 5
the world, and were transmitted from generation to generation, became more and more
impure, and received a strange colouring alike from the licence of poetry and the specu-
lations of philosophy, falsely so called. Specimens of these traditional beliefs are given,
with quotations from authorities in proof of their existence ; such as the belief in a Crea
tor of the world, and of a future state of rewards and punishments. These original ele
ments of sacred knowledge becoming corrupted by superstition and polytheism, gave rise
to boundless fable, till even the light of nature was threatened with extinction, and the
wiser among the Gentiles came to despise and repudiate all the prevailing forms of
religion. Instances are given of the extent to which, under the impulse of supersti
tion, atrocious rites were carried, in the immolation of human victims ; — a practice
which is proved to have obtained among the Greeks, the Romans, the Gauls, the Bri
tons, the Tyrians, the Egyptians, the Thracians, and other nations. The foul obsceni
ties of heathen mythology are also adduced, and their evil effect upon public morals is
exhibited ; poets, legislators, and philosophers, conspiring, in different ways, to effect
the same result, — the total extirpation of all right principles in religion from the
minds of men. The true cause of the disappearance of all these gross superstitions
was the rise of the Sun of Righteousness upon the deep midnight of the moral world. —
Chap. VIII.
The efficacy of the gospel in abolishing heathenism is explained. The natural pro
pensity of the unsanctified heart to idolatrous rites appears in the reproduction of
the ancient heathenism in the form of Romish error. The fifteen notes of the true
church, as they are urged by Bellarmine, are shown to apply with equal pertinence
to the Paganism out of which Popery grew: — 1. The latter claims to be the catholic
or universal church ; similar boastful pretences are common to all superstitious sys
tems. 2. Antiquity is another of these notes ; and so when the gospel was proclaimed,
" May we know what this new doctrine whereof thou speakest is? " said the philoso
phers of Athens. 3. Perpetual and uninterrupted duration ; in which respect Paganism
does not suffer under comparison with Popery. 4. The multitude and variety of be
lievers; but at one time nearly the whole world was Pagan. 5. The succession of bishops
in the see of Rome; and so Mohammedans talked of the caliphate, and Cicero of the
heathen pontiffs. 6. Agreement in doctrine with the ancient church ; the very stronghold
of Paganism, and because Socrates dissented from it, he was put to death. 7. The union
of members among themselves, and with their head, the Roman bishop ; such unity Augus
tine describes as existing among the Pagans, — with all their strifes and quarrels ever
ready to worship the same gods. 8. and 10. Holiness of doctrine, together with the holiness
of its authors; even Paganism had respect for external sanctity, and the sanctity of
Rome is nothing more. (The 9th note of Bellarmine, efficacy of doctrine, seems omitted,
or perhaps is included by Owen under these two.) 11. Miracles; so in all heathen
historians there is constant reference to wonders and prodigies. 12. The light of pro
phecy ; let it suffice to urge, as a parallel in this respect, the vaticinations of the
Delphic oracle. 13. The confession of adversaries ; but there are men who, with a pro-
fession of the Christian name, contend that the salvation of the heathen is possible.
14. The unhappy end of the adversaries of the Romish church; so reasoned the Pagans.
Judgment, it was alleged, overtook the sacrilege of the Gauls, so that " The gold of
Toulouse" became a proverb; and in later times, if any public disaster ensued, the
cry was raised, "Christianos ad leones!" 15. Temporal happiness divinely conferred;
so argue the Mohammedans; so argued the Jews of old, Jer.'xliv. 15-18 Chap. IX.
BOOK II.
THEOLOGY FROM ADAM TO NOAH.
The revival of theology after the fall and the entrance of sin, together with its subse
quent corruption, is narrated in this book.
After the fall and the extinction of natural religion, religious knowledge was com-
VOL. XVII. 1
6 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK.
mimicated anew, by a supernatural revelation, in the first promise; in which four
essential truths are contained, — the origin of salvation in divine grace, the incarnation
of the Redeemer, the necessity and nature of his sufferings, and the operation of faith
in embracing his finished righteousness. The admission of the earlier, with the denial
of the later Jews, that this promise relates to the Messiah, is considered. The Soci-
nians concur with the later Jews. The reading of the Vulgate, "Ipsa conteret," is
disproved. In consequence of this revelation, the old precepts of natural law came
under new sanctions ; but instead of the positive precept forbidding man to eat of the
tree of knowledge, a new precept, more adapted to the new covenant established on
the promise, was given, — the rite of sacrifice. The notion of some Papists, that sacri
fice was practised by Adam in a state of innocence, is denounced ; together with the
error of the Socinians, and some Arminians, according to which it was not a divine
institution. The views of Porphyry on the subject of sacrifices afford singular confir-
• mation of the principles of revealed truth. The sum of Adamic theology posterior to
the fall consists in these leading elements : — its foundation in the first promise, its rule
of obedience in the moral law, and the peculiar feature of its external worship, in the
institution of sacrifice. — Chap. I. The new church, constituted on the principles just
mentioned, existed primarily in the family of Adam. Cain was the first to apostatize ;
and the apostasy was in open contravention of these principles. There was in it un
belief in regard to the promise, disobedience in regard to the law, and contempt of
the divinely appointed worship. The expulsion of the fratricide was the first refor
mation of the church. — Chap. II. Its second reformation must be ascribed to the period
of Enoch, when " men began to call upon the name of the LORD." The interpretations
of the expositors who understand these words in an evil sense, as denoting a lapse into
idolatry, are briefly refuted. At this period the first open separation of the church
from the world, in the assumption by the Sethites of the name "Sons of God," was
made. In opposition to those who understand " the sons of God," mentioned in Gen.
vi. 1-4, to be angels, and to those also who conceive them to have been men of the
higher ranks in society, it is proved that that passage of holy writ simply intimates
the progress of defection, when the Sethites, separated from the ungodly since the time
of Enoch, joined in unholy alliances with females of the apostate races. This defec
tion continued till the knowledge of true religion came to be restricted to the family
of Noah, and the deluge was inflicted on a guilty world. — Chap. III.
BOOK III.
THEOLOGY FROM NOAH TO ABRAHAM.
The restoration of theology and the church took place in the family of Noah ; in con
nection with whom there is the first express mention of a covenant, Gen. ix. 9. As the
promise includes the requisition of obedience, and obedience is simply the due obser
vance of the means appointed in order to obtain the promised life, and as obedience
becomes acceptable on the footing of a covenant, though the promise be matter of
pure revelation, the name of a covenant is bestowed on it. Various etymologies are
assigned to the Hebrew word for " covenant." A visible sign of this covenant was
established in the rainbow. Precepts against murder, equivalent to the institution of
magistracy, were now issued. Permission for the first time is granted to make use of
animal food. There is no interdict on the use of blood, the prohibition, Gen. ix. 4, hav
ing reference only to the duty of abstaining from eating any animal before its life is ex
tinguished. The origin and history of what are termed the "seven Noachic precepts "
are involved in considerable obscurity. The sin of Ham, and the woe pronounced on
him, form the apostasy and reformation <Sf the church of Noah; — a reformation, how
ever, which resulted in new forms of greater declension, when the impiety of men led
them to build a tower in defiance of God, and judgment came in the shape of the con
fusion of tongues. Chap. I. The analogies which some trace between the history of
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK. 7
Noah and various mythological fables about Saturn and Janus having been set aside,
the true reason is assigned for the erection of the tower of Babel ; — not that the sons
of men might ascend to heaven, — not that they might escape another deluge, but the
vain-glorious desire to establish their name upon the earth. The attempt was baffled
by the confusion of tongues. As the " sons of God " had no connection with the tower,
the primeval language lingered amongst them. This was the Hebrew language ; the
name of which is derived, not from those who arrived in Canaan from beyond the
river, Joshua xxiv. 3, but from the Eber mentioned Gen. x. 21. Eber gave name to
the language from his distinguished piety. Various authorities among the Jews, the
ancient fathers, and modern authors, are referred to in support of these views. Cap-
pellus holds that Abraham learned the Hebrew language from the Canaanites. That
the language of those tribes had affinity with the Hebrew cannot be questioned, and
it is proved by Bochart, through means of an appeal to the names of towns and men.
There is no reason, however, that the primeval language should have been lost in the
line of Abraham, — of those who had not shared in the guilt of attempting to erect the
tower. The Philistines, it is certain, did not use the Hebrew. In regard to the time
in which the division of tongues took place, the reader is referred to Buxtorf s disserta
tion on the subject, — Chap. II.
The remainder of the third book is occupied with a dissertation on the origin and
progress of idolatry, in twelve chapters. Although the origin of idolatry is un
certain, and great diversity of opinion prevails regarding it, some light on the nature
of divine worship would be obtained from the renewed investigation of this subject.
Before the deluge there was no idolatry, properly so called. Till the building of the
tower, about the year of the world 1757, and after the deluge 101 or 102, no traces
of idolatry can be discovered. — Chap. III. Two kinds of idolatry early acquired
prominence, — Sabaism, or the worship of the heavenly host; and Hellenism, or the deifi
cation of heroes upon their decease. The former was the more ancient of the two,
Job xxxi. 26-28. The modes of worship were simple. To this kind of superstition
were addicted the Egyptians, the Babylonians, the Chaldeans, and the ancient Persians.
The rudiments of it were found among the Greeks, and the Gauls, and the Germans.
• — Chap. IV. The causes leading to this form of superstition might be some lingering
tradition of the rule ascribed to sun and moon, Gen. i. 17, 18 ; the vanity of the human
mind in succumbing to the thraldom of sense and outward objects ; and the natural glory
.of the heavenly orbs. — Chap. V. Another circumstance gave impulse to the spread
of the superstition. Under the worship accorded to deified men, the powers of nature,
it was alleged, were in reality worshipped. To escape the shame of worshipping inani
mate objects this explanation of the old idolatry was invented and urged, — more espe
cially when men began to be ashamed of the follies and fables of heathenism, after
Christianity was dissipating the moral gloom of the world. That no such philoso
phizing explanation of the ruder idolatries prevailed at an earlier period, is proved by
the long disputation of Plutarch, whether Apollo was different from the Sun. Certain
points of analogy between the ancient Pagans and modern Jesuits are indicated ; as, for
example, their tricks in the alleged exorcism of demons. — Chap. VI. The arts of painting
and sculpture were first employed in subserviency to the interests of idolatry. Conscience
dictated the necessity of some god. When the true God was unknown, some false god
must be invented ; and the same instinct which required his existence prompted men to
seek tokens of his presence, that evil might be averted from them. Hence the forms in
which sculpture presented the imaginary deities of Paganism ; and hence the demand of
the Israelites to Aaron, Exod. xxxii. 1. The influence of the deity was conceived to
lodge in the statue dedicated to his honour. And thus, first, to have assurance of his
presence, he was represented in a visible form ; and, secondly, to have assurance that
he took charge of individual interests, his statue was multiplied according to the wish
and necessity of each individual who relied on his aid. — Chap. VII. The visible
objects to which superstitious worship was addressed were either tapering pillars or
rude stones. Only after a lengthened course of aberration from the knowledge of
God, did men venture to reduce their conceptions of Deity to the human form. The
8 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK.
peculiar description of stones called EXITVXHK is held to be a corrupted tradition of
what occurred with Jacob at Bethel. — Chap. VIII.
Wearied of the stars, whose unfaltering regularity rebuked the vanity and fickle
ness of the human mind, men invented gods more like themselves, by elevating to the
rank of deities those who, in this life, had acquired some renown and dignity. Various
are the theories explanatory of the origin of statues. The Jews affirm that Terah, the
father of Abraham, was the first sculptor; Pindar ascribes statues to the Rhodians ;
Isidore, to Prometheus; the majority of writers, to Dsedalus. — Chap. IX. This eleva
tion of men to divine honour began in the east, and the memory of those who were
the fathers of the race after the deluge was held in peculiar veneration. GREECE
took the lead in this fabrication of deities, so that it came to be styled " Patria et
officina deorum." This deification of men became universal, from various causes. The
names of the true God, after the confusion of tongues, were applied to the deities of
the heathen. — Chap. X. The origin both of the inhabitants and of the name of BRI
TAIN is unknown. The impression prevails that the European islands were peopled
by the descendants of Japheth, and that the name of the inhabitants of Wales, Cymbri,
Cambri, or Gomeri, is derived from Gomer, the eldest son of Japheth. The etymologies
of Britain are exceedingly various, the conjecture of Bochart, that it comes from
"]2X-n"a. "land of tin," being the most probable; but all agree that the aborigines
of the island were addicted to gross superstition. Druidism was the prevailing form.
Origen says they worshipped the sun; and it would seem, from other authorities, the
moon also. The Druids are said to derive their name from the oaks — in Greek called
^fvs — near which their ceremonies were performed. Strabo describes three kinds of
Druids. They used a peculiar dress, had schools for the education of youth, practised
medicine, and in their theology certain peculiar tenets were contained; as, for in
stance, the immortality and transmigration of the soul. They cultivated eloquence,
rhetoric, geography, and astronomy. One Druid held a primacy over the rest. Sacri
fices peculiarly barbarous obtained amongst them, particularly two kinds of human
sacrifices. The introduction of Christianity into Britain is reviewed at length, the
author detailing the same facts which appear in his answers to Vincent Cane, See
vol. xiv. of his works, p. 94, 393. — Chap. XI. Some faint traces of the knowledge of the
true God still existed. The Athenians had an altar " to the unknown God." There
are references in Cicero, Philostratus, Sophocles, Justin, and Lactantius, which show
that some dim belief of one supreme God prevailed throughout heathenism, in spite of.
the popular superstitions. — Chap. XII. The corruption of this dim and primary
belief gave rise to much superstition and idolatry, — the worship of Jupiter, Pluto, the
heavenly orbs, and deceased heroes, and demons, and a crowd of idols, beyond enume
ration. — Chap. XIII. As polytheism spread and grew, even living men, such as the
Roman emperors, called themselves gods, and claimed divine honours. The condition
of the world, in this respect, was never so bad as when Christianity began to spread
among the nations. — Chap. XIV.
BOOK IV.
THEOLOGY FROM ABRAHAM TO MOSES.
This book is occupied with an account of theology as known and revealed to Abraham
and Moses, including two digressions, on the origin of letters, and on the ancient letters
of the Hebrew language.
Abraham, abandoning at the call of God the idolatry in which he had been to some
extent involved, received a considerable enlargement of revealed truth, in addition
to what had been transmitted from Noah : — 1. The promise of the Seed in whom all the
families of the earth were to be blessed was seven times given to him. 2. A more copious
declaration of the covenant of grace was made to him, Gen. xvii. 1-7. 3. The restric
tion of the covenant to his seed was declared, Gen. xii. 3. 4. Circumcision, as a sign of the
covenant, was instituted. 6. The communication of the privileges of the covenant and
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK. 9
church to the infant seed of believers was announced, Gen. xvii. 7. And, lastly, Abraham
"Was taken into special communion with God, and called " The friend of God." — Chap. I.
The church became visible when, from a single family like Abraham's, it came to em
brace the numerous families of his posterity. With the preservation of their ancient
language, however, his descendants did not entirely retain the purity of their ancient
faith. The legislation of Sinai was needed, to restore the true knowledge of the true
God to the multitude who in Egypt had become tainted with its superstition. The
remarkable feature in the revelation imparted through Moses was, that it was given in
a written form, and reduced to a system, and greatly increased in amount. — Chap. II.
It is necessary, therefore, at this stage to inquire into the ORIGIN OF LETTEES. Some
believe them to have been in use before the deluge ; but this is not probable, as recourse
would have been had to this method of preserving and transmitting revealed truth,
which was not the case ; and, secondly, all accounts of the origin of letters agree in
placing the invention of them posterior to the deluge. Not to speak of the Chinese,
the Assyrians, Egyptians, Phoenicians, and even the Greeks themselves, contend for the
honour of this invention. No tradition is more prevalent and authentic than that
Cadmus first introduced letters from Phoenicia into Greece. There is an equal agree
ment of belief that the number of letters which he introduced was sixteen. To
these, according to Pliny, four were added by Palamedes. It is probable that the
Phoenicians, seeing the letters which the Hebrews used, invented those which Cadmus
brought with him into his adopted country. In regard to the ages succeeding the
deluge, Kircher labours in vain to prove that the Egyptians used written characters
before the times of Moses. The expression, "Book of the Wars of the LORD," Num.
xxi. 14, does not imply a literature previous to the writings of Moses. It may be
rendered, "Account of the wars of the LORD;" and instead of the words in connection
with it, "It is said," we may read, " It will be said." Nor is the argument of Vos-
sius stronger, founded upon the astronomical observations sent by Callisthenes from
Babylon, and extending over a period of one thousand nine hundred and three years;
Simplicius, who mentions the fact, having lived about one thousand years afterwards,
and the utmost variety of statement existing among different authors in regard to these
observations. — Dig. I.
In the same chapter there is also a special digression on THK ANTIQUITY OF THE
HEBREW LETTERS in particular. Though Origen and Jerome make mention of the
Samaritan Pentateuch, there is no evidence that they ever saw it; but their tes
timony is express that the Samaritans of that time had the Pentateuch in the He
brew language, but in a different character. The Samaritans, originally collected
from the dregs of different nations, and rejected by the Jews on their return from
Babylon, under the terror of Antiochus openly renounced the worship of the true
God. Such men did not scruple to tamper with the integrity of the Pentateuch,
and generally corrupted it in accommodation to their own prejudices. There are
strong arguments against the notion entertained by some, that after the return from
Babylon, the Jews executed copies of their Scriptures in the Assyrian character,
and the Samaritans did exactly the reverse, writing Scripture in the old and true
Hebrew character. The people during the captivity might retain the knowledge
of their native tongue. The exposition of the law by the Levites, Neh. viii. 7, 8,
might be a mere interpretation, rather than the translations from which it is said the
Targums arose. There is no evidence that the square letters were Assyrian or Chal
dean. Eusebius, Jerome, and Beda, while affirming a change made in the letters by
Ezra, do not affirm that he changed them into Assyrian. Even before the captivity the
Jews would seem to have been acquainted with the Syrian tongue, 2 Kings xviii. 26 ;
and if both languages were understood, there was little need for the change contended
for. The arguments for it consist of testimonies from Jewish and Christian' writers ;
and monuments still exist. But these testimonies are irrelevant, contradictory, and
opposed to other testimonies. The monuments appealed to are coins ; which yield evi
dence equally inconclusive, so many frauds are practised in the matter of coins. The
inscriptions which, Kircher says, were found by a Franciscan monk in Horeb, and from
10 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK.
which he deduces this meaning, " A virgin shall conceive," afford a precious specimen
of the impostures with which men are sometimes deceived. Buxtorf proves that the
Jews were acquainted with the Samaritan character before the destruction of the
first temple. The Egyptians used three kinds of letters ; so that it was not uncommon
for a nation to use more than one kind. On the other hand, there are ancient coins
in the square letters. In fine, there are five reasons for believing in the superior an
tiquity of the Hebrew characters : — 1. Their prescriptive right and immemorial claim
to the antiquity ascribed to them. 2. The insufficiency of every reason assigned for
the alleged change. 3. Various circumstances which rendered it impossible. 4. The
numerous testimonies pf the Jews against it. And, lastly, The uncertainty that hangs
over the whole history of these Samaritans. — Dig. II., Chap. III.
Resuming, after these digressions, the history of religion, the author comes to the legis
lation of Sinai ; of which a report was widely diffused over the world. Before this
period no laws were publicly promulgated or committed to writing ; and even among
the Gentiles acknowledgments are found that Moses was the earliest legislator. The
fundamental principles of the revelation, as communicated through Moses, are as fol
low : — 1. That revelation is the only rule of all religious worship which is acceptable
to God. 2. That salvation proceeds purely from sovereign grace, through the promised
Seed. 3. That all typical institutions had a limit prescribed to their duration, beyond
which it would not be lawful to adhere to them. — Chap. IV.
BOOK V.
THE CORRUPTION, RESTORATION, AND FINAL ABOLITION, OP MOSAIC THEOLOGY.
There was a twofold defection of the Jewish church;— partial, inasmuch as, through
the grace of God, it was for a time recovered to the faith and obedience of the truth;
final, when it terminated in the complete destruction of the nation. Under the former,
despising revelation, the chosen people addicted themselves to worship sinful and erro
neous; — first, in respect of the objects, which were the idols of foreign nations; and,
secondly, in respect of the modes employed. — Chap. I. They borrowed the worship of
the sun from the Chaldeans, the teraphim from Mesopotamia, the worship of the heifer
from Egypt. The Moabites and Midianites seduced them into the sin of Baal-peor.
With the Ammonites they worshipped Moloch ; with the Tyrians, Baal ; with the Philis
tines, Beelzebub. Modes of worship cruel and abominable were derived from the same
sources; such as the immolation of children, and libations to the queen of heaven. —
Chap. II. The various names are noticed which are applied by Scripture to the idols
of the heathen ; some of these names having reference to their imagined efficacy, some
to their influence on the conscience, some to the matter of which they are framed,
some to their external form, some to peculiar reasons on account of which they are
so called, and some to the feelings of contempt and aversion with which they ought
to be regarded. — Chap. III. An account is given of Baal-peor, the idol of the Moabites.
— Chap. IV. The next idol to the worship of which the Israelites apostatized was
Baal, and the different names ascribed to him are considered, — Baal-zebub, Baal-samen,
and Baal-berith. — Chap. V. The different rites by which Baal was worshipped are
described, and he is identified with the sun. — Chap. VI. Moloch, the abomination
of the children of Ammon, the worship offered to him, the origin of Gehenna and To-
phet, and the connection of this idol with the sun, next come under review. — Chap.
VII. Ashtaroth, the goddess of the Sidonians, is identified, under various forms and
names, with the moon. — Chap. VIII. The sin of Aaron, in the formation of the golden
calf, is affirmed to consist in the arbitrary worship of God, in a way which he had not
appointed. — Chap. IX. That the ten tribes might not resort to the house of David,
Jeroboam thought it necessary to institute a new species of worship, and for this pur
pose he took the calf of Aaron as a model. Mention is also made in Scripture of tera
phim used for vaticination, as also the ephod of Gideon, Judges xvii. 5, and viii. 27. —
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK. 11
Chap. X. The apostasy of the Jews, which drew down the punishment of seventy
years' captivity in Babylon, consisted in setting aside the three great principles of
Mosaic theology; — rejecting the pure worship of the true God for idolatry; asserting
justification by works, in opposition to the doctrine of justification by grace; and claim
ing a perpetuity for Mosaic rites, to the disparagement of the promise of the Messiah,
on whose coming they were to vanish aAvay. — Chap. XI. The reformation under Ezra
effected important changes: — 1. The rebuilding of the temple; 2. The institution of
the great synagogue ; 3. The diligent revision of the copies of the sacred books ; 4. The
preaching of the word ; 5. The excommunication of the Cuthites ; and, 6. The separa
tion of the people from strangers Chap. XII.
The revision of the text by Ezra leads to a long and learned digression on the sub
ject of HEBREW PUNCTUATION ; which was most probably an invention of Ezra, and, at all
events, cannot be ascribed to any author later than the age of Ezra. The following
grounds for this opinion are urged : — 1. The universal use of the points; 2. The nature
of the invention itself, which has the aspect of a divine disclosure rather than a human
invention; 3. The testimonies of the Jews; 4. The great utility, if not the absolute
necessity, of the invention; 5. The uncertainty and hesitancy which characterize the op-
posing views. The following arguments against the antiquity of the points are refuted
in succession: — 1. The authority of eminent men; 2. The identity of the old Hebrew
with the present Samaritan characters ; 3. The absence of points in the copies used in
the synagogue ; 4. The testimony of Elias Levita and Aben Ezra ; 5. The silence of the
Talmud respecting them ; 6. The extraordinary number of vowels and accents ; 7. The
ignorance of Jerome on the subject ; and, 8. The fact that they are not found in the
cognate dialects of the Arabic and Syriac. — Dig. I. The last three points of the
reformation under Ezra, which have been already specified, are considered briefly. —
Chap. XIII. Some causes of the final apostasy of the Jewish church are unfolded ; —
connection with the Gentiles, the entrance of philosophy, the circumstance that the
sacred tongue fell into desuetude, the ignorance of the people, the ambition and pride
of their teachers, and the general corruption of manners. Digressions follow on the
subject of the SEPTUAGINT VERSION and the CHALDEE PARAPHRASES. — Chap. XIV.
The leading steps of the final apostasy of the Jewish church are described. The
first principle of Mosaic theology, which consisted in the paramount authority as
cribed to the Word of God, was set aside or overlaid by a portentous growth of tra
ditions and the figment of an oral law. As many affirm that several institutions in the
New Testament church were borrowed by Christ from corresponding practices which
had been introduced by the Jewish doctors, a digression is here inserted in disproof of
this notion. It is conceded that some sayings among the Talmudists correspond with
what we find in Scripture ; that the rabbis trace a similarity between certain Chris
tian rites and rites previously in use among the Jews ; that the teachers of the Mishnah
and Gemara do not refer to these sayings and rites as if of recent origin and notoriety ;
and that our Lord employed various proverbs current among the common people. With
these admissions, however, it is denied that the oral law is any thing but a figment,
that there is any warrant for the rites and ceremonies of the Talmudists, that our Lord
ratified any purely Mosaic institution by his authority. After other considerations of the
same tendency, it is shown, in regard to the Lord's prayer, baptism, the eucharist, and
excommunication, that they are not borrowed from the rites and customs of the Jews,
but rest on the authority of Christ, as the great lawgiver in his church. — Chap. XV. The
second fundamental principle of the Mosaic theology was the doctrine of justification by
grace. The Jewish church in its apostasy rejected it, deeming themselves sure of sal
vation simply on the ground of lineal descent from Abraham, Matt. iii. 9, denying their
spiritual weakness and inability, and seeking to establish a righteousness of their own.
The third great principle in the Mosaic theology, — faith in the promised Messiah, —
was set aside by the doctrine that the Mosaic ceremonies, only valuable so far as typi
cal of Christ, were to continue for ever. The predicted descent of the Messiah from
the tribe of Judah involved the abolition of those ceremonies, to the very nature of
which the sacerdotal supremacy of the house of Aaron was essential. — Chap. XVI.
12 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK.
BOOK VI.
EVANGELICAL THEOLOGY.
On the overthrow of the Jewish church, theology, so far as it was purely Mosaic,
lost its efficacy. To bring the church to a higher condition of spiritual privilege, the
Son of God appeared, and theology, so far as it is strictly evangelical, was declared by
him. Two expressions in sacred Scripture mark the character of the age in which
Christ appeared: — 1. It was " the fulness of time;" and this fulness had respect first to
the state of the world, inasmuch as idolatry had reached its height, the insufficiency of
philosophy to restore the true knowledge of God had been proved, the utmost dignity of
earthly dominion and extent of human power had been attained, and an expectation pre
vailed throughout the world that some divine interposition, by means of an illustrious
prince, was about to take place for the deliverance of man ; and secondly, to the divine
purpose, 1 Pet. i. 20. 2. It was the "last days," the Jewish church being on the eve of
dissolution, as may be gathered from different parts of Scripture, Gen. xlix. 1. —
Chap. I. Christ, from his relation to the Father, possessing perfect knowledge of the
divine will, reveals to us evangelical theology, of which the following are six leading
principles: — 1. The inability of the natural man to discern this knowledge; 2. The
need of regenerating grace for this purpose ; 3. Regeneration obtained solely through
the Holy Spirit ; 4. The office of the Spirit in giving us a saving acquaintance with
evangelical doctrine ; 5. The spirituality of the worship to be offered up under the
influence of this doctrine ; 6. The separation of all true worshippers of God in Christ
from the world. — Chap. II. Some knowledge of God may be acquired by the natural
understanding, without the special assistance of the Holy Spirit, through the reading
of Scripture and the study of systematic theology : but those who know nothing more
than these external helps supply may be Christian philosophers, but are not evangeli
cal divines ; for the knowledge which they possess is not such as God requires, does
not imply spiritual and saving illumination, and attains none of the ends of true
evangelical theology. — Chap. III. Regenerate men alone are capable of enjoying evan
gelical knowledge. Evidence in support of this proposition is found in the autho
rity of the apostle Paul, 1 Cor. ii. 14, 15, and of Christ himself, John iii. 3; in the
spiritual inability of the unregenerate ; and from a consideration of the ends which
theology, when really and savingly apprehended, promotes, and which are, — 1. Con
formity to God ; 2. Communion with God ; and, 3. The enjoyment of God. — Chap. IV.
It is necessary to define exactly who are meant by " the regenerate." Some there are
who consider all who are baptized as regenerate. Papists contend for the absolute
necessity of outward baptism. The fathers used ambiguous language, ascribing to
such as appeared to be regenerate what belonged only to those truly regenerate, — an
ambiguity which Augustine removes, when he teaches that many are called sons of
God, from the sacrament of regeneration, who are not really born of God. All who
are baptized, however, are not to be held, simply on account of their baptism, as re
generate, unless they have experienced the efficacious grace of the Spirit. The Spirit
operates for our regeneration by enlightening us into a knowledge of our miserable
condition by nature; — by awakening the conscience to a sense of guilt,; — by touching the
heart with legal grief and fear ; — by administering relief to the sinner when he is
brought to this extremity, through the proclamations of the gospel, Isa. Iv. 1, John
vii. 37; its declarations, John iii. 16; its exhortations, Acts ii. 38; its invitations,
Matt. xi. 28, 29 ; and its promises ; — by the exhibition of Christ ;— and by implanting a
new spiritual life; — till the sinner, softened and subdued under the impressions of grace,
consecrates himself entirely to the obedience of the faith. — Chap. V. Theology is a
spiritual gift, or rather the combination of spiritual gifts. Christ is the author of all
spiritual gifts ; and the unction by which he imparts them to us is from the Holy One,
1 John ii. 20. The fundamental and radical principle, therefore, of all evangelical
ANALYSIS OF THE FOLLOWING WORK. 13
theology is the necessity of that saving light by which the inind of the sinner is dis
posed and enabled spiritually to understand the things of the Spirit of God. Evange
lical theology is defined to be " A spiritual gift imparted by the Holy Spirit, in the
name of Christ, to the minds of the regenerate, by which they are made wise in the
knowledge of the mystery of godliness, conformed to the truth, and directed in the
performance of the obedience and the worship due to God in Christ." The object of
this knowkdge is all truth pertaining to the kingdom of Christ ; the mode of its com
munication is supernatural and by the Spirit ; Us foundation is laid in a spiritual un
derstanding; its primary effect is conformity to the image of God in Christ. — Chap. VI.
According to the principles of evangelical theology, as made known to us by Christ, a
new church has been instituted, to continue to the end of the world. The first prin
ciple in its constitution is, that it consist of regenerate persons. While the holiness
of the Jewish church was, to a large extent, a typical prefiguratioii of what was to
come, genuine holiness of life is requisite in the members of the church under the
gospel dispensation ; although hypocrites may find admittance into it, to stain its purity
and disturb it by their apostasy. Secondly, The church, under the gospel dispensa
tion, is catholic, — confined and restricted to no particular land or nation ; no city,
mountain, or temple, neither Jerusalem, nor Rome, nor Constantinople, nor London,
nor Oxford, has any pre-eminence in the sight or favour of God. Where two or
three are met in the name of Christ, he is in the midst of them. Thirdly, The wor
ship of God is everywhere to be openly and solemnly performed, in particular churches
instituted for the purpose Fourthly, This worship must be entirely spiritual, all
external and carnal ornament being expressly forbidden. Fifthly, The divine word
is the only pattern and rule of faith, worship, and obedience. Sixthly, The pre
sence of Christ by his Spirit is promised to the assemblies of his people to the end of
the world. — Chap. VII. The apostasy of the gospel church took place by the neglect
and violation of all these fundamental principles. By the admission of the impure
and worldly, purity of communion was lost ; regeneration dwindled into the external
rite of baptism ; a government of worldly pomp was erected. Instead of true catholi
city, the Papacy, with its claims to universal dominion, arose. Instead of particular
assemblies of the faithful, empires, kingdoms, commonwealths, were regarded as
churches. Instead of the spiritual beauty of holiness in the worship of God, histrionic
mummeries and abominable idolatries were introduced. Instead of implicit deference
to the word of God, traditions and the authority of the church became the established
creed. To all this there was added an utter contempt of the promised presence of
Christ by his Spirit in the churches.
At this point a digression is inserted on the corruption of theology by the admixture
cf secular philosophy. This corruption began at an early period, and to this source
must be ascribed the heresies of the Gnostics and Valentinians. The nature of divine
truth is peculiar and distinct from philosophy, while the mode of communication differs
from the teaching adopted in the schools. The practice, therefore, of digesting the
truths of revelation into systematic order, and of reducing them into articulate pro
positions, according to the forms and methods of philosophy, has given rise to a philo
sophic theology injurious to evangelical doctrine. The plainest truths of the gospel
have been so encumbered with the intricacies of speculation, that the apostle Paul him
self could not have understood them unless he had been instructed in the philosophy
of Aristotle. The heretics who asserted Christ to be a phantom or a mere man were
unhappily met, by such writers as Clemens, Origen, and Tertullian, with arguments
taken from secular philosophy. The fondness for philosophical subtilties in theologi
cal discussion increased, to the manifest injury of divine truth. Quotations from
Jansenius, and Lord Bacon, and Erasmus, are adduced in confirmation of this view.
At the Reformation this tendency received a check. It had again revived, strife pro
ducing strife, distinction being met with opposing distinction, and every new term en
gendering a multiplicity of others. — Chap. VIII.
The last chapter of the work is occupied with advices regarding the study of theology
and Scripture. Theology is to be viewed as saving light renewing the mind, and the
14 ANALYSIS OF THE FOLLOWING WOKK.
gifts of the Spirit enable men to arrange the articles of truth into a natural order and
system, and qualify them to teach ; but the use of theology is chiefly considered in
reference to the ministry of the gospel : — 1 . To prosecute the study of it aright, some
knowledge of grammar, logic, rhetoric, and the sacred languages, is presupposed.
2. The true object of theological knowledge should be kept uniformly in view, — saving
acquaintance with the mystery of the gospel. The student must seek to grow in
spiritual and saving wisdom. 3. The Scriptures must be habitually studied in a spirit
of devout meditation. Four different errors must be avoided, if we would study Scrip
ture aright : — (1.) The notion that it is so obscure, that the best mode of acquiring a
knowledge of its contents is the perusal of systems of divinity ; (2.) The preference of
subtile speculation to the heavenly wisdom contained in Scripture ; (3.) Neglect of
prayer for the promised and necessary aid of the Holy Spirit ; (4.) Disinclination to
close fellowship with (rod.
The following practical directions are supplied : — 1. The student should feel God to
be near to him in studying the Word ; 2. His principal end should be his own im
provement in personal godliness ; 3. He should cultivate the religious subjection of
his conscience to the authority of the Word in all things ; 4. He should study Scrip
ture in the original languages ; 5. Constant and fervent prayer should begin, accom
pany, and follow, all his use of these and other means. In addition to all such studies,
fellowship should be maintained with those who attend strictly to the duties of religion,
according to the principles of evangelical theology. — ED.
AD LECTOREM EPISTOLA.
LECTORI BENEVOLO ET VERITATIS EVANGELICJS SINCERE STUDIOSO
ET nPATTEIN:
NISI persuasum haberem, erudite lector, tua interesse eorum nonnulla saltern
qusB libello hoc in disquisition em veniunt accurate nosse, ipsum potius veris inje-
cissem flammis, quam memet eis, quas istiusmodi conatibus minitantur multorum
prsejudicia. Quae enim res alio quocunque, singulatim quemvis ab hisce studiis
deterrere soleant, eae omnes hoc tempore confertim se nobis offerunt. Verum cum
a multis jam retro annis, votis et cogitationibus vita ista mihi prsesumpta fuerit,
qua ccelestis sapientiae et veritatis divinee studiosis aliquo modo prodesse, adversus
pop{to*.vxtia ista, quorum alias promptus est ad mentes hominum minime malorum
aditus, animum obfirmandum duxi. Novi vires immanis illius in via leonis,
(cujus meminit divinae pariter ac humanse sapientiae prsestantissimus), quipigros ab
officio terret ; eisque eo minus commoveor, quo magis eas jamdudum sum exper-
tus. Neque unius loci, aut etiam setatis, quibus iste omnem suam ferociam accep-
tam refert, res agitur, ubi de augmentis lucis spiritualis indies in diem perfectum
pergentis, serio deliberatur. Quamvis ideo quo minus laudabilis cujuscunque
incoepti fructus percipiant plurimorum mentes tardaverint praejudicia, istis tamen
saltern apud posteros sublatis, ea quse ope et auxilio divino ad illustrandam verita-
tem freti aggredimur, optatis haud destituta iri, summa potest esse spes et exspecta-
tio. Suus cuique in hoc opere aetati labor est; neque rare- evenit, ut ex eorum
lucubrationibus, qui e medio excesserunt, ad quas, invidiae, aemulationis, odii, studii
partium causas procul habentes, accedunt, uberiorem messem homines demetant,
quam illorum qui in eos eorumque commodum solum intuentes, ipsi etiam sint
pene inscientes posteris profuturi. Non enim novum est ut factorum cequitas
homini esset inmdiae a proximo suo. Verum enim vero, infinita ilia sapientia
qua} cunctis moderatur, mortalium vitiis suavissima rerum omnium et seculorum
inter se dispositione et nexu impervestigabili ita occurrere statuit, ut ne quo modo
praestitutis divinae veritatis increments iter praecluderent. Non est igitur cur
quisquam studiis hisce sincere versatus, inccepto alias rite institute desistat, vel for-
midans obtrectatores. vel cedens prsejudiciis. Neutiquam in istis officii nostri cardo
vertitur. Neque esset Christi semis, cui unice constitutum esset, hominibus placer e.
Id quoque bona Dei providentia ita disponente, ad laborantium in agro Domini
solamen commode sscpius accedit, ut semen in terram projectum, sarritum calum-
niis, et obductum conviciorum fimo felicius et uberius adolescat, eo cui ex utri pu-
tidissima u//,&Tf>ius <rr t ? KvfaXxvs, blandissime adspirat popularis aura. Cum autem
ipse ex eo tempore quo animum ad haac scribenda appuli, nihil prius habu-
erim quam ut orationes hominum prasterfluere sinerem, modo eis qui aX»hvuv lv
serio expetunt prodessem, ea omnia quae quorundam ^axynriffo^ia,, aliorum
iunxos pertimiscenda predicant aut portendunt, et cogitatione praecepi, et
insuper habenda duxi. Neque vero sane, uti spero, rem invidiosam, et obtrecta-
tionibus opportunam suscepi, aut a munere, quod Dei gratia, jam aliquamdiu in
ecclesia sustineo, alienam. Operis instituti rationem, me tacente, indicabit ipse
libri titulus. Verae scilicet theologiae investigat naturam; et quomodo ab aliis
12* AD LECTOREM EPISTOLA.
investigatio ilia sancte institui possit, exponit viam modumque. Quousque hac aut
ilia operis parte mentem Christi sim assequutus, tuum est, lector pie et erudite,
nam ad te haec pertinent, accurate perpendere. Verum ut studiorum meorum
in opere hoc rationem plenius tecum communicare possim, nonnulla altius paulo
sunt repetenda, ac memoranda ea quae, cum pluribus in theologia studiosis prae-
pedimento fuerint, mihi cogitata haec in medium proferendi occasionem obtulerunt,
vel etiam quandam intulisse necessitatem visa sunt. Nos enim non solum nobis
natos esse docet ipsa ratio, qua homines sumus; eorum vero omnium, quae a
Christo gratis donamur, rationem tandem reddituros praenuntiat evangelium. Si-
quis autem alicubi me in senticeta imprudentem incidisse, se deprehendisse arbitra-
tus fuerit; is si cogitaverit, me non alio animo ad ea accessisse, quam ut illos ex-
tricarem, quos in iis ad metashaerere conspexeram, haudforsan iniquus erit iccirco
laborum nostrorum aestimator, ubi, viam nos rectam quasi digito deviis common-
strare, negare non potest.
Sunt autem, ut de iis primo loco dicam, quibus accurata omnis sapientise divines
investigatio supervacanea prorsus videtur ; neque cur quis in illam mentis aciem
intendat causas ullas satis graves esse arbitrantur. Habent etiam persuasionis
suae, seu potius amentiae quasdam rationum umbras, quas omnes hie loci persequi,
et nimis esset longum, et nos multum abduceret a proposito: quicquid etiam foris
obtendant, intus latet verae pietatis et veritatis evangelicae odium. Cum eo vero
contendere, qui, ut ille ait,
- 'inpov ftlv xtvdit !»/ Qpiff'tv, ciX
nimis esset inutiliter studium locare. Quibus quidem deest ad utiliora ingenii
vis, quibusque nihil domi aliud est quod agant, aut unde se alant, auctores essent
hi homines, huic se studio dandi in mancipium ; ut qui vegeta mentis indole, et in
genii acumine ad altiora feruntur, sterili ejus jugo deprimerentur, haud aequum
esse censent. A quoquam autem divinam hanc sapientiam quaeri, in alium fruc-
tum finemve, aut esse quaerendam, quam ob opes, divitias, honores, popularem
venerationem, aut virorum principum favorem, ne per somnium quidem unquam
cogitant. Hinc omnem ejus optant intra limites sisti inquisitionem, ignavissimis,
occupatissimis, etiam mortalium sceleratissimis pervios; quos quicquid ultra est,
inter vana, ficta, curiosa, incerta numerandum esse statuunt. Quamvis enim rem
ipsam ad vitae rationes aliquo modo necessarian! judicent, exactam tamen et dili-
gentem ejus accurationem, ista secum ferre incommoda arbitrantur, quibus ut ma
ture occurratur, publicae pacis et religiosi istius affectus, quern parit ignorantia,
plurimum intersit.
Facilior autem est causae nostrae adversus harum belluarum incursus, defensio,
quam ut in ea magnopere sudem. Verbo dicam : or olx, ofiauri fixatrtpvftovinv, neque
intelligentes quaenam sit theologiae natura, quisve finis, nee quanti sit non perire
aeternum. Olim fateor ab hypocritis dictum; "Quaefatigatio?" et " quod lucrum?"
Mai. i. 13, iii. 14. Qui vero serio perpendent Deum nusquam majorem in praeceptis
adhibere severitatem, aut in promissis gratiam, quam cum hanc sui cognitionem a
nobis exigat, iiscum juxta non sentient, nisi ipsi etiam premantur peccati dominatu.
Paucissimi quidem sunt, iique aut mancipia pauci laboris, aut palam impii, qui
aperte, et yvpw, quod aiunt, <ry xsipaXjj stultitiae condemnant industriam omnem in
veritatis coelestis studio et disquisitione positam. Verum qui revera quicquid
temporis ei impenditur, inter damna reputant, neque pauci sunt, neque impii videri
vellent. Nee de iis solum loquor, quorum tanti interest hac in re non esse pere
grines aut hospites, quanti est ipsa animarum salus, qua? omnium hominum est
conditio, sed de iis etiam, qui ex professo ad sapientiae hujus se studia conferunt,
ac sacrorum se illius mystas profitentur. Hinc postquam aliis quibuscunque studiis,
aliquot annos theologiae nomen obtentui fuerit, politici, medici, poetae, oratores,
historici, philosophi, plures prodeunt; aututinam prodirent, cum nihil minus sint,
AD LECTOREM EPISTOLA. IS*
quam quod maxime videri cuperent. Habitus enira aut vestes peculiares, incessus,
Tultus ad falsam et urabratilem modestiae speciem composites et fictos, quod inane
superbiae, insolentiae, contumaciae tegumentum pellucet quam cribrum crebrius,
gradus et dignitates, aliasve otii, opum, dominationis nomenclaturas, theologos
non conficere, dudum est quod deprehendimus experimentis. Atque haec inde
eveniunt quod revera sapientise hujus mysteria, neque curent, neque ament; et
quamvis ejus nominis obtentu in alios fines impudentissime utantur, cum ccelesti
et spirituali ejus virtute, puritate, et efficacia intimas agunt inimicitias. Sed
mittamus hunc numerum: habent mercedem suam. De illis etiam dicentis qui in
studio theologise varie impediuntur, ad eos qui sibi ipsis unico sunt impediment©,
baud pertinet oratio. Id quidem quod maxime in negotio hoc studiosis obstat, est
mentis humanae nativa et vitiosa caecitas; quam nisi is sustulerit Spiritus sui effi
cacia, qui olim dixit " ut e tenebris lux splendesceret/'ventos reti venabitur, quisquis
sapientiee hujus investigationi studium et operam locat. Cum autem nobis de ea
in ipso libro pluribus ex professo agendum sit, earn hie loci prsetereuntes, ista so-
lum persequemur, quse ex variis causis particularibus, horum studiorum rationem
instituentibus plurimum officiunt. Ea vero cum ad duo capita pertineant, quorum
unum studiosos, studia ipsa alterum spectat, prius uno alterove exemplo perstrin-
gentes, posterius quantum causae et proposito nostro satisfaciat, tractabimus.
Primo autem in loco se nobis offert socordia ista, qua studiosorum partem non-
nullam, non minimam, torpescere videmus. Facile quidem esset vitium istud ac-
cusare ; et, si quse in earn sententiam dici possint expromere coner, immensa esset
oratio. Cum vero ea flagret infamia, ut non aliter sibi, nominisque sui existima-
tioni consulendum ducant, quam si earn, verbis saltern, male excipiant etiam igna-
vissimi, eo onere libenter nos levabimus. Latentes ejus causas, quo melius iis
occurrat quisquis unius vitii mollitie totius vitae fructus damnum compensandum
haud ducit, paucis extraham in lucem. Harum prsecipua est concupiscentiae in-
natae efficacia, in voluptatum amorem pruriens. Fieri enim non potest, ut animus
libidini deditus, amore, desiderio, cupiditate, luxuria impeditus, quidquam eorum
serio cogitaret, in quibus nisi gnavus sis, et frugi, frustra laborabitur. Emollit
animos omnis servitus, ea praesertim quse est peccati. Cum vero omnem ingenii
laborem horreat mens concupiscentise addicta, et dedita, quoniam ipsam occupet
vitium naturae, et tenebris obstrictam teneat : ita eum qui res divinas et spirituales
versandas suscipit, penitissime aversatur. Hinc fit ut postquam ad istarn quae
naturae depravatae inest, novam sibi in peccati servitute vitiorum g'£/v contraxerint,
plurimos videas multis nominibus veritatis divinae studio devinctos, quos tanquam
equos delassatos, nullis stimulis ad viam institutam pergendam cogere possis ; ea
praesertirn assequutos, quorum gratia grave illud onus aliquandiu forsan sustinu-
erunt. Ut quis, enim, simul p<A&«Mf esset ac QiXofats, est impossibile. Et tamen
ea est inter plurimos a sanctissima Christi doctrina foedissima defectio, ut neuti-
quam satis habeant se iis libidinum incentivis, quae mundus in malo positus omni
bus continue suggerit, incuriose, secure, et negligenter objicere; sed insuper sedulo,
et cum cura ea persequuntur, qua? sibi aliisque voluptatum sint fomites, et ad
peccandum illicia. E pernitiosa sobole, quae ex radice hac in tota humana vita
pullulat, socordia ista est, quae animas prius rebus omnibus arduis, praeclaris,
divinis dejectas, et ad vana, putida, pereuntia mancipatas, aeternum perire cogit.
Scio quosdam, dum nimio rerum terrenarum desiderio aestuant, studiorum taedia
subire velle ; atque ex eo animos ad tempus sumere, quod omnes industrias nervos
propediem est incisurum. Atque horum quidem nonnulli sententia persistunt,
donee propositum assequantur; hoc est, opes aut honores adepti fuerint, qua; illis
studiorum omnium meta est ; plures autem longe paulatim labascentes inertissimo
et turpissimo se otio dedunt. Quod ideo eorum qui se bonarum artium studio,
atque adeo divinae ipsius sapientiae addixisse profitentur, tot incultu et socordia
torpescere videmus, ex eo praecipue evenit, quod vitiosos et carnales mentis affectus,
14* AD LECTOREM EPISTOLA.
Splritu et gratia Christ! subjugandos baud curent. Frustra enim exspectatur, ut
animus vitiis aeger, bonestos ullos conatus destinet, aut in quicquam laude dignum
diu incumbat. Ineptius autem et a natura rerum abhorrentius nibil quicquam
fingi potest, quam ut qui fastui, superbise, ambitioni, avaritiae, ullive pravae naturae
corrupts concupiscentiae indulget, se, rite et cum fructu, studio sanctissinize reve-
lationis mentis Dei in Christo operara dare posse autumet, aut in umbratili ista
exercitatione, quam, prorsus iniqua mente, ad tempus tolerat, perseverare.
Preeterea est in multis insanabilis quidam ingenii defectus, qui spe profectus
destitutus, in excordem inertiam desinit. Rarissimus enim est ab iis quorum
maxime interest, in studiosorum institutione ingemorum delectus. Psedagogi
mercede conducti, operam omnibus promiscue locant, et perinde est quis ad scho-
las adducitur, modo non desit quod numeret. Eadem lege vivitur in academiis.
Hinc plurimi incedunt togati, studiis aeque apti, ac vulpes aratro. Innumera
sunt quas hosce homines, steriles et infcecundos aliquot naturae nisus expertos,
transdunt in otium et socordiam. Et bene esset, si bonas artes frustra susceptas
desinerent, si non pergererit in malas. Verum ab iis negotiis, quibus forsan pares
fuissent, ea suscipiendo depulsi quibus sunt prorsus impares, cum in hisce laboris
taedeat, ad ilia pudeat reditus, plerumque se ingurgitant in flagitia. Hisce addere
possumus seculi exemplum, palam deficientis ab omnibus sanctissimae religionis
Jesu Christi institutis, atque non tarn proni, quam praecipitis in vitia. Simul ac
hujus contagio tanquam pestilentia juventutem studiis dicatam invaserit, spreta
industrial modestiae, pietatis, sui abnegationis, preparations ad crucem ferendam
cura, voter um illico ei summa est, ut. a discincta seculi faece stragulis nescio qui
bus distincta, in aliis omnibus illius sit quam simillima. Hinc luxu et otio diffluere,
superbire, consumere, bonorum exempla parvi pendere, vitam evangelicam — imo
moderata omnia — contemnere, nee tamen dubitare, quin sibi de ccelo talia agentibus
devolutura in sinum sit sapientia. Quid vero aliud ab istiusmodi hominibus ex-
spectari debeat, quam ut, paulatim omnem studiorum laborem remittentes, ingenii
viribus obducant socordiam ? Hisce vero pernitiosae desidiae causis nisi sedulo in-
vigilent et mature obsistant studiosi, utcunque, ex inani quodam animi tumore,
quern inflant seculi typhus et consuetude, sibi sint Suffeni, nemo prudens in pro
fectus eorum, qui alicujus frugi sit aut momenti, spem se venire unquam patietur.
Porro ; plurimos, ut de iis secundo in loco agam, quos non pessundant volup-
tates et socordia, in devia abripiunt sectarian et partium studia, adeoque pluri-
nvam eis officiunt in inquisitione veri. Partes in religione constituit opinionum
diversitas, augent firmantque rationes alias plurimse. Verum in eis maxima est
ingeniorum ludificatio. Neque enim ullos servili magis animo sectae addictos et
mancipatos invenies, quam quosdam, qui quoniam eo orbis terrarum angulo, ubi
eis aetatem agere contingit, ad partes quae numero abundant, pertineant, nihil in
se suspiciendum magis arbitrantur, quam quod sectas omnes sceleris condemnent
et ineptiarum. Ita plerisque visum est sectas constituere, non hominum animos,
sed numeri defectum ; nee nomen illud parere rerum, sed locorum, discrimina ;
cum revera ubi servili animo, adeoque, ut ita dicam, sectario, vel ob seculares quas-
cunque rationes, in concordiae formulam consentitur, ex consentientium numero
augetur sectse pernicies. Sed non id nunc ago, ut sectae iiaturam exponerem,
vel insectarer vitia; illud unice dicam quomodo ejus studium verae sapientiae
studio praepedimenta objiciat. Id vero inde fit, quod ultra sectarum placita sapere,
plurimi ex quibus constant nefas ducant; cum ei, cujus pars quisque est, omnem
scientiam, pietatem, doctrinam, sapientiam, includat, tanquam cornucopia?. Dici
non potest quae hinc oriunda, infirmos animos, pravis aft'ectibus obnoxios, iniquis
suspicionibus opportunos mala invadunt; quae omnia in veri disquisitione judicia
hominum tardant; et quod pejus est, eum menti inducunt habitum, pravum,
fastuosum, disputatricem, cui dona sua immiscere Spiritus Sanctus non vult.
" Virum qui reveretur Jehovam ipsum docebit quam viam eligat; arcanum Je-
AD LECTOKEM EPISTOLA. 15
hovse adest reverentibus ipsum, ut foedus ejus experiantur," Ps. xxv. 12, 14. Qui
revera sectae opinionum vernse non sunt, seel ea sibi rebusque suis promovendis
utuntur, istorum zelo cseco, et stultitia fruuntur suaviter, neque iis tamen minus
favent sectse honori, aut jurant in utilitatem, neque minorem prse se ferunt ali-
orum contemptum, quam illi odium. Haud gravius vero ullum est in veritatis
divlnae studio prasjudicium, neque quod animum pravis affectibus impeditum ob-
fuscat magis, quam ex eo oritur, quod quis, vel quasi nascendi conditione, vel
aliorum institutione, vel rerum terrenarum desiderio, priusquam sincerurn, libe-
rum, et maturum judicium exercere noverit, numerosse in religione sectae insera-
tur, cujus prseserthn cultui famulantur opum, dignitatum, et venerationis popularis
illicia. Secta istis, veritatis, et studiorum omnium norma est et mensura ; neque
ulla magis in iis quse aggrediuntur Cynosura utuntur, quam cautione religiosissima,
ne imprudentes incidant in aliarum sectarum placita ; atque ita lumen fortean ab
aliis mutuarentur, gratissimoruin, et ssepenumero utilissimorum errorum dispendio.
Doctos interea, intelligentes, prudentes, pios, se solos arbitrantur, mirum ni sensu
quodam, sapientia, pietate sectae communi ; hoc est fide carbonaria. Hinc etiam
rixse, odia, lites, et disputationes aeternse oriuntur, quibus longissime absunt omnis
Christiana charitas et mansuetudo. Citius in gratiam post mutuas clades ingentes
redeunt reges, quam partium, studio wflammati theologi. Neque quidquam tarn
absurdum, indoctum, futile, imo psene impium in rebus religionis evomi potest,
quin si abs eo procedat, qui numerosam familiam ducit, comitatur, sequitur, statim
ac ancile ccelo delapsum illud amplectuntur sectse mirones ; qui in hoc unum in-
vigilant acriter, quomodo suorum prave dicta defendant, aliena bene dicta im-
pugnent. Si quern autem qui suarum partium non est, non ineptire, aut non
nequam esse in animum tandem inducant, quod fit rarissime, cum eo statim simul-
tates exercent omnes ; et nemo est qui non ilium libentissime triumpharet, quam-
vis in re triobolari, aut non gauderet ab aliis triumphatum. Miserrimi homun-
ciones, qui pessimam bibi imperantes servitutem, dum alios errorum, inscitiae, etiam
hseresis et schismatis grandi supercilio damnant, sectae fisi, pessimaa forsan, quse
iis solis secta non est, omnia ista ssepissime asciscunt sibi in peculium, nisi ideo
nihil horum in eos dici possit, quia exsuperat stultitia illorum omnia haec. Istius-
modi hominibus in eo quod agimus de promovenda veritate divina negotio, quid
quam mihi commune fore baud arbitror. Norunt omnes sapientiae limites, et
quousque fines suos extendat divina veritas; hoc est, sectse placita. In terras
enim sibi ignotas navigandi haud subibunt periculum, qui auri satis domi habent,
vel quod auro non contra carum existimant. Abs horum itaque hominum insti-
tutis usque acleo divertit nostrum propositum, ut nullam unquam in spem veni, ut
ea quse nobis disserenda statuimus, vel in commodum illorum quidquam conduce-
rent, vel eis ad palaturn saperent. Eos prsesertim sive omittendos sive negligen-
dos duxi, quibus csecus sui sectseque amor usque adeo rationis lumen exstinxit, ut
non intelligant se non ob aliam causam cum omnibus, uti quidem prse se ferunt,
sectis simultates excercere, quam ut ea cui se in mancupium addixerunt sola
dominetur. Neque haec ideo a me dicuntur, quasi non necesse haberet omnis
fidelis se coetui alicui, fidem in Christo et cultum Dei abs ipso praescriptum profi-
tenti, adjungere, nisi eLro-ros et ciraxrog censeri mallet; id vero in infinitum pene
interest, quo animo quis eorum ulli se adjungat. Is, qui se prius Domino nostro
Jesu Christo deditum, ad eorum aliquem qui cum veritatis divinse studio et pro-
fessione, ac mandatorum Domini Jesu observatione, veram pietatem, sobiietatem,
justitiam, modestiam, a munclo separationem sancte colit, ideo se applicat, ut pri-
vilegiorum spiritualium ecclesiae, et donorum in ea Spiritus Sancti particeps factus,
ipse etiam quod suarum partium est in promovenda corporis Christi in fide et
charitute aedificatione pro virili satagat, is quidem meo judicio recte egerit, et
fecundum quod officii nostri Christo in evangelic debiti ratio postulat. Eos soliim
veritatis cursum sufHaminandi reos peragimus, qui rationibus aut pravis, aut secu-
16 AD LECTOREM EPISTOLA.
laribus, aut nullis, sed quasi casu quodam, aut rerum externarum quibus implican-
tur impetu in sectae oras delati, carnalibus forsan ejus prserogativis elati, omnes
alios quasi nunquam nati essent, respiciunt. Sed mittamus ulteriorem horum
hominum considerationem, quorum sine speciali Dei gratia insanabilis prorsus est
animi morbus ; cum in eo non tantum sibi maximopere placeant, sed serio trium-
phent ; neque eos qui a superstitiosa intemperie, qua agitantur, illos liberarent,
servare se, sed occidere velle arbitrantur.
Pergamus ad ea studia quibus expoliuntur hominum ingenia, sapientiae aliquando
coelestis investigationi addicenda. Nam &?%* vavro; 'tpyov piyiirrov. Vereor autem,
ne in us vitia lateant, quibus mentes occupatee praegravantur in veritatis divinse
studio. Nolo ego hie quidquam eorum commemorare, quae de tradendis disci-
plinis aliter quam vulgo fit scripserunt viri undiquaque docti, atque rerum usu
exercitati; cum moris seculi taedeat, quo si quid istiusmodi producatur, illico rap-
itur in rixarum vrtfttpyias, et garrulae inertise fomitem; et, si paulo altius se extu-
lerit, etiam invidiae. De iis agere quae ubivis sunt in usu ad institutum nostrum
pertinet. Cum autem theologiae studioso prseter ea quae de gratia et Spiritu
Christi alibi dicturi sumus, opus sit judicio subacto, mente Candida, sincera, et
praejudiciis vacua, affectibus piis, et moribus honestis, nos hie loci paucis dicemus
vitia ista in studiorum aditu vulgari, quae nisi mature coerceantur, aut affectus
depravare et mores corrumpere, aut mentem ipsam errorum et inanium ratiocina-
tionum tendiculis, e quibus quisquam hand facile se expediet, illaqueare apta sunt.
Initium faciamus a poesi, qua olim fundamenta sua posuerunt literae; atque
unde plurimi etiamnum studia auspicantur. Habet ilia laudes suas, hederasque,
quas me haud invito feret. Quod in laudibus Dei vivi decantandis, sanctis ho-
minibus ea antiquitus uti placuerit, illam sibi comparavit laudem, quam intuebitur
aeternitas. Est etiam quaedam ipsius antiquitatis auctoritas et reverentia; prae-
sertim cum ne exolesceret, per tot seculorum estates, quae in ea se exercerent, nacta
sit summa ingenia. Fatendum etiam est vetustos ejus excultores, ea vegeta in-
genii et subtili sagacitate in moribus hominum vitiosis affabre et dextre pingendis
fuisse versatos, atque ea insuper verisimilia fingendi peritia, cujus imitatione ad
veri ipsius investigationem exerceri possint aliorum ingenia, usos, ut non mirum
sit, si nominis famam per totum pene orbem late diffuderint. Maximum etiam in
ipsa arte situm est sine dubio animorum delinimentum ; quod tamen non dubita-
vit ethnicorum sapientissimus cum tibicinarum delectatione comparare, quos im-
periti homines ad exhilarandos animos in conviviis pretio conducunt, cum propriis
sermonibus prae imperitia invicem non possunt esse grati. Cuncta vero quae de-
mulcendis hominum sensibus, et deliniendis animis dicendi lenocinia inserviunt
ambitu suo complexa, et faciles ad mentis affectus rebus ipsis accessus parat, et eas
tenaciter affigit memoriae. Sed non id nunc mihi negotii datur, ut quisnam sit
aut poeseos, aut veterum poetarum usus dicerem, quern magnum esse fateor;
sed quis utriusque abusus, quern majorem esse censeo. Neque enim in oratoris
sententiam discessi, qui solidam in poesi utilitatem nullam agnovit, omnemque
affirraavit delectationem ejus esse puerilem. Verum hominem arbitror neminem
esse quern latet qua labe, imo quibus sordibus ab ipsis ejus inter Gentilium sapi-
entes primordiis, fuerit inquinata. Si enim auferes hominum flagitiosorum uvo-
Siufiv, deorum avfyuvroqiviuv adulteria, caedes, jurgia, rapinas, peccata innomin-
anda; hominum, quos imitandos proponunt, mendacia, amores impuros, vafri-
tiem, crudelitatem, ambitionem, tyrannidem, flagitia, idololatriae ritus nefarios,
superstitiosos, ipsiusque diaboli cultum, nani et pumili erunt libri quibus domin-
atur antiqua poesis, qui nunc mole incedunt gigantea. Istis addidit papoXoxia,
vetus comcedia; qua, cum hominum KXKKUV vituperatione, ™ yikoTov dominabatur ;
quam bipedum nequissimorum dicacitatem, seu maledicentiam, qua hodie multi
plurimum delectantur, sustulit Macedonum potentia. Ista qui cum arte et cura,
qui sine pudore aut modestia ita exposuit, ut aculeos in animis legentium relin-
AD LECTOREM EPISTOLA. 17
quat, atque similes incendat afTectus, is si non primas ferre, saltern inter alios
eminere putatur. Flagitiosis istiusmodi fabulis ab ipsa infantia imbuitur infelix
juventus, quas dum meditantur, spirant, proferunt incauti, vitiosam (et non raro
inexpugnabilem) «|/v animis inducunt. Eos ab annis tenerrimis in deliciis habere,
fovere sinu, nocturna et diurna versare manu jubentur, quos etbnici omnes, qui
ullatenus ruenti in pejus seculo, ne penitus pessundarentur mores human! generis,
se opposuerunt, procul a bonorum omnium consortio amandandos esse censue-
runt. Negabant sapientes nudi quenquam apud Grsecos sapientem aut justum esse
potuisse, quamvis maxime voluerit, quandoquidem aures praebuerint poetis alia
onmia docentibus; referente Philostrato in Vita Apollonii. Quemadmodum enim
aliorum vitiis utantur plerique juvenes, ostendit Comicus in suo Chaeraea; de quo
exemplo multa Augustinus in libris de Civitate Dei. Notissimum etiam est So-
cratem Platonis e civitate ista hominum bonorum quam condebat, poetas exegisse;
factum approbarunt alii, baud minus quam ille docti. " Videsne," inquit Marcus
Tullius, "poetae quid mali afferant? lainentantes inducunt fortissimos viros, mol-
liunt animos nostros : ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam
ediscantur. Sic ad malam domestic-am disciplinam, vitamque umbratilem et
delicatam, cum accesserunt etiam poetae, nervos omnes virtutis elidunt. Recte
igitur a Platone educuntur ex ea civitate, quam finxit ille, cum mores optimos,
ct optimum reipublicae statum exquireret. At verb nos docti scilicet ex Grsecia
haec et a pueritia discimus, bane eruditionem liberalem et doctrinam putamus."
Verum aut haec ab istis dicta fuere incuriose et sine ratione, aut nostrum plerique
quam illi minus recte sapiunt, et de morum honestate minus sunt soliciti ; aut
rationes quibus nitebantur baud aeque ad nos atque illos pertinent; quorum quid
dici debeai facilis est et levis controversia, quam quivis nullo negotio expediat.
Verum est Stoicosfabulas poeticas torsisse ad interpretationem naturalem, ad mo-
ralem alios, ineptissime ea fabulatoribus adscribentes, quorum nunquam quidquam
eis in mentem venerat; quod multis ostendit libris istis eruditissimis, quos de prae-
paratione evangelica scripsit Eusebius; atque ante eum Marcus Tullius: "Utrum,"
i iquit, " poetse Stoicos depravaverint, an Stoici poetis dederint auctoritatem non
facile dixerim : portenta enim et flagitia ab utrisque dicuntur." Ista vero quid ad
pueros recens pene cunis exemptos ? qui dum voluptatem et laudem in fabulis istis
putidissimis venantur, saepenumero miseras anhnas veneno malo vitiatas effundunt,
illis applaudentibus quorum esset teneris annis veram Dei venerationem instillare.
Sed uno verbo, aiunt, doceri possunt, portenta fabulosa esse ea quse discunt, et
vitanda esie plurima quae praeconiis celebrant, quos legunt, auctores. At nemo,
opinor, est tarn infeliciter stupidus, qui non putri ulcere carere mallet, quam ma-
lagmate, et venero lethali quam antidoto, [frui]. Si ea quae referunt poetae sint
falsissirna, quae celebrant turpissima, cur istorum notitia, horum laudibus teneram
aetatem non tarn instituere, quam perdere festinamus? Certa magis est malorum,
quatn remediorum tfficacia; haec itaque res apud summum puteum geritur.
" Fraudulenta super omnia sunt corda hominum et lethaliter mala." Scimus quid
sit mens humana gratia divina nondum illustrata; quoimpetu feratur inlibidinum
delinimentorum amplexum; quam pigra, tarda, et contumax sit, cum meliora et
saiubriora suggerantur; quaque facilitate dilabatur in putidissimarum imagina-
tiunuai hubitum. Qui inuatam ejus vanitatem ab omnibus voluptatum et liLidin-
um incentivis omni modo cohibendam negaret, Ohtisfiano nomine prorsus esset
indignus. Nam piget istiusmodi Christianismi, qui cum genuino prseter nomen
nihil habet commune. " Atnecesseest,"inquiunt, "utimitemurantiquos." Verum
r.nimos judiciis nondum matures, fabularum vitiorumque colluvie contam inure,
flagitium est, et stultitia surnma, non ad imitationem utilem instructio. M« <X\K-
vZfffa, inquit apostolus, 1 Cor. xv. 33. ^Siipovinv %$* xpwS' ofuXixi *«««/; quae verba
Meo ex Menandro retulit. ut Hieronymus, vc4 potius Euripide, ut proverbio ipsis
noto, quasi proprio eos jugularet gladio. Negant quidem muki se maculae aut in-
VOL. XVI L '2
18 AD LECTOEEM EPISTOLA.
honestamenti quidquam ex prima in libris poetavum institutione in se admisisse,
atque proinde ut aliis sint exemplo, ea sibi ad senectutem usque discenda putant,
quae pueros solum non didicisse turpe est. Sed non omnibus contingit tali esse
amuleto instructis, ut quandoque volent pesti se immisceant salutis securi; neque
omnibus inter sacrum et saxum positis, nube velari Homerica. Qui se, qui in-
natam mentis humanee pravitatem, qui sanctitatem evangelicam norunt aut cur-
ant; qui credunt se omnium studiorum suorum rationem tandem Deo reddituros.
in alia forsan erunt sententia. Imo, aut illud non est, quod legimus, evangelium,
aut hominum istorum superbia, et towe-ifaQiet, cum gratiae divines, et sui abnega-
tionis contemptu se efferentes, sine resipiscentia sincera ibunt in judicium. Usum
quidem inter alias disciplinas seculares, qui non alius est quam naturalium facul-
tatum animae cultus, in principiorum ingenitorum elicitatione et exercitio distincto
positus, quo latior fiat mentis rerum comprehensio, acuatur perceptio et vis dis-
cernendi, augeatur memoria, aliquam habere posse ipsam poesin, haud diffitemur.
Verum nisi abrasis unguibus et pilis, civitate earn donari Christiana haud aequum
censemus. Id quemadmodum fieri possit, et legitimus artificii hujus usus in-
staurari, missis istis pravorum affectuum delinimentis, etiam et omnibus impuri-
tatis magistris, quibus plurimi vel nimis diu, vel nimis negligenter, nee a veneno
quod propinant satis cauti, nee in recto eorum usu, si quis sit, satis instruct!,
operam dare videntur, non hujus loci est enarrare. Evicimus, ni fallor, neque
quidquam ulterius praesentis instituti ratio postulat, incautam juventutem, judicium
aut nullum aut infirmum admodum in veritatis discrimine adhibentem, poetarum
lectione et studio sine delectu versatam, damnum saepius e fabularum, et flagitiorum
contagione facere, haud facile resarciendum. Facile esset hue exscribere, quae de
hac re scripserunt veterurn doctissimi; Clemens, Origenes, Tertullianus, Hierony-
mus. Augustinus, aliique; sed ea non sunt doctis ignota. Atque hie magnus iste
est literature praeparatus, e cujus impuris caloribus, ad mysteriorum evangelii et
coelestis sapientiae studium animos plurimi fumantes applicant. Penetralia sua
istiusmodi pulsatoribus contaminanda, augusta oracula despicienda reseraturam
divinam veritatem, in spem ullam venire, non nisi extreme est dementias. Neque
enim adeo unquam vanis hominibus projecta erit sacra theologies dignitas, ut
iiscum arcana sua communicaret, qui tantum absunt, quo vim ejus ccelestem ex-
periri serio expetant, ut affectibus et studiis, communis etiam probitatis san-
guinem, succum, et vigorem omnem exsugentibus, se pene totos dedant.
Nee angue caret herba philosophica. Veterum Christianorum nonnullos, ita
Christum induisse, ut non satis exuerint Platonem, jam vetus est virorum doc-
torum querela. Neque sane verecunde a quoquam negari potest reconditissima
evangelii mysteria in sensus philosophicos eos detorsisse, non sine magna veri
tatis divinae jactura atque ecclesiae noxa. Verum levis erat et tolerabilis ilia
fidei calamitas, cum pauci fuerint culpae isti afnnes, atque in paucissimis nimia, ista
licentia usi, ei collata, quam ex pcene omnium in omnibus philosophies peripatetics
mistura postea pertulit. Id alibi ostendimus. Quaenam e vulgata studii ejus
ratione mentibus studiosae juventutis, per anfractus illius tortuosos et centones
prodigiose contextos ad alia festinantis vitia affilcantur, uno aut etiam altero allato
exemplo hie loci dicere statui. Atque hie prime- se nobis offerunt malesana vul-
gatae ethicae theoremata; beatitudinem istam, quam virtute prosequimur, cujus
aditus varie olim et frustra elaboravit humanum ingenium, in vita hac mortal!
obtinendam esse omnem, totius molis basis est et fundamentum ; turn demum
enim quenquam felicem esse dicere cum fato functus fuerit, wavrsXak ciroxav pro-
nuntiat Aristoteles. Verum idem felicitatem serumnosam, cui propriis stipendiis
militarent virtus et industria, repudians, T>JJ IKTO; ti'/i/u.<picis indigentem constituit,
adeoque moli calamitatum sustinendoe imparem, quasque eripi possit invitis, et im-
meriti?, incertus interea (quasi ista invicem pugnarent) Deo alicui earn ascriberet
an virtuti. Putaret haud dubio Jobum nostrum aerumnosum, miserum, et infe-
AD LECTOREM EPISTOLA. 19
licem, secus ac se de Regulo suo sensisse ait Marcus Tullius. Sed nemo pene est,
qui nescit, quam procul absit quicquid intelligi potest de ea beatitudine, quam
deprsedicat, abs ilia cum Deo comrnunione, qua sola initium hie sui ponit futura
sanctorum felicitas ; atque [ab] omni illo cujus nos nomine beatos pronuntiat evange-
lium, nisi cui ipsum evangelium est opertum. Porro; virtutis quam cum ratione
quadam insaniens lv KKKIUV fti/rernn consistere fingit, earn adhibet regulam et
praescriptionem, quaa certissime efficiet ne quis unquam certo sciat quid virtus sit,
quid vitium. Rejecta enim propria animae rationalis agitatione, et solerti, quae
Socrati placuit, indagatione, ad nescio quas arbitrarias prudentium finitiones stu-
diosos remittens, abunde satis cavit, ne quid invenirent firmum aut stabile ubi
pedem figerent, ne quid quod perpetuam mentis humanae vacillationem sisteret.
Vitium ut hoc vitaret, in majus incidisse, hominem perfecte sapientem esse posse
dictitantem, eum qui perfecte sapit Deum esse non ignorantes, judicabunt. Ad
modestiae procul dubio magis limites et sortis humanae sensum se composuisse
censendus est Fabricius iste Romanus, cui apud Pyrrhum regem legato, pro-
digii instar erat Cineae Thessali oratio, nescio quern, apud Greecos se sapientem
dicere sustinuisse, referentis. Atque ut alia innumera de virtutibus perperam
dicta praeterearn, qui in illius sententiam, fortitudinis virtutis maxime divinae
exercitium ad res bellicas astringentem discesserit, necesse habebit non tantum
ff^fov^Kto-KTois et sapientissimis Gentilium, sed et Christo ipsi et sanctis martyribus
laudem ejus abjudicare: S/xa/ov VO/MKOV in legumlatorum arbitrio situm, atque a
<$vfftx.u distinctum, figmento in contumeliarn religionis et perniciem excogitate,
principium statuit et normam cultus divini, unde discant homines quis Deus, et
quomodo sit colendus. Novimus etiam quorsum in theologia non sine veritatis
eoalestis diopendio, effata quamplurima ejusdem philosophi, de action'bus involun-
tariis, de justitia, aliisque, baud invita, a nonnullis trahantur. Ipsam denique
virtutis, quam exponit rationem, qua sola ad beatitudinem aditus comparatur, si
contemplari liceat, superbam potius opinationem umbram quandam virtutis ven-
ditantem, perspiciemus, quam eum qui sortem humanam, et a summo Deo depen-
dentiam, decet mentis affectum. Praeclare enim agitur cum ea virtute, si vitiis
anteferatur, cujus finis Dei gloria non est, nee gratia initium; nequeregula, aut
ipsa rerum natura, aut divinae mentis revelatio; sed quae ab hominibus ortum
ducens, eorundem industries unice in progressu nititur, tandemque in ipsis termi-
natur. Istiusmodi hypothesium nassa irretitus adolescentulorum animus, quo se
ab ejus nexu et laqueis extricet, baud facile est inventurus. Alia omnia docet
evangelium. Verum enim vero res est operosa nimis neque hominis indiligentis,
persuasionum dogmata quibus mens recens imbuta est, radicitus evellere ; prae-
sertim ubi nemo est, qui ea data opera falsa esse doceat. Neque possibile est, ut
invicem pugnantibus rationum principiis et momentis, eodem tempore mens assen-
tiatur. Hinc aestu quodam et fluxu variarum cogitationum reciproco vacillantes
animos et veri incertos, adversis quasi veritorum ictibus oppugnatos, in atheismi
syrtes praecipitaret Sw««r/« uptpttoXos, nisi, quae est plurimorum conditio, verborum
cortici utrinque adhaerescentes, rerum ipsarum vim et efficaciam experiri nunquam
serio satagerent. Cum enim celebratissima philosophiae moralis theoremata, et
evangelii mysteria neutiquam inter se pacem colant, necesse est, ut qui illis ndem
adjungentes mentes eis corifbrmes reddunt, horum prorsus sint incapaces. Mise-
rum quidem istud est solatii genus, quod in tanta studiosorum turba paucissimi
sint qui doctrina ista morali intime imbuantur. Sed ita est, erudite lector, ita
est profecto; ad rixarum larvas seu somniorum umbras ita componuntur juven-
tutis studia, ut terminorum, distinctionum, definitionum pleni, res ipsas vix primo-
ribus, quod aiunt, labiis degustent; quique eo animo ethicen adeunt, ut ipsi pru-
dentes, justi, sobrii, fortes evadant, et vere ff7rout>u7oi —
" Numero vix sunt totidem quot
Theburum porta;, vel divitis obtia Nili."
20 AD LECTOEEM EPISTOLA.
Philosophia moralis Gentilium practica erat in honestate morum et gravis insti-
tutio, secundum optimas quas scirent virtutis regulas; lubricas illas quidem et
incertissimas, sed tamen, quas excogitare potuerunt, optimas. Neque enim illi
nostrum similes erant, qui reperto tritico glande vesci mallemus. Oy yap "v &u-
ftiv TI iff-Tiv a.fS.T-/i t ffx.i<ffr'opi&a,, inquit Aristoteles, aXX" ;V Kya-doi ytttufttfa' inti ol^lv 0,1
wv otyiXos avTtis* ' AvtzyKottov IfTt ffxi^a,ff@Ki TK vtifi TO,; •ffpciQit:, <ffu; tfomifiot ctu<rei;. Atque
iterum, «'/*« yap itS^ftu Povxaptfa,, xa.} KUTOI itva.i roiovToi. Atque quotusquisque
est, qui in ejus scientiae studio, id jam sibi habet deliberatum ? Rudis adolescen-
tulus, rerum inexpertus, in alia omnia intentus, vini forsan, somni, vitiorum plenus,
ut more solito strepitum erudite cieat in scholis, sesquianno, aut etiam semestris
spatio, cursum nescio quern ethicum, rapidum sane et prsecipitem, absolvere fes-
tinat. Sed mittamus ista, quorum est in hominibus ipsis vitium ; de re ipsa agimus.
Si igitur ad falsas istas opinationes quas superius memoravimus, quarum summa
est cum nativa humanae mentis superbia et stultissimo a,vro6<.tfpu convenientia,
animum, quisquam omnium in Christo avaxs^aXa^o-swj ignarus adjungat, vix
credet evangelic in aliis omnibus euin instituenti, seque nihil esse, nihil posse ; sed
caecum, stultum, pravum, miserum, lumen, sapientiam, virtutem, felicitatem
omnem a Deo per Christum accipere debere docenti. Eas vero si fide non am-
plectatur, neque curet ad normam earum vitam instituere, bene esset, si, strenue
in eis versatus, nihil aliud perderet praster operam et oleum. Quamvis itaque
eorum, quae admirabili ingenii ambitu et versura, multisque lucubrationibus in
morali ista disciplina elaborarunt veterum philosophorum nonnulli, maximum et
pulcherrimum esse usum fateor, iis qui ^a <r»jv 'l^v rx ttMnr^fin yt'yvfzvy.o'ftivK Trpc;
liu.Kfiftv xaXov ri, xa,} XKXOU habeant; haud tamen is recte faciet meo quidem judicio,
qui eos, quibus, summo Dei beneficio, virtutum omnium regula certissima et infalli-
bili, solaque eis mentibus hominum ingenerandis potenti uti licet, ad studia incerta,
et fluxa, et verse sapientiae inanissima, sanctam et honestam Deo vivendi rationem
investigantes depulerit. Doctrinam vero morum nisi eo animo tradentem, ut una
ad normam ejus instituatur vitae ratio, haud ferret ipse Aristoteles. Sed nolo
plura de istis hie loci dicere, quorum rursus in progressu nostro occurret consi-
deratio. Ad alia itaque procedet oratio.
Nemo, arbitror, est paulo in hisce rebus oculatior, cui non displicet vulgata
philosophise tradendae ratio, contentionum et digladiationum plenissima. liejecta
omni alia veterum philosophia, ea pene sola retinetur, quaa est rixantium circulis
maxime apta. Postquam enim vir extra omnem ingenii aleam positus in animum
induxisset, aliorum in philosophia sententias convellere, nimium in omni doctrina
providus et percautus exstitit ; ne scilicet fortean in eos laqueos imprudens inci-
deret, quos suo exemplo posteros sibi structures facile prospiceret. Itaque in
omni philosophia curiose incedit, quasi per cineres dolosos; et definitiones cudit
quibus multo magis cavit, ut ab aliorum objectionibus sint tutae, et ex omni parte
munitae quam ut in lucem efferant res ipsas, quas explicandas suscipit. Hinc
plurima in ejus philosophia ad pugnas et lites perenriandas sunt comparata. Ista
ideo praesertim prout ab Arabibus est exculta, postquam hominibus suo judicio
valde acutis, et per digladiationes infinitas domination! in scholis unice intentis,
placuerit, omnis continue scientia, spinosis subtilitatibus intricata, in rixarum et
contentionum materiam et causam conversa est. Studium enim, per aliquot
?ecula, philosophise, nihil aliud erat, quam ad futile illud quod in scholis domina-
batur disputandi cacoethes, apparatus ineptissimus. Sed neque inanis ista cap-
tiose litigandi ratio, auctorem unquam habuit Aristotelem. Theses is quidem
nonnullas discipulis suis defendendas tradidit, quemadmodum et successor ejus
Theophrastus, quo certamen haberent facundias et acumin's; veriam in illorum
dispucationibus. contentiosarum iliarum ^oyopaxiuv, et circumscriptionum captio-
sarum quibus, uti loquitur vir doctissimus, ad duritiem frontis hodie eruditur in-
felix juventus, nihil erat simile. Quicquid autem adhuc apud multos in philo-
AD LECTOREM EPISTOLA. 21
rophia sudatur, non nisi victiinge, arti isti litigandi mactandae, est paratura.
Utrum ea quae legunt, qua3 discunt, quae decent, vera sint an falsa; fundamentum
habeant in rerum natura, an otiosorum hominum inanes sint speculationes, nihil
pensi habent, modo sint altercationibus opportuna, ac (dediscendam si sapere velint),
augeant rixandi peritiara. Si quis vero tandem sannis, dicteriis, convitiis, con-
sputionibus bene exercitatus, ad id sciential vel potius impudentiae ascendent, ut
nullum altercandi finem faciat, is magno suo inalo, eruditus habetur. Horum
multos quotidie videre est, quos ex anteacta in disputationum exercitiis vita, dia-
lecticee et philosophise praeceptis abundare censeres, cum ad res serias deventum
sit, quarum tractatione vel maxime opus est in istis scientiis peritia, peniLi.ssime
obmutescentes. Id quidem ego sa3penumero mecum magnopere miratus sum,
donee ad alias causas, hanc etiam accessisse comperi, quod veri et sani usus artis
logicae, atque solidae omnis philosophies, dum subtilitatibus spinosis et termin-
orum futilium congerie crucem sibi aliisque figere contenderent, prorsus essent
ignarissimi.
Hinc etiam aliud in studiis vitium oritur ; illudque longe maximum. Fines et
limites scientice non eos sibi propositos arbitrantur studiosi, quos exhibet natura
rerum, sed paucorum hominum scripta, qui ipsis nihilo sapientiores unquam exsti-
tissent, nisi eo propriis animi sensibus nitendi beneficio usi essent, quo se data,
opera, defraudant. ^Itatem, quae senserunt alii discentes, transigunt; alienis
semper credentes, nunquam ad se revertuntur, nunquam se vocant in consilium.
In maximum enim suum incommodum ita comparata est corrupta humanse mentis
natura, ut sibi ipsis, eum contra, a cujus ope et auxilio in omnibus dependere de-
beant, lubentissime fidant homines ; aliis vero sibi similibus, quasi nullis ipsi a Deo
dotibus essent instruct!, se totos dedant in mancupium; quorum vitiorum altero
infidelitatem, altero stultitiam, utroque ingratum animum adversus Deum pro-
dunt. Dici autem non potest, quantum ho2C, et hujus generis alia, quae vulgatam
studiorum rationem comitantur, quibusque se ad sapientiam praeformari multi ar
bitrantur, revera mentem vanis ratiocinationibus occupatam, in veri inquisitione
pvaepediant ; quorum claustra quamvis in quibusdam revellant ingenii vigor, in-
dustria, et rerum usus ; omnibus tamen cum sint impedimento, tardiores et lentos
sub turpi ignorantiae jugo, saltern in literarum vestibule, conclusos tenent.
Ipsam demum spectemus theologiam; pauci sunt qui in ejus studio scopurn
legitimum et finem rectum sibi proponunt. Non alium enim in fructum studio
huic multi dant operam, quam ad quaerendas opes, divitias, honores, et popularem
quandam venerationem. Id ergo unice in votis habent, istam ex libris theologicis
peritiam haurire, unde rebus istis terrenis adipiscendis, ipsi se, aliiqne eos censeant
pares. Hinc res divinas, et reconditissima evangelii mysteria, iisdem animis,
ii.sdem subsidiis freti aggrediuntur, quibus statuunt sibi parandam scientiarum
secularium cognitionem ; atque interea non dubitant, se esse Christianos ; cum
nihil quidquam ab evangelic alienum magis in se quisquam recipere possit. Doce-
bimus theologiam sapientiam esse spiritualem in my sterns evangelii versatam.
Neque alia erat ipsorum Gentilium theologia, quam in mysteriis religionum quas
prolitebantur, qu93dam sapientia. Necesse est ideo ut scopo aberret, qui alium
sibimiem in hoc studio propositum habet, quam ut sapiens, et spiritualiter peritus
evadat in evangelii mysterio. Quotusquisque autem est qui in metam istam col-
limat? Vereor ne plures sint qui haec contemnent, nescientes se eadem opera in-
sultare evangelio. Ubi autem finem rectum sibi constitutum non habent studiosi,
impossibile est, ut non etiam peccent in electione mediorum. Imo etiamsi in
media ista incidant, quae in finem eum sunt sua natura satis accommoda, cum
tamen ab iis alio destinentur, eorum vero usu et beneficio ipsi se defraudant.
Verum media omnium maxime necessaria, plerumque nihili reputant : imo summo
cum contemptu aspernantur. Ex horum errorum tenebris, theologiae evangelicae
loco dudum prodiit scientia artificiosa, non illarum absimilis quas vulgata philoso-
22 AD LECTOREM EPISTOLA.
phia tradit. Theologia enim dicitur, qusedam thesium, definitionum, argumen-
torum, objectionum, responsionum, distinctionum systematica compages, quas est
confusa (u%a$t}..»f6$«ftii.oyi«- Neque in ea ista traduntur " verbis quse docet Spi-
ritus Sanctus," qua " spiritualia cum iis quse sunt spiritualia conf eramus ;" sed
termini's et distinctionum notionibus, quibus sine minimo sui dispendio, omnis sa-
pientia, cum humana, turn divina carere potuisset, nisi, nescio quo casu, in mentem
venissent Aristoteli. Doceant, in ea scientia exercitatissimi theologi, quid sit
evangelium, quid fides, regeneratio, justificatio, adoptio, sanctitas; illico cuditur
definitio, non quae aptissima sit ad lumen spirituale fidelium intellectui deferen-
dum, sed quae multa cautione, prsecisis verbis ita consarcinetur, ut qui in alia sint
opinione, baud facile invenient, quomodo secundum ejus quse in scholis dominatur
philosophise placita, in illam incurrant ; quo solo, maximum consistit definitionum
Aristotelicarum artificium. Atque ita demum philosophiam theologise ancillari
dicunt, cum revera ei dominetur, atque captivse nequiter insultet. Ubi quidem
menti expoliendae, ac facultatum intellectualium usui, exercitio, confirmation! in-
servit, ubidivinae sapientiae et potentiae inrerum naturis characterum impressorum
vestigia perscrutatur, sapientiae omni, ipsique adeo theologiae ancillari dici potest.
Verum spinosissimarum quaestionum de rebus ad Dei cognitionem nihil pertinen-
tibus in fines theologiae traductio, veritatis spiritualis terminorum subtilium ca-
tenis et vinculis constrictae depressio, mentis ipsius, vanissimarum ratiocinationum
habitu introducto, prsejudicatio, quae inter alia mala innumera vulgatum ejus usum
comitantur, non servitium sed dominium denotant. Hinc autem fit ut praecellen-
tissima divinae veritatis gloria, et speciosa pulchritude multimode apud plurimos
obscuretur. Scimus quam tenuis et obscura esset, ea veritatis umbra, quam olim
venerarentur philosophi. Tantam autem ejus illos amorem et admirationem
cepisse novimus, ut aliquoties in ejus contemplatione. iWr«0vv quandam passi sint;
cum tamen non nudam earn et apertam, imo vix veri speciern ullam conspicerent.
Veritatis enim naturalis radii, qui eis illuxerurit, non aliter se habent ad ea omnis
veritatis mysteria profundissima, quae nobis exposuit e sinu Patris egrediens, is qui
" via, vita, et veritas" est, colluti, quam ad solis radios meridianos, nocturna minu-
tissimae stellulae scintillatio. Intrepide ergo pronuntiemus eum hospitem in theo-
logia, qui divinae veritatis amore non est inflammatus. Esto quod se spinosarum
qusestionum ventilatione multum diuque fatigaverit, imo quod librorum theolo-
gicorum maximus exstiterit helluo; id tamen validissimo est argumento, non un-
quam vel per transennam menti ejus illuxisse ipsius veritatis pulchritudinem nati-
vam quod non amore ejus ardescat, non rapiatur in pulchritudinis ejus admira
tionem. At ubinam, quaeso, gentium, inter studiosos invenire est istiusmodi
animorum affectus? Quotusquisque est qui non aliunde studiorum suorum quaerit
illicia? Qui eo animo est, idque unice constitutum habet, quomodo veritatem
amabilem, pulcherrimam, dilectissimam, notam sibi reddat et familiarem, seque ei
conformem? In alia plane plurimi sunt sentential; grave onus se dorso suscipere
in ejus studio arbitrantur, undo habeant quo se alant; si alia ad opes et honores
via expeditior qucivis modo se obtulerit, illico audiet ingratus iste labor, " Salve
seternumque vale/' Hem miseram theologiae conditionem ! quse a nobili, coelesti,
spiritual!, veritatis supernaturalis et mystenorum evangelii contemplatione depulsa,
in scientiam aridam, sterilem, rixosam cogitur, quaeque ab eis, qui revera ei infes-
tissime adversantur, ob rationes putidissimas petitur coliturque; qui totos dies
annos. aliena, futilia prosequentes, earn solum ambiunt, tanquam opum, et digni-
tatum proxenetricem. Cum autem, primum famem et pauperiem fugientes,
deinde divitiis, et vanae gloriae inhiantes, ostia divinae hujus sapientiae pulsent, ea
solum quae in vestibulis, et propylaeis, cum aliis scientiis communia habet, a divinis
verb ejus penetralibus remotissima, tantum quantum possunt, capere enituntur ;
quse ad vitam, animam ac IVVK^IV coalestem pertinent, quorum notitia spirituals
et ipsis esset salutaris^ atque in iis aliis utilis, penitus negligentes. Dicam tandem
AD LECTOREM EPISTOLA. 23
libere, et sine cunctatione, quod sentio ; paucissimi sunt in studiis theologicis ver-
sati, qui videntur se eis dicasse, filise hujus non temporis, sed seternitatis pulchri-
tudine illecti, quive curent vim ejus coelestem, et efficaciara corde puro, et mente
sincera experiri. Atque illinc fit quod post longas spes et inanes, " uvarum" loco, a
plurimis "labruscas" demetamus; utque quos"oportet pro temporis ratione doc-
tores esse, rursus ssepissime opus sit doceri, quae sint elementa initii eloquiorum Dei."
Abs his verb hominibus, cum exspectat plebs Christiana fidelis, ut evangelii mys-
teria, et impervestigabiles Christi divitias, pie, solide, docte verbis quae docet Spi-
ritus Sanctus, ad conversionem, instructionem. aedificationem, et consolationem
animarum annuntiarent, illi nescio quas inanes declamatiunculas, ineptissimis ver-
borum crepitaculis ornatas eis obtrudunt. Hos ego tlieologos censerem ? Qui
neque Spiritus Sancti sensus investigare norunt, neque verbis ejus uti volunt,
neque a/V^r^pa in mysteriis Dei yiyv^Ktr^a. habent ; sed illud unice votis omni
bus expetunt, quemadmodum imperiti vulgi, aliorumque qui potentiae Dei in
evangelio ammo hostili adversantur, levitatem titillarent, verborum quodam tinnitu
inani, ex omni vitae humanae institutione recta, scenae amandando. Dominus Jesus
sanctissimarum suarum institutionum contaminationis istius, et evangelii contemp-
tus, tempore praestituto rationem reposcet. Sed nolo hie addere quas pene extor-
sit justa indignatio ; inveniet, uti spero, lector, summa animi sedatione, haec alibi
considerata.
Quid ergo, inquies lector? an tu te noxiis istis zizaniis agro Domini evellendis
parem effers? an novam disciplinarum tradendarum rationem, institutionum vete-
rum abolitionem, studiorum instaurationem moliris? Bona verba, lector Chris-
tiane; v-r^otx; vovypds nos aversari docuit apostolus. Siquidem libet suspicari,
nemo te prohibere potest, cum suspicio tua in aliena potestate sita non sit, tute
ejus olim Deo rationem es redditurus, prout ego harum lucubrationum, quarum
rationem jam nunc tecum sum communicaturus; tu modo vide, ut earn aequi
bonique consulas! Nam id tua solum interest. Non ego axlvnra xmTv aggredior,
non novam studiorum methodum protrudo; ol% ouru$ rtrutpu/xctr neque tamen quia
ego nihili sim, aut obscuro lare delitescam, ideo alii non peccent, aut non errent
in veritatis coelestis investigatione. Neque mihi uni, quod sciam, prohibitum
est, ne cogitata mea de theologiae natura et studio cum doctis et piis communi-
carem; alii fecerunt, iique boni. De re optima dicam, quod de pessima orator;
"quando hoc non factum est? quando reprehensum ? quando non permissum ?
quando denique fuit ut quod licet, non liceret?" Totius ideo propositi, si per te
liceat, erudite lector, te certiorem faciam. Mitte tu male suspicari, male loqui;
ego dicam rem ipsam. Cum primum ad haec scribenda animum appuli, nihil
aliud deliberaturn habui, quam ut lemmata qusedam de natura theologize evan-
gelicoa judicio tuo proponerem. Quas in eum finem meditatus eram, in ultimam
jam operis partem conjecta invenies. Qusa eorum expositioni praemittenda erant,
quaeque initio paucis absolvere decreveram, in molem istam, quam cernis, quamvis
praeter propositum nostrum, neutiquam spero praeter rem ipsam, excreverunt.
Operis ordinem et rationem omnem pluribus hie sigillatim recensere, haud neces-
sarium statuo. Verbo omnia compendifaciam. Praemissis quae ad nomen et
naturam omnis theologise pertinent notionibus generalibus, a primo verae theo-
logiae ortu, quern exponimus, progressus quos fecit in variis divinae revelationis
gradibus, cum plurimorum ab iis defectionibus, et erroribus inde enatis, cultusque
ecclesiaj ad normam illius constituta3 variationem, cum multiplici ejusdem ecclesia?
apostasia et instauratione gratiosa, usque ad ultimam et finalem Judaicae rejectio-
nem, ipsarum rerum seriem attendentes, quam in solenniores periodos distinguimus,
libris prioribus enarrare statuimus. Propositum hoc insistentibus plurima consi-
deratu dignissima, se nobis undique obtulerunt ; tmGoiTof praesertim ilia ecclesiae
Judaicae e captivitate reducis reformatio Ezraitica; cujus occasione plurima de
antiquitatibus et ritibus istius ecclesiae, disserere necesse habuimus. Postremo
24 AD LECTOEEM EPISTOLA.
in loco ipsam theologiam evangelicam exponere aggredimur. Etenim quid sit,
quaque in re consistat ejus natura; qui studio ejus sint idonei, qui soli earn asse-
quantur, quaque ratione ; quae ei potissimum obstent ; cum natura, institutione et
fatis ecclesise ei nixse et fundatae, ex ipsis scripturis ostendimus; totumque opus
claudit de ejus studio dissertatio. Utrum in hisce mecum summo jure, an ex
sequo et bono agendum statues, optio tua sit, erudite lector, mihi enim perinde
est; modo instructionis illius evangelieae memor. Matt. vii. 21, res ipsas perpendes ;
nam verborum aucupes nihil moror. Qualiacunque autem sint, quae amore veri-
tatis victi in medium proferimus, in iis, aliisque omnibus, me peccatorem miserri-
mum, et malis seculi propriisque defessum, gratiae, misericordise, condonationi
divinae in Jesu Christo Servatore unico, omnibus quibus per ejus gratiam possum
votis, precibus, suspiriis, lachrymis, fide committens, judicio et censurae sanctorum
ejus ubivis terrarum militantium, libens subjicio. VALE.
Cum pagellae aliquot hie vacarent, hoc clarissimi Symmystae carmen, ultro et ex
improvise mihi oblatum, (quamvis multa quorum scilicet argument um ipse sum
agnoscere vetent verecundia et tenuitatis serisus,) quoniam operis argumentum
eleganter contextum exhibeat, lectori subducere nolui : —
NESCIA, quae rubeas, I Nunc, Die, Purpura, Musas
Te, Nasci, Natd, Te Moriente, Mori:
Quid Sancti Signat, Signat quern Nomen Jesu,
Tale tulit Domino triplicis, Ordo, Mitrae?
JEmulus Alstedium, Sandceus nititur unus
Et Titulis Sacris, et Superare Libris :
Oweni hos omnes Titulus vorat, et Liber unus,
Serpentes, Mosis Seps velut Ille, Magtim:
Illius, ilia olim Pars, mox haec, denique tota
Se Sacra lustratam, Lumine Sphcera videt.
Cognitio heic, Cultusque Dei, Ccetusque Colentum,
Ccetuum, ubique Loci, Temporis, Ordo patet :
Pythagorce, Ritus Gentilis jure Magistro
Nullus, ut Oweno est, cognitus, Omnis, erat:
Quae Judcea semel verax, quae Grcecia mendax,
Barbaricce Gentes, quae docuere, Docet:
Nee memorat tantum ; Trutina, sed ponderat, asqua
Scripturce, Solida cum JRatione, Sacrae:
Quas Natura petat ; praestet quas Gratia Partes ;
Quid Fidei Lumen; Quid Ratlonis agat:
Infantilis erat Sacris, qua, Ccetibus ^Etas;
Quae Puerilis iis: quaeque Virilis erat:
Cuncta adeo ; Vixisse putes, quae, Tempora, Scripsit;
Lectio Dis, Sensus, Mens quoque Dia loco est:
uffitatis sic, quod sit Homo, bene dixeris, Omnis;
Horce omnis, Livor, sit perhibere nequit.
Carnis adhuc Nudo placuit quae Eechsia, tradit,
Quaeque Incarnate, perplacuere, Deo ?
AD LECTOREM EPISTOLA. 25
Parturit haud quales, Babylon Meretricia, Natas;
Has Draco, Sponsales, non sibi Christus habet:
Puree Animse, Mundo, quod Spiritus evocat, Agmen;
Et Christus Thalamis, advocat ipse, suis:
Castse Hierosolymce genuina hsec Filia; Ccetus,
Heecque Evangelica est Forma statuta, Sacri.
Theiologum Iiistituit; Spurium Cui Nominis usum,
Edocto Si non Coelitus, esse probat:
Fallitur; aut metuo, ne qui Fanaticus audit,
Audiat hie Solus postmodo Theiologus.
Oblitum, in mentem lapso revocasset, Adami
Hoc, Lumen, recto dum Pede Staret, Opus:
Labentem primum; rursus, meliusque Secundo,
Erectum Adamo, quam Stetit ante, Canit:
Jurgia, ad extremos, missa, haud moritura, Nepotes
Serpentinum, inter, Femineumque Genus :
Binaque Limitibus, distinguit Foedera, justis ;
Quos Operum Fcedus, quos Fideique petit.
Insistit Gradibus, mox, queis, deleta tenebris,
Hsec, Evangelii, Lux, modo Nata, perit:
Illibata quibus, stetit, dSdibus; usque Salutem
Jani, Arcee, Sacri Debuit, atque Dedit :
Explicat inde quotis Vicibus moritura Remxit,
Luminis, Effluvio, Patre repleta novo:
Claruit ut primum fidentis, in JEdibus, Abrce;
Ut mox Abramicce, Gloria, Oentis, erat :
Gentis linigerce, ut Gens hcec, ad Pensa, jubentis,
Non modo, Sed, Goschen, totius Orbis, erat:
Theiologus qualis Moses, Mandata tremenda
Servavit melius vel, meliiisve Dedit ?
Sedulus exquirit Sanctis, quo Lumine Mentes
Vatibus, Irradiat Spiritus ille Dei:
Virgineus Partus cantatur ; Mascula Pallas,
^Eternum haud/c^', Vortice nata, Jovis:
Justitice Phosbus, Lumen de Lumine; Cujus
Umbrarum Corpus, Luminis Umbra Caro:
Fcederis et Sponsor, Prcecoque; Et Semita Vitas
Quse fuit, Edocuit, quam docuitquej^mY:
Arcano Christi, quo, Pandit, Apostolus actus
Numinis Afflatu, Munere functus erat :
Munere Apostolico Collecta Ecclesia quae sit?
Muncra collectae qua3 Stabiiita forent :
Qui Nova, non minus, hacc Ecclesia, Apostata facta est,
(Lugendo referens) quam Veins ilia, Refert :
Veri ut Pastoris, Vafer iste Vicarius Ortus
Corrupit technis, Munera, Membra, Suis:
Affore Sed, primum, quibus, hsec, ad, Cuncta, Nitorem,
Tempora, prsestituit Rcstituenda Deus :
Et Specimen Promissa Dei prcestanda, Popellus
(Primitias, plena}, Pignora, Messis) habet;
His, Alii, Dictis, Alios Solemur ; Iniqua
^Equd expectantes discutienda/cfe:
26 AD LECTOREM EPISTOLA.
Praecludente Viam, pulsa Fuligine, Templi,
Area Dei in Templo Conspicienda venit.
Sola, suas, utinam Contemneret India, Gemmas;
Nata Sinu, foveas Anglia, Digna Sinu:
Sitque Ostracismus, nisi sit legisse, pudori ;
Et reddant merito Pulpita Prela Viro :
Quod Domui accensum lustrandce dat Deus, Ausus,
Quisnam hominum Modio subdere Lumen erit?
Macte tamen Virtute tua, Doctissime, restet,
Owenus, si quid, quo magis auctus erit.
T. G.
GEOAOrOTMENA TIANTOAAIIA*
SITE,
DE NATUEA, ORTU, PROGRESSU, ET STUDIO,
VER^l THEOLOGY.
LIBER I.
DE THEOLOGIA IN GENERE.
CAPUT I.
o'yias usus — Vocum peregrinarum in religionem introductionis periculum :
ejus duplex occasio — Vocabula StoXoyix, et SsoXoyo/, cLypxtpa. — Theologiae no-
mina apud Judceos — Ejus vocis origo, et usus apud Grsecos — Quis primus
inter eos Stoi.oyix.ei scripserit — Prima theologia Stoyovlx; fabulosa descriptio —
Nominum " theologiae" et " theologorum" inter Christianos introductio —
Johannes sic primus appellatus — 'AvoxaXu-^ius titulus — version is JEthiopicae
Nov. Testam. fatuitas — L)octrina evangelica, quomodo in ipso evangelic
vocatur — Vocabulum " theologire" recipitur.
I. Qui rerura descriptiones aggrediuntur, ne avwi/u^a sint de qui-
bus agunt, utque vitetur 6/Awvy^/ag vitium, quod ssepe in rebus con-
fusionem parit, ab ipsis nominibus telam ordiuntur. Vere dixit
non nemo, Hf>b$ TO opQug didaG/ts/v, ds? vpuirov s^sru^siv ra ovo/tara* et
alius, 'Eflr/ crai/rwv ruv fyrou/Asvuv, s}$ Xtyov j^py {AsraXa^ZdvtffQai roi>vo/j(,a,
Gal. 1 de Method. Med., cap. v. ; sunt enim rerum verba ruwoi xal /xt/^-
//,ara. In sacris autem ovo/AaroXoy/ag ratio habenda est, cum a Spi-
ritu Sancto nomen est impositum. Betfaovs Ksvopuviug et "koyo'w/jas
omnes aversari nos docuit apostolus. Novimus etiam quanto ver-
borum dispendio, de vocabulis quse in religionem nostram invexit
incertorum hominum arbitrium, saepius pugnaciter certatum sit.
Neque confusio ilia quaa in Christiana religione cernitur, peregrina
rum vocum in usum ecclesiasticum introductioni, earumque, quas ex
Spiritus Sancti dictamine proprias habet, in sensum T^VIKOV atque
s%urijt6v detorsioni minimam sui partem debet. Hinc nativam illam
simplicitatem aut puritatem doctringe evangelical, e perenni puri-
1 Cpus Galeni, medici ccleberrimi, dc Mcthodo Mcdendi. auctor noster respicit. — ED.
28 DE THEOLOGIA IN GENERE. [LIB. I.
tatis omnis fonte manantem, seu pigmentis fucatam adventitiis,
seu scoriis mistam, ab ipsis ecclesiarum primordiis adulteratam fuisse,
vetus est querela. Ad eundem scopulum adbaesisse insecuta secula,
prsesertim postquam more hominum evenerit, ut illud rectum vide-
retur quod pluribus arriserit, donee ita in immensum error excreverit,
ut in ipsa Christiana religione, Christianam religionem frustra
pene qucereres, notius est quam ut probationibus egeat. Imb vel ex
verborum a veteribus usitatorum imperitia, vel ea in alienos usus et
sensus detorquente audacia, confusio ilia et incertitude, quse in om
nibus pene scientiis videre est fluxisse videtur.
II. Porro : vocabulorum quorum usus, ex infinita pene Scriptorum
congerie emergens, locum aliquem celebrem in religione nostra oc-
cupaverit, quse /fyrwg in sacra Scripttira non leguntur, duo sunt
genera; primum eorum quse ad importunas hsereticorum avrti.oyiag
convincendas expressit necessitas ; eorum, quse sub veritatis illustran-
dse, seu axpiZtorepuf docendae prsetextu, vel invenerunt, vel ab aliis
inventa in usum, suopte ingenio freti, adliibuerunt viri eruditione
aliqua insignes, alterum. Prout autem, qui ilia ab aris focisque eccle-
siasticis exterminanda vellent, nisi qui cum ipsa veritate simultates
exercent, invenies forte oppido paucos; ita de hisce retinendis im
portune vitilitigare, nihil aliud est quam inveteratis prsejudiciis, et
studio partium, seternis litibus litare.
III. Theologicv ) &i(]tt.e theologorum Sw^aroXoy/aKpertinaciterquidam
oppugnant; neque de ea, cum utrumque nomen sit ethnicorum homi
num Mpiipa, neque ulla vox sit in sacra Scriptura iffofova/totiffa, acriter
digladiari placet. Uti enim omne nomen honestum, imo magnificuni,
rei cujus nomen habetur prsejudicio erit, ubi plus momenti habet
quam res ipsa: ita cum non nisi adhibitis multis ratiocinationibus,
nomina aliqua vindicari possirit, non in rninore discrimine res ipsas
esse positasjudicabunt impend: prsesertim ubi adest a^srpia avdoXxqc.
Praaterea, cum eousque apud eos, quos penes olim fuit, atque etiam-
num est jus et norma loquendi, mos invaluerit, ut per vocabula ista
quasi ars aliqua designaretur, atque certum genus hominum ea in-
structorum, a quo utroque abhorret simplicitatis evangelicaa myste-
rium, neque respectu ortus, neque usus ad id exprimendum de quo
queritur, satis accommoda videri possint. Verum cum in omni
ffvfyrqffti, TO afj;<piff£7)rovj&£vov nomen fdiquod habere oportet: age, abrasis
unguibus atque pilis, illo content! simus quod invexit, ex plurimorum
assensu, usus : nihilominus liberrimi in rei ipsius natures indagatione,
quam exponendam suscepimus, futuri. De ejus autem apud alios
per nomina notatione, pauca prsemittere licet.
IV. Theologiam varie indigitant Judasi ; n\l^n n»3H, " Sapientia
divina," Buxtorf. Lex. Tal, p. 752; n^Tinn nyTn, "Scientia legalis,"
idem ibid, et p. 984; et m^n TiD^n, "Studiuin legis." Theologum,
*N, " Viruui divinum," vocant. Theologiam autem in duas partes
CAP. I.] DE THEOLOGIA IN GENERE. 29
dispescit apud eos theologorum doctissimus Maimonides, prsefat. 2,
ad More Nebuchim, et praefat. ad tertiam partem ejusdem operis.
Est enim vel DWQ rTOD, opus creationis, seu theologia naturalis,
vel n:D"iD iTOD, opus currus, seu mystica; nomine ex Ezech. i. de-
sumpto; illam vulgo, hanc paucis exponendam esse docet. CaBte-
rum in Veteri Testamento verbum nullum est quod per theologiam
reddi potest, aliudve vocabulum ei dvdXoyov. Communiter
apud script-ores Graacos, est qui de Deo disserit ; unde o/
^£0X070', "Theologi Delphici," apud Plutarch um, irspl ruv iT
©soXo/oi^sva sunt " de Deo disputata." Librorum ©soXo-
Asclepiadis Mendetis meminit, in Augusto, Suetonius; qui-
bus foedum atheismum, et ^Egyptiorum in Mendete urbe cum hirco
quern coluerunt uQef&trov pifyv in lucem produxit, et defendit hominis
monstrum. Nichomachtls Gerasinus etiam libros duos &f>td/j,qTtxZ>v
SeoXoyovfAsvuv scripsitj epyov Koppu TTJZ s-Triypatpqg disppifausvov, inquit Pho-
tius, Bib. Cod. clxxxvii., ineptum scilicet. ©soXo/ya vero ex usu Graecas
linguae potius " Sermonem de Deo/' quam Sermonem Dei sigiiificat ;
atque ita vocabulum illud exponit Augustinus, de Civit. Dei, lib. viii.
cap. i. : " Senno est/' inquit, "seu ratio de Deo/' Sed neque desunt al-
terius significations exempla. Qsovpoxiov est " oraculum Dei/' seu quod
Deus enuntiat: et ^sotr^ag/a " significatio, quam Deus exhibet." Ye-
tustissimi Gra3cia3 scriptores, qui de diis et deorum cultu agebant,
primi appellati sunt 'SeoXoyoi, et scientia eorum ^soXoy/a. Lactan.
de Ira Dei, cap. ii., isti poetas fuere; atque ii proinde communiter eo
nomine insigniti. Aristoteles, Metaph. iii. ; Clem. Alexand., Strom,
iii. ; Isidor. lib. v. ; Pherecydes Syrus primus inter gentes, oratione
fusa, "theologica" tractasse fertur. 2u ( aCoX/x^s/ autem et crypticam seu
a/wy^aar/x?}!/, qua posteausi sunt Pythagorasi, illius hominis doctrinam
fuisse affirmant. Ipse primarius Pythagoraa prasceptor, et "tlieologus"
dictus est. Ejusmodi ^soXoy/xa scripsisse Heracliturn testantur Dio
genes et Hesychius Illustrius ; unde oxoreivos appellatur. Vixit
autem Pherecydes iste a3tate Cyri; usque adeo in omni scientia in
fantes Graaci fuere, si ad Orientales conferantur. Id Solorii a sacer-
dote Saitico exprobratum. ^H, SoXwv, 2o'Xwv ; inquit, "EXX^^j dsj -Tralfiss
SGTS, ysptov 8t "EXX^v ou/i s0Tiv. ' A'/.ovoug ovv } KU$ 71 TOUTO Xs^s/j,
sffri (g/Vg?v) rag -^u^dg vdvrig' M&tfAidv ydp sv avraTg 'twere di' d
TaXaidv 6o^av } ovde f^dO^a fflwu croX/oi/ ovdiv' — " '0 Solon, Solon,
ait, Gra3ci semper pueri estis; senex Grsecoium est nullus/ Causam
autem cur hoc diceret sciscitanti Soloni senem ilium respondisse aie-
bat ipse, ' Juvenes estis animis omnes: nullam enim ex antiqua audi-
tione veterum sententiam in istis habetis, neque disciplinam vetus-
tate canam ullam/" Plato in Phsedon. Nam theologiam quidem
lorige ante Cyri tempora spleudorem obtinuisse, imo ax/x^i/ excessisse
notum est. Vid. Plin. Nat. Hist. lib. vii. cap. i., " quas quis in vita in-
venerit." TOUTOV pqa} ©goVo/Affoj Kpurov KSft fvffsug %a,i
SO DE THEOLOGIA IN GENERE. [LIB. I.
tc Eum Theopompus asserit primum omnium de natura et
de diis scripsisse," Diogenes in ejus vita. Quod etiam apparet ex
epistola Thaletis ad eundem, cujus hoc initium : 0aX5j» ^zpsnvdzr
j ffs Kpojrov 'Iwv&jv /j,'sXXstv Xoyovg d/j,<p} ruv %stuv %pijf&ow'uv s/g rovg
<pafasiv. Pherecydem autem, Syrium, a Syra insula appella-
tum esse putat Hesychius Illustr. : "Eff-i, inquit, ^/« ruv KvxXddw vfauv,
9j 2vf>a } in vita ejus. Alii Syrum fuisse volunt, quod verisimilius.
Ipse autem in operis procemio Musaeum Eumolpi filium, VPUTOV §so~
yovtav vorfffoti affirmavit. Eum rbv SeoXo'yov dixere Platonici empha-
tice ; et prsestantissimus semper habebatur theologus. Sed de
Homero, Philostratus in Heroicis, 'Opp&ot, lv vohKoTs ruv xara rqv
SsoXoyfav vmpfips, — " Ipsum Orpheum in multis ad theologiam perti-
nentibus superavit;" inventis addidit. Eorum autem ^*oXoy/a erat
Seoyovfat expositio ; nam deos omnes genitos fuisse autumarunt.
Ita Herodotus de Persis in Clio: O-jx faQpowropveat stopurav roiig $eo'j$
xaQdvsp o't "EXhqvss war nam Persas deos naturales colebant. De
GrsBcis loquor post Hellenism! introduction em; nam veteres Grsscos
caeterarum gentium more, primum coelum et sidera coluisse, probat
Eusebius, Praapar. Evangel, lib. i. cap. ix. : Oux &pa, inquit, rig %
yovjas 'EXXijwx5jf, TJ (3ap£apixq$ roT* KaXaiordron; ruv dvOpwrtu
ovdz ^odvuv idpvffic, cuds q vuv woXXj} <2>Kuapia rqs ruiv ^suv dpp&vuv re
S'/jXg/iv xarovoftaffias. Atque longe ante eum Plato in Cratylo:
vovrai pot 01 irpwroi ruv av&p&KWv ^spi rqv 'EXXa^oc rovrovg ftovovg
'/jysTadai ovti-trsp vvv croXXo/ ruv (3a,p£dpuv 9 %Xiov xat tfsX^v'/jv, xai yqv, '/.at
acrpa, xai ovpavov. Sed de hisce plura postea. Quo tempore civitate
Christiana donatum est vocabulum hoc, incertum. In titulo Apo-
calypseos, Johannes dicitur 6 SsoXo'/og. Is in regio Montani exemplar!,
est, ' AcroxaXu-vjy/5 rov dyiov diroffroXou %ai suayytXiffrov 'Iwavvou roD SsoXoyov.
Reliquis exemplaribus absolute ita dicitur. Additur in versione
^Ethiopica, " Qui Johannes erat episcopus Constantinopolitanse
metropolis quum passurus erat persecutionem ;" stolide satis, et prout
eum interpretem decuit. Casterum ewypapjj ista cum incertissimas
sit originis, et merito o/^srcc/, ex versu libri secundo desumpta videri
potest: "Johannes epaprbpitcts rbv \6yov rov Osov'" hoc est,sermonem Dei,
non autem de Deo. At alia usitatior est vocabuli significatio ut
ostendimus. Neque quod testificatus sit Xoyoi/ roD QsoZ, sed quod
clarissime exposuit Xo'yoi/ rbv Qsbv, veteres xar s^o^v Johannem theo-
logum dixerunt Qui id primus fecit Origenes est. TheologiaB et
theologorum tarn familiariter meminit, Dionys. Areopag. cap. iii.
de Div. Nom., ac si in usu frequentissimo turn temporis fuissent ilia
dvoftara remind, sed ucro£oX//xa?ov esse scriptorem ilium omnes pene
consentiunt. Itaque vocabula ista sacram Scripturam quod attinet
sunt aypapa. Equidem doctrina evangelica dicitur Xo'/o, fyvis, Phil.
ii. 16; o Xoyog 6 rov ffravpov, 1 Cor. i. 18; X&'yog rjjg triffreuf, 1 Tim. iv. 6;
o X6/og rov xpiffrov, Col. iii. 16 ; Xoyo; 0£oD, 1 Thess. ii. 13; ad hasc atque
CAP. II.] DE THEOLOGIA IN GENERE. 31
hujusmodi alia, respectu habito, sobrium istiusmodi vocabulorum
usum non rejicimus; quamvis hand nesciamus sensum eorum rs^vixov
sine veritatis prsejudicio retineri non posse. Yocemus itaque rem
istam de qua nobis sermo est, cum Eusebio ad Marcellum
CAPUT II.
Theologise notio abstracta — Quo sensu earn scientiam esse contendunt scholastic! —
Eorum sententia rejecta — Ab omni humana scientia alienam esse theologiam
probat apostolus, 1 Cor. ii. Mu'iw, puo-rrifuov, ntetou, riXiios, r'tXv) — Paulinus
theologus quis — Theologiam ad humanarum artium et scientiarum regulas
compingendi plurimorum labor irritus — Scholasticorum ineptiae et
I. UT moram nobis injicerent, quse de notione theologice abstracta,
uti loquuntur, et artificial!, inter plurimos agitantur, cum ad naturae
ejus expositionem prout videbitur non pertineant, causa nulla est.
Etenim utrum ars sit an scientia; et si scientia dicenda sit, utrum
theoretica sit an practica, an verb ex utraque mista, quodnam sit
ejus objectumproprium et immediatum, qu.odgenus,qudS! differentia,
quis finis, plurimaque alia futilia prorsus, ex schola Aristotelis
philosophiam miscentes simplicitati Christiana, varie et subtiliter
disputarunt omne genus theologi: ita intelligendo faciunt, ut nihil
intelligant. Cum enim SsoXo//?^ scr/tr-r^^g mentionem fecerit Aristo-
teles, eamque praBstantissimam ruv %sup?irix5>v lirtGr^uv esse docuerit,
scliolastici (ii prgesertim quibus juxta Deum Thomas est) quibus abs
eo dissentire erat religio, theologiam, Christianam scientiam esse,
eamque speculativam contenderunt. Artis nomen ab hoc negotio
exsulare debere, tandem omnium est consensus. An scientice de-
finitiones, quibus scilicet quid sit apud hos, quid apud illos, pro
cnjusvis libitu enuntiatur, quid commune habeant cum theologia,
videbitur. Cum ideo res ipsae, nempe artes et scientice, atque ip-
sarum descriptiories et definitiones incertse sint et arbitrariae, pro
diverse quorundam hominum captu diversimode fabricate, cumque
nullus sit mentis habitus, sive is sit theoreticus sive practicus, qui
quidem artis (cum omnis scientia, teste Platone, Epinom. ad lib. de
Leg. sit pi wr my rb KXefrrov, seu ipsarum rerum imitatrix) aut scientiaa
alicujus sit IxruTw/^a, [qui] rem de qua agimus exhibeat, de his tarn
diversis, in ordinem redigendis, frustra erit omnis labor et solertia.
Caaterum de scientiis T^VIKUS sic dictis, qus6 conclusiones ex prin-
cipiis notioribus respiciunt, et ab objectis propriis nuncupationem
sortiuntur, vel doctrina ipsa qua res de quibus agunt artificiose dis-
ponuntur, vel mentis facultas aut habitus qua doctrinam illam com-
prehendimus, attenditur. Doctrine autem, quas semper nititur
fundamentis quibusdam et theorematis quae rationi humanas non
tantum sunt consona, sed et cognata, qualis est scientia omnis, cum
82 DE THEOLOGIA IN GENEHE. [LIB. L
mysterio omnem captum pure *\>wyjx6v seu naturalem superante, nulla
communitas esse potest. Deum enim rite cognosci non posse, nisi
per Deum, omnium est *^Xjf4"& Habitus uti loquuntur scienti-
ficus est mentis ad istiusmodi doctrinam conformitas, e reflua prin-
cipiorum cognatorum actione disciplinari nata; ita ut divinam illam
vim mentis quas theologia est, quaeque veracitati revelantis innititur,
exprimere nequeat. Objectum autem theologia3, cum aliquo sensu
sit Deus ipse, ab omnium scientiarum objectis infinite magis distat
quam istae, ab ipso nihilo; tantum abest ut ratione aliqua, illius re-
spectu, ei conveniret cum aliis artibus aut scientiis.
II. Apostolus etiam planissime eb loci, ubi de hisce rebus data
opera et expresse agit, ab omni h\imm& f sapientia et scientia alienam
rationem theologise Christianas reddit: 'O \6yog pav, inquit, xai rb
xypwyftd ftov, hoc est, et scientia et doctrina, ovx lv Ksido?$ (seu veisrofs
vel ffifavoty dvdpunfvris ffoplas Xoyo/£ (quibus consistit omnis ars aut sci
entia humana vulgb sic dicta), aX\' sv dvodslZzi tlvtvparot %«,} dwdpetor
(sv did fooTv) (prout enim mathematici suas habent avodeifyif, atque
dialectici suas; ita h dirofeigei etiam consistit doctrina haec nostra,
sed spirituali et potente, qua3 ab illis dvOpM--iv^g <ropfas tarn longe abest,
offov ovpavo$ sffr airb yafag. (Deinde discriminis hujus rationem addit
et finem) : "Iva, inquit, ^ -r/tfr/g l^uv (seu assensus doctrinas nostras
adhibitus) ^ fj sv tfcxp'ia, dvfyuTruv (uti esset si iisdem aut similibus
principiis, forma, aut fine, consisteret theologia perinde ac artes et
scientia3 philosophorum), «AX' sv dwdf&si Qsov (efficaciter sapientiam
hanc per Spiritum suum operantis). 2op/«v ds XaXoD/^sv sv roTc, re\sioi$ m
ffopiav ds ov roD aiuvos rourou (non sa.pientiam quss ex humana prodiit
eruditione) : aXXa XaXoD/y/si/ ffotplav ©sou sv fiv&fljpiift dtfo/tsxpv/AfAsv/iv,
(qua9 autem consensio sapientisa Dei t&vffTvipt<adsi cum humanis ullis
disciplinis esse potest? Illam vero), 'H///1/ 6 &sog d-rrsxaXv^s did rev
Hvsvparog avrov" (has diversimode docet humana sapientia). — 1 Cor.
ii. 4, 5, 6, 10. Sive ideo ortum theologia?, sive subjectum, sive
fid em, sive modum discendi docendique, totam denique naturam
aut usum spectes, apparet earn nullo modo ita inter scientias humanas,
vel speculativas vel practicas numerari posse, ut ad earuin regulas,
aut methodos astringi debeat. Imb ipsa vocabula, psdooos, fisOo-
ds-jsiv, r's%vii, qns3 scientiis sunt ofatfa, secundum scripturam hie locum
nullam ha.bent; pveto et inde puffrfiptov de quo, sensu sanctissimo apos-
tolus agit, inter ipsos e£/im'c0sconstanter aliquid alienum satis ab omni
bus aliis scientiis denotant, — mysterium est. Mulw est initio, seu sacris
instituo; et /u'oD,aa/ passive. Aliter paulo, sed in eundem sensum
Etymol. Mag. Auctor. Mv<r+r){, inquit, tfapd rl /ubca, rb Kap^vw' /A-JOVTSS
yap rue, aiffQ'/jteiS xai e%u ruv ffapxinuv fipovriduv yivopsvoi, ovru rd$ %eia$
dva7^dp^si$ sds^ovTQ- quasi inexstasi divinas acceperuntirradiationes.
Et r& /AvffTTjp/a dm ruv pvZiv derivari dicit Jamblichus apud Photium,
cod. xciv., sed inepte, prout ostendit ratio etymologiaB quam adfert.
CAP. II.] DE THEOLOGIA IN GENEEE. 33
III. De Pythagora, omnium pene nationum sapientia instructo,
affirmat Laertius, quod vdffag s^utiQq rag rs 'EX^v/xag, xa/ pxpSapixdg
7£\erdg' — "Omnibus tarn barbarorumquamGrsecorum sacris fuerit ini-
tiatus." Nam ea sapientia quam peregrinationibus suisquassitum ibant
antiqui isti philosophi, nihil aliud erat quam religionum colendarum
ratio, teste Lactantio ; equidem, inquit, "mirari soleo quod cum Py
thagoras et postea Plato, amore indagandas veritatis ad ^gyptios,
et Magos, et Persas usque, penetrassent, ut eorum gentium ritus et
sacra cognoscerent (suspicabantur enim sapientiam in religione ver-
sari) ad Judaaos tamen non accesserant," lib. iv. de Vera Sap.
Hinc cum Apollonius Athenis [AvsTeOai vellet, 6 hpopdvrvig ovx JCouXsro
napsffiv ra hpd ^ 'yap uv KOTS fj^v^ffai yoqra, fj^^l rqv 'EXsuoTj/a ai/o/^a/
dvOpuiry w xafapti ra taipovia, Philostr. de Vit. Apol. lib. iv. cap.
vi. ; — " Sacrorum prasses ilium sacris admitti noluit, asserens se nun-
quam initiaturam hommem incantatorem ; nee Eleusinam patefac-
turum ei, qui purus a dasmonibus non esset/' Mvs?<fQai } ideo est
sacris instrui ; quod etiam ex Apollonii response magis patet. Ilspi
7qg TsXerfg, inquit, irfafov % <rt) y/yvefio-xw — "De sacris mysteriis plura
quam tu cognosce." Et apud Patres, teste Budceo, ^s^v^svog, per se,
et sine adjectione, eum significat qui doctus est in sacris literis.
vqptov apud Paulum inquit Chrysostomus, ri Mpfarw, xal
xa/ ayvoovpsvov' hoc est naturaliter: alii, arcana et paucis cognita, neque
communicanda nisi initiatis, hoc est, 2op/av XaXoD^si/ sv ro?g rsXsioig.
IV. Non quasi arcana apud nos essent sacra, qua3 nisi Sacramento
aliquo silentioque prsemisso fas esset exponere, ciim Christus omnia
etiam ^otfr«j^/orara quas ipse pro ratione ministerii sui, privatim
docuit, sv rp <purl, xa/ eiri r£v dupdruv, in luce hominum, palam evul-
ganda curaverit, Matt. x. 27.
V. Hysteria quidem in vulgus efferre antiquis gentilibus nefas
erat : " Non fas esse existimant ea, quaa de sacris docent, litteris man-
dare/' de Druidibus Caesar, lib. vi. de Bel. Gall. Ideo ubivis sacra-
mento adigebantur initiandi ne quid effutiant. Unde Herodotus de
se ipso postquam sacra ^Egyptia ab Heliopolitanis didicerat, Ta p'sv vuv
§eTa rZv d^'yTj^druv, ola qxouov, oOx £/'//</ fpodvpog t^iiyfaaAou, s%u 5) rd ovvo-
fj,ara aitreuv povvov vofti^uv ndvrag dvQpu-Troug Iffov Kepi avrsuv sKlffraaQai,
lib. ii. ; hoc est, " Verum quse mihi ad deos pertinentia narrarunt, ea
scriptis mandare non libet, quod idem de illis, omnes homines'"
(scilicet initiates) "scire existimem." Non ideo ob ejusmodi rationem
doctrina evangelica mysterii nomine insignita est, sed quod res ipsa3
revelatsB in ea, omnem captum humanum pure naturalem excedant,
1 Cor. ii. 7, 14.
VI. Ut quis ideo tfop/av b {Avffrypiu torixixpvf/bptiniv recipiat et in-
telligat, necesse est ut sit ipse f&efjwvifAevo$ t — hoc est, in arcanis vol-
untatis divinse per Spiritum Sanctum instructus. Neque alii rlXsioj
apud Paulum quam initiatij hoc est, Spiritu Sancto, de quo ille agit,
VOL. XVII. 3
34; DE THEOLOGIA IN GENERE. [LIB. I.
instruct!. Nam rsXg/ow est consecro et initio; unde apud veteres
baptismus etiam r&eiuni$ dicitur. Pro consecratione seu dedica-
tione usurpant LXX., Exod. xxix., TgXg/£<ra; rag %s/>aj ayrwv, ver.
33 et 35 ; neque aliter vocabulum illud exponendum videtur Epis-
tola ad Hebra3os ii. 10, Tbv apwybv r%g fftorqpiag dice Ta^/^drwv
r&suZffai. Atque etiam reX?j sunt mysteria prout ex Platone pro-
bat Budseus; et raXera/, omne genus sacra; et «reXgfl;aivoi, sunt
initiati, et sacrificiis expiati, apud Philostratum in Vita Apollo, lib.
iv. cap. vi. Is ideo qui rsXeiog est, seu spiritu instructus, quo sacris
Christianis initiamur, atque pspvwsvog ab eo qui solus patefacit
70 fwffrqpiov rov SiXfaarog auroD, idque per cmD/Aa <rop/ag xa;
Xu-vj/£<w£, Eph. i. 9, ll^Paulinus est theologus. De usu artium et
scientiarum in addiscenda divina veritate postea dicetur. Interea
theologiam esse sapientiam quandam /Autfnjp/wSjj et divinam, neque
iis terminis circumscribi aut regulis tradi, quorum repagula patiuntur
artes et scientise omnes, ipsos ethnicos non latuit. Atque non aliam
forsan ob rationem factum est, ut qui multum operse in hac re con-
sumpsere, ut theologiam secundum regulas et methodos aliarum
scientiarum axpi££s scilicet describerent, circa ejus definitionem,
genus, dififerentias, objectum proprium, subjectum, finem immedia-
tum, aliaque id genus plurima, (de quibus sacra Scriptura ne ypv
quidem) opinionibus remotissime disjuncti, mire inter se digladientur.
Dum enim veritatis divinse e sinu Dei revelatse mysterium ad artium
et scientiarum humanarum lesbias et arbitrarias regulas exasciatum
reddere studeant, atque terminis nescio quibus philosophicis (quibus
et quorum ope et subsidio, omnis veritas cum naturalis turn superna
tural! slubentissime carere potuisset, nisi aliter visumfuisset Aristoteli)
quibuscum communitatem habere nolit, illud prsepediant, nihil aliud
efficiunt, quam ut res in se et natura sua certissima, evidentissima,
atque menti rationali expositissima, incertissima esset, ambigua, mul
tiplex et obscura. Eruditi sane viri, divina, in sacra Scriptura, re-
velatione innatorum principiorum vice nixi, progressu aliarum scien
tiarum non absimiii, aliquibus quidpiam invenientibus, aliis, faciliori
opera eorum inventis addentibus doctrinam quandam, principiis,
theorematis, ihesibus, et conclusionibus, ad aliarum scientiarum in-
star comprehensam, quam theologiam vocant, exstruxerunt. Ea vero
doctrina, cum neque auroT/<rr/av habeat qua talis, neque fide super-
naturali opus habeat qua recipiatur, neque finem ullum theologise
aut theoretice aut practice assequatur, theologia proprie dicta non
est. Ex indagatione hujus doctrinae, habitus aliquis mentis, impres-
sioni abs ea receptse consonus acquiritur, quam non fid em neque
scientiam naturalem esse contend unt scholastici. Atque hasc est
theologia scholarum, de cujus natura et usu inferius dicetur. In-
numeras ideo, easque operosas disputationes, et si verum dicere liceat,
titivilitio haud emptitandas, missas faciamus, si modo theologiam
CAP. III.] DE THEOLOGIA IN GENERE. 35
libertatis jure in quam liberal! manu earn asseruit sacra Scriptura,
gaudere, permittere velimus.
VII. Quibuscunque sane vocabulis, ad rem hanc enarrandam
Spiritui Sancto uti placuerit, ea omnia ac singula disputationibus
suis, satis superque vexata reddiderunt scholastic!. Scientiam, pru-
dentiam, sapientiam, doctrinam, homines in Dei atque operum ejus
contemplatione, et obedientia ei prsestanda dirigentem, notitiam illam
sui qua nos imbui vult Deus, scripturam vocare in confesso est.
Hinc disputandi prurigine abrepti, prout dictum est, utrum scientia,
eaque speculativa an praetica, aut prudentia aut sapientia sit theo
logia, pertinaciter contendunt. Quodcunque autem vocabulum ex-
amini subjicere visum sit, omnes extemplo rationes ejus philosophi-
cas perperidentes, utrum theologise aptari possit, subtiliter inquirunt.
Qui theologiam sapientiam esse volunt (ut ex hoc uno capite omnis
horum hominuin labor sestimari possit) id sibi negotii dari putant,
ut omnia quae in philosophorum scriptis sapientise humanse tribuun-
tur expiscati, in theologiam, ilia apte quadrare ostendaiit. Hoc
autem quicquid sit operis, cum per longas ambages, subtiles fabulas,
atque conclusiones audacissime ineptas se confecisse autumant, quasi
re bene gesta, ac profligatis aliorum omnium sententiis, eorum prse-
sertim qui familiam aliam vel ducunt vel sequuntur, theologiam
sapientiam esse concludunt. Itaque cum mentis Spiritus Sancti in
vocabulis istis, scientice, prudentice, sapientice, doctrince, atque id
genus reliquis, penitissime sint ignari, ingenii nervos omnes (ut sunt
plerique ingeniosissime stolidi) et oculos intendunt, ut sapientiam
Dei in mysterio absconditam, in miserain, imperfectam, imb stultam
illam hujus mundi sapientiam rnutarent, atque nescio quibus limitibus
circumscriberent ; quo figmento nihil unquam periculosius aut magis e
diametro doctringe apostolicse pugnans excogitari potuit. Spinosas ita-
que istas scholasticorum aliorumque concertationes, quas tractatibus
suis theologicis prsestruunt, crucem miseris lectoribus affigentes, qui
studium inutiliter locare, imo errare nollent, cum ipsa veritas infini-
tis laboribus ex iis indaganda, ob aXXoysviav subject! propositi, haud
vera sit, contemnere debent sapientise sacrae candidate
CAPUT III.
Inter intellectum et veritatem unio arctissima — Theologia et mentis habitumy
et ipsam veritatem denotat — Dei scientia nostrae Kp%irv#at dici nequit —
Theologia, qua doctrina, est a Deo solo et immediate — Verhum Dei quo sensu
nostra theologia est — Theologorum distributiones ; angeli, homines — Ho
mines vel S-idvipuvros, vel -^1X01 — Meri homines vel viatores vel possessores —
Illorum theologia investiganda
I. AMOTIS iis quse quamvis apud nonnullos in disquisitione naturjQ
theologiaa utramque faciant paginam r revera veritatem sincere inda-
36 DE THEOLOGIA IN GENERE. [LIB. L
gantibus prsepedimentum objiciunt, rem ipsam generalem ipsius na-
turarn quod attinet, cui operam hanc navamus, proprius intueanmr-
Cum ea autem sit inter rem quarncunque cognitam, atque facultatem
illam et dvvapiv mentis nostrae, qua illam apprehendimus, seu ipsum
intellectum, cum ff^sasi sua ad rem ipsam consideratum, ex interce-
dente veritatis conformitate, arcta unio atque necessitudo, ut nomina
sua invicem alterum cum altero communicet ; ita affectiones qua?
uni propriae sirat, alteri saepe adseribuntur ; namque saepe res seu
doctrina certa dicitur, ab ea certitudine qua3 est affectio mentis ; at
que apprehensio nostra vera, a veritate rei quam apprehendimus.
Hinc in definitionibus oritur non minima confusio, dum utrum sit doc
trina, an mentis facultas (qua doctrinam ipsam suo proprio lumine, ad
finem suum proprium apprehendimus), quas finitur, hand facile per-
spici potest. Cum itaque per theologiam et doctrinam de Deo, cultu
atque obedientia ei debita, et mentis nostrae, qua illam percipimus
vim et facultatem, seu habitum ei conformem denotari in confesso
sit, ad vitandam ex of&uvvfticp eonfusionem, de iis distincte agendum
est.
II. Ad infinitam Dei avrapxuav pertinet, ut ipse solus se cognos-
cat perfecte: Ps. cxlvii. 5, "iSDp pN lh{Br6., — "Intelligentise ejus non
est numerus/' Itaque scientia ilia, qua Deus se atque omnia sua
attributa perfectissime novit, cum sit infinita et necessaria, non nisi
ipse Deus infinite sciens et sapiens est. Hsec ideo primae veritatis
ipsam se perfectissime comprehendentis atque amantis cognitio, non
nisi improprie a quibusdam theologia d^gYuffog dicitur. Quid autem
per theologiam apx'sTvvrov intelligi vellent, an ipsi intelligant vehemen-
ter dubito. Neque enim aut nostra Dei notitia infinite illius scien-
tia3 divinae expressus est character (quod uni Filio naturae divinaa
participi proprium, Heb. i. 3), ita ut exrwrog ejus respectu dici possit ;
neque illius vi aut virtute quicquam de Deo cognoscere possnmus, nisi
intercedente libero voluntatis divinse consilio. Equidem speculum
nostrum non est immediate Deus ipse, sed verbum ejus seu evan-
gelium, in cpio.retectd facie, per Christum gloriam Domini intuemur,
2 Cor. iii. 18. ^Eternam in mente sua veritatis ejus, quam a nobis
cognosci velit ideam, seu eonceptum Deus habet. Atque hinc omnis
nostra theologia pendet; non immediate quidem, sed ab eo volun
tatis divinae actu, *quo ei placuerit veritatem istam nobis revelare:
"Deum enim nemo vidit unquam: unigenitus llle Filius qui est in
sinu Patris llle exposuit," Joh. i. 18. E-evelatio ideo mentis et volun
tatis divinae, hoc eat Dei verbum, ea est doctrina de qua agimus, ad
quam omnes mentis nostrae de Deo, ejus cultu, atque obedientia ei
debita, conceptus conformes esse debeant. Atque hie iterum theo
logia cum omni scientia, quae humanee sapientiae tradux est, parum
convenit. Etenim •clsrr^a, illud .principiorum et conclusionum, quo
.scientia ulla traditur, non est norma conceptuum mentis, seu actuum
CAP. III.] DE THEOLOGIA IN GENERE. 37
intellectus circa proprium objectum istius scientiaB; sed cum sit illis
posterius, et eorum effectum, per illos regulari debet. Ita philoso-
phus prsestantissimus : A/ de sviffrq/Aai sv ^^f) hoyixfj ovtai, alfisv r£y
atffQriTuv, tt da? sviffrrjfAas robruv 'h.sysiv, KP'SKZI &s avTaT$ rb r^c, dofys ovo/aa,
vGTtpai ruv ffpayftaTav ovffai, S/KOV&S stffi roi/rwi/, Plotin. Ennead. V. lib. IX. J
hoc est, "Proinde scientise quse in ration ali anima sunt, quee quidem
ad sensibilia pertinent, si modo horum notitise nobis sint scientise
nominandse, quippe cum opiniones potius deceat nominare, ipsaB in-
quam, cum rebus posteriores sint, earundem sunt imagines." Doc-
trina autem, de qua agimus, omnem mentis nostne conceptum circa
objectum ejus peculiare et proprium ante vertit ; atque infallibilis re-
gula et norrna est immutabilis omnis scientiae et cognitionis nostrse,
Ps. xix.
III. Est ideo tbeologia ipsissima veritas divina prout a Deo reve-
latur; nempe verbum, doctrina, seu lumen &%tfar><srov et dvr6iri<rrw.
Nemo de Deo rebusve divinis nisi per Deum digne sentire aut loqui
potest. Deum neque quisquam rite novit nisi ex sua per filium ex-
positione; neque coli vult nisi quemadmodum ipse prgescripserit.
Omnis etiam nostra obedientia ab ejus voluntate pure dependet.
Theologia verb omnis circa Deum et cultum ejus, atque obedientiam
ei debitam versatur. Non ideo nisi a Deo ipso, ea doctrina esse
potest. Principium itaque et norma omnis cultus divini, fidei et
obedientias cum sit tbeologia, proinde ut sit etiam coelestis originis,
infallibilis certitudinis, Jg ovpavov non Jg avdpuvuv, Matt. xxi. 25,
necesse est. Neque enim fides divina ulli principio inniti velit, quod
non sit omni modo divinum avTapxsg et a^/oV/orov. Cultus autem
Dei, ita dicitur non minus a mandate, quam ab objecto divino. Ne
ideo toturn humanum genus in tota obedientia perpetuo fluctuaretur,
atque in salebras incideret, earn doctrinam qua3 omnis sui cultus,
atque obedientias nostrae norma est, a seipso Deus esse voluit. Hoc
ideo sensu, theologia est doctrina Dei de seipso, operibus suis, deque
voluntate sua atque cultu, nostraque in omni statu obedientia, et
prasmio, atque inobedientium pcena, ad nominis sui gloriam revelata
et expressa; hoc est ipsissimum Dei verbum. Verbum autem Dei
cum sit svdidfarov vel qrpopopixov, hocque iterum ciypapov vel tyrypctpw,
ut unumquodque horum in hoc negotio se habeat sigillatim dein-
ceps exponemus. Quid verb de thesibus quas vocant tlieologicis,
catechismis, confessionibus, locis communibus, atque ejusmodi pro-
positionum credibilium farraginibus sentiendum sit, quoque in loco
sint habenda, in quibus discendis vel etiam docendis (fallor aut) multi
theologiam consistere putant, inferius videbitur.
IV. Postquam ideo (ut hoc xara ^po^-^tv hie loci addam), omne
Dei verbum quodcunque scriptis commissum est, Scriptura ista ita
est nostra theologia, ut ei toti, omnique ejus parti et unicuique in ea
contents veritati auctoritatem tribuamus, non quia una propositio ex
38 DE THEOLOGIA IN GENERE. [LIB. L
altera evidentibus .adhibitis rationibus astruitur; vel conclusiones,
quibus assentimur, rite e principiis quibuscunque colligantur, sed
unamquamque veritatem seu veritatis propositionem separatim con-
sideratam certa fide amplectimur, ob immediatam ejus revelationem
divinam, cui nititur omnis theologia. Habitus autem iste, quern
discursivum vocant scholastic!, quo ex propositionibus, quarum una
Scripture est, ideoque divinitus revelata, altera autem evidentia sua
naturali lucet, conclusiones elicirnus (de quarum natura, utrum scilicet,
de fide sint, ut loquuntur, annon, acute digladiantur), prout alitid est
(si aliud sit), a dono interpretandi Scripturas, ab institute nostro
alienus est.
Y. Hoc itaque prsemisso, nempe theologiam objective uti loquuntur
et in abstracto consideratam, purum putum Dei verbum esse, lumen
illud mentis creaturse rationalis, quod etiam eo nomine compellatur,
porro accurate perpendendum venit. Ut verb illuc quo tendimus
facilius perveniatur, subjectorum luminis hujus capacium distributio
aliqua prsemittenda est; ac deinde luminis illius ad doctrinam de
qua egimus relatio, cumque ea unio, exploranda. Primb autem re-
spectu subjecti, uti loquuntur, theologia communiter in earn, qua3 est
angelorum, atque humanam, dispesci posse videtur. Etenirn angelis
et hominibus, eb quod sint lumine intellectuali prasditi, Deum cognos-
cere, Deoque libere obedire incumbit; eorumque finis ultimus in ea
Dei fruitione, ad quam per obedientiam itur, consistit; istiusmodi
autem naturam, statum, et conditionem, in iis omnibus qui earn per-
cipere, aut ea ad finem ejus proprium uti velint, doctrina ha3c ofya-
vidqs exigit. Qualem vero congenitam Dei atque voluntatis suas
notitiam habuerunt angeli 7r t v saur^v dp^v xai rb 'ibiov o/'ptjjr^/ov con-
servantes, quove lumine instructi fuere, ut, incrementorum respectu,
graduum capax fuerit lumen istud, mysteria quod attinet
psva dvb r£v ajuvouv sv rfi Q&ti, manifesta tandem facta raJic,
rale, s^ovGtaig sv roTg sffovpavioig dia rr t g sKK\^fffa$ } Eph. iii. 10; qualem
etiam habeant per continuam Dei visionem, prsesertim potiti in
Christo jam prasmio, non est hujus loci inquirere.
VI. ©sa^pwrog Jesus Christus, et -\)//Xo/' &V&PUTM totum huma-
num genus exprimunt. Quse de Jesu Christi, " in quo absconditi
sunt ornnes thesauri sapientisB et scientias," Col. id. 3, theologia,
deque scientia ilia, quam per unionem personalem habuit, habetque,
atque revelationibus ei a Patre datis, Apoc. i. 1, utque in illo habitet
omnis plenitudo Spiritus, Job. iii. 34, quern 1% p'srpov non accepit,
dicenda sunt, cum dissertationis cui imprassentiarum incumbirnus
ambitu comprehend! nequeant, ea hie penitus omittere consultum
duximus. Qui autem meri homines sunt, vel adhuc vitam degunt
mortalem, aut saltern qua tales considerari possunt, et vulgo viatores
dicuntur (" Nam in tota hac vita ad est fiducia," Eccles. ix. 4), vel
corporis compaginibus soluti, possessores audiunt. Horum verb, qui
CAP. IV.] DE THEOLOGIA NATUKALI, ETC. 39
nempe decurso, ad voluntatem Dei, fidei et obedientige stadio, finem
suum et requiem in fruitione Dei misericorditer obtinuerint, theolo-
gia (verbo expedienda) est, lumen illud glorice, quo res divinas vpo-
tfftwrov vpog xpoffuirov cernentes, Deumque ipsum xaOws Jtfr/, ineffabili
gaudio perfusi, Dei et Agni laudibus aeternum vacant. Atque hsec
ut eb quo tendimus perveniamus, necessario praemittenda erant.
VII. Pro vario statu eorum qui viatores dicuntur, varia etiam est
illorum theologia ; hie autem generatim duplex est ; nempe naturae
integrse, seu creationis ; et lapsse, seu peccati. Hominum verb in pec-
catum lapsorum considerationes et distributiones aliae infra adhi-
bendse sunt. De primo nomine, primo in loco agendum.
[PARS PRIMA:DE THEOLOGIA NATURALI, SEU PRIMI HOMINIS.]
CAPUT IV.
Theologia primi hominis, IvS/a&ra — Ejus descriptio — Quo sensu naturalis — Lu-
minis congeniti, gradus, vis et efficacia — Scholasticorum vipispyia, Socinian-
orum error, aliorumque — Theologies naturalis ortus et necessitas — Obedientia
primi hominis — Prsemii promissi, peccati, et poense expositio — Theologiae ori-
ginalis corruptio — Corruptionis modus — Foedus primum abolitum ; atque
ipsa theologia ei innixa.
I. OMNIS omnium hominum theologia vel verbum ivdiaQsrov respi-
cit, et naturalis dicitur (ex maxima scilicet sui parte, cum nunquam
sola fuerit), vel verbum wpopopixov, quod svdiaQ'srov illius per peccatum
obliteration! succenturiatum est, et supernaturalis seu revelationis
vocatur. De prima nobis primb agendum est. Ea verb ut pura, ut
wrupta, ut apostatica, considerari potest, et debet.
II. Status autem naturae integrae, seu hominum sub lege creationis
mtaxat positorum, primo in loco se nobis offert. In eo statu theo-
erat svdidfaros et naturalis: non tamen usquequaque e^urog.
initio enim per revelationem aucta fuit, atque erat insuper
igenda. In eo statu pur a dicitur. Lumen autem erat salutare in
jnitione Dei creatoris, legislatoris, rectoris, et remuneratoris con-
sistens. Lumen vocamus, cum id omni theologise ex usu Scripturse
conveniat. Homini a Deo in ipsa creatione hoc lumen inditum; et
per revelationem extrinsecus factam voluntatis divinaa in prsecepto
sacramentali statim auctum, ex consideratione operum Dei indies
augendum erat. Atque hoc sapientem eum reddere in obedientia
secundum fcedus operum Deo rite praestanda, ad felicitatem propriam,
et potent! se, sapientiae, bonitatis, gratiae, ac justitise divinas gloriam,
pote erat ; haec primi hominis theologia.
III. Lumen verb hoc (seu sapientiam spiritualem) in ipsa ejus
creatione menti hominis Deus indidit. Huic conditioni in qua, et
fini ob quern factus erat, coDgruens fuit, imo prorsus necessarium,
40 DE THEOLOGIA NATUKALI [LIB. L
Eccles. vii. 29. Quamvis ideo natura sua, usumque et Imem quod
attinet, plane supernaturale fuerit (nam ut Deo homo, secundum
foedus praemiura aeternum pollicitans, obediret, ex Dei liberrima
erat constitutione) ; tamen, quia hd^Qsrov KUI tftpvrov, id ei naturale
fuisse dicimus. Naturale quidem illud proprie dicitur, quod ipsam
naturam necessarib comitatur, aut ex principiis naturae ortum dueit.
Eo sensu lumen hoc homini naturale non fuisse constat. Neqne
enim naturam humanam necessarib sequitur, ita ut ab ea separari
nequeat : neque ex naturalibus animae facultatibus, vi ipsarum pro-
pria et nativa educi potest. Quoniam verb ad rectitudinem naturae,
primogenium suum statum quod attinet, pertinuerit, atque in ipsa
creatione, homini sub lege posito, respectu ad finem ultimum habito,
implantatum fuerit, naturale fuisse negari non potest. Sed de hisce
contra pontificioa, alibi satis superque disputatum est.
IV. De lumine verb hoc seu scientia hominis in statu naturae in-
corruptae, quoad gradus et efficaciam, nonnulla est sententiarum di-
gladiatio. Magnifice satis earn efferunt scliolastici, inanium interea
speculationum, et in curiosis determinationibus audaciae, hie, ut
ubique, pleni. Fungum primum hominem et stipitem, vixdum ra-
tionis compotem fuisse fingunt Sociniani; tanquam Dei, sui, uxoris,
aliarumque creaturarum ignarum, deridendum quasi propinant. Uni-
cum de non comedendo fructum arboris scientiaa boni et mali prae-
ceptum a Deo ei positum esse autumant. An mentem, aut consci-
entiam illam habuerit, an dependentiam a Deo ullam agnoverit,
nesciunt, aut saltern se nescire fingunt ; nam insolentissimce scientice
gloriationis, ignorantice fictio scepissime color est Ita foedissimis
erroribus de lapsu primi hominis, quos fovent, et statu peccati,
patrocinari visum est: "Adamus instar infantis vel pueri se nu-
dum esse ignoravit," Smalc. de Veritate Deitatis Fil., cap. vii. pag.
2, quasi revera oculis esset captus antequam vesceretur de arbore
scientiaa boni et mali; et, " De conjuge propria non nisi sensibus
obvia cognovit," uti ipse dux gregis loquitur, de Stat. Primi. Horn.,
cap. iv. pag. 119; "Neque, inquit, vim arboris scientiae boni et mali
perspectam habuit," pag. 147, quasi totum primi peccati effectum
ex vi arboris istius ortum duxerit; atque iterum, u cum mortalis esset,
setamen mortalem esse nescivit," cap. iv. pag. 118: nempe inenda-
cium mendaciis tegendum est, ne perpluat. Ut Adamum nihil
pene per peccatum amisisse probent, nihil unquam habuisse affir-
mant; cum illud perdere non potuerit, quod nunquam habuit. Dig-
num patina operculum ! Nos sequa, lance si fieri possit, neque ad
illorum in asserendo propendente vepispyfav, neque ad horum in ne-
gando dependente audaciam, primi hominis theologiam strictim
librabimus.
V. Deum jure creationis, summum rerum omnium dominum esse,
creaturis omnibus in confesso est. Hinc omnium existentiam, rie-
CAP. IV.] SEU PRIMI HOMINIS. 41
cessario comitatur a Deo dependentia; eaque ad principia naturas,
quam cum unoquoque comrmmicavit, accommoda. Omnes itaque
creature, qua tales sunt, quseque pro captu et ingenio, quo sunt in
structs Creatorem celebrant, eique serviunt: Ps. cxlv. 10, " Omnia
opera tua te celebrabunt, Domine;" inde xara vpottu'Tro'Troiiay ad offi-
cium istud rite pra3standum ea omnia et singula multoties hortatur
Psaltes. Eationem hanc asternam invariabilemque cultus divini
tmanimi consensu adstruit sanctus cborus ecclesiaB vel militantis vel
coronatse, Apoc. iv. 11, "A%io$ sT } Kvpie, XaCs/v rqv do^av xai rqv rt^v,
xa/ rrjv dvva/Aiv on ffv sxriffag ra ftdvra, xa/ 5/a rb SsX^aa ffov siffj xal
exrffffyffav' cui succinit catholicus creaturarum omnium ccetus, cap. v.
13, Ka/ crav xr/0/6a o sffriv sv r<p oupavp, xa/ sv rfj yfi, nai VKoxaTU ?%$
yqg, %ai SKI TTJS SatMffffqs a etfr/, KUI ra sv avro7$ cra'i/ra, JjXftUtfa \lyovrag'
Tp xa,G9)fJt,ev(fi SKI rov %f>6vov Kai rp dpviw q guXoy/a xa/ ^ ripy jtai i\
do^u xa/ rb xpdro$ tig roug aiuvag ruv atuvuv. Cum enim omnia Deus
operatus sit propter se, hoc est, gloriam suam, Prov. xvi. 4 ; ut ea
omnia ei gloriam et honorem redderent, aequum erat. Uti autem ad
summum illud Dei jus, et in omnia dominium, finem unicuique pro-
prium et ultimum designare competit, ita, ut adsit operationum in
eum finem tendentium lex et regula, ad dependentiam istam perti-
net. Fine certo et lege operationis gaudent omnes creature, eo
quod sint creaturae. Lex ideo ilia omnibus cognata fuit. Creatura
autem rationalis cum duplicem induat respectum, nimirum quo crea-
tura est, et quo rationis capax seternitatis consecranea, duplicem a
Deo dependentiam, — communem unam seu naturalem, de qualocuti
sumus, propriam aliam seu moralem, — sortitur. Ea est obedientia
pro statu creaturse Deo debita. Ad exigendam a creaturis hanc
obedientiam, ut Deus illis tanquam summus et optimus sit expositus,
nihil prseter requiritur. Atque proinde timorem et cultum exigit,
quoniam H }^&$ est, seu omnium Dominus: Mai. i. 6, " Si Dominus
ego, ubi timor meus." Ut ab ipsa creatione id non innotesceret,
impossibile fuit. Ad obedientiam istam rite praestandam lex ilia
congenita sufficere debuit. Ita demum et finis ultimus, et a Deo
creatures dependentia stabiliuntur. Circa legem autem istam inna-
tam duo considerari possint: lex ipsa scilicet seu obedientiaa requisite
nor ma, et legis cognitio. Benefactorem hunc optimum maximum,
rectorem summum, et remuneratorem, amandum, colendum, timen-
dum esse, ut ordo moralis hujus dependentia?, qui, quoniam Deus
Creator summe Justus ac sanctus est, omnem justitiam et sanctitatem
amplectitur, eousque continuetur, donee ad finem ejus ultimum per-
ventum sit, hujus legis summa est. Atque lex haec, verbum illud
est svdiuQzrov afyfatffrov, et infallibile prorsus, quod quasi doctrina
fuit in primi hominis theologia. Hujus vero legis cognitio realiter a
lege ipsa non discrepavit. Ejusmodi autem lumine salutari, cujus
vi et ductu, obedientiam secundum legem Deo debitam rite homo
42 DE THEOLOGIA NATURALI [LIB. I.
prsestare possit, ita ut finem suum proprium assequeretur, earn con-
stitisse apparet. Atque base primi hominis tlieologia fuit. In statu
moralis a Deo dependentise constitutus, atque imperio Dei submissus,
eoque beatitatis in fruitione Creatoris seternse capax, congenitam et
eppurov habuit earum operationum legem, quas ad finem istum as-
sequendum erant necessaries; atque insuper in cognitione Dei, atque
omnium mediorum cultus ipsius, ea sapientia instructus, cujus vi,
secundum voluntatem et mentem Dei in ilia lucentem, rite obedien-
tiam in lege pra3scriptam prasstare potuit. Cum vero lex base g.apu-
ro;, quae in hac tbeologia, doctrinaa locum supplet, seu \dyog evfad-
Qsros, menti hominis fuerit congenita, abs eo lumine, seu mentis
habitu, quo doctrina de Deo ejusque cultu salutariter percipitur,
rem ipsam quod attinet, seu materialiter, quod aiunt, loquendo,
alia non erat: neque quid amplius fuit, quam ordinis istius de-
pendentias creaturaa rationalis fons et origo, respectu autem exer-
citii, et actualis obedientias, et formaliter loquendo, ab ea distincta
fuit.
VI. Cum itaque Deus hominem rectum fecerit, Eccles. vii. 29, in
imagine sua, Gen. i. 26, 27, quaa in sapientia, justitia, et sanctitate
consistit, Col. iii. 10, Epb. iv. 23, 24, eique ut alias creaturas im
perio teneret ad sui gloriam, prasceperit ; cui domination i nisi earum
nature ei penitus perspectaa fuissent, omnino esset impar ; atque ab
eo obedientiam sub poena mortis seternae, cumque praemii vitas beatas
pollicitatione, exegerit, ea sapientia et morali lumine, quo potuit et
Deum cognoscere, et legem sptpvrov et revelationem proprietatum
Dei 'in omnium creatione, et vopofafftq, sacramentali perfecte intelli-
gere, instructum fuisse constat: Hac verb tbeologia instructo nihil
plane defuit ad Deum rite colendum, aut ad vitam bene beateque
agendam.
VII. Atque bine obedientias primi bominis, propositique praamii,
una cum peccati ipsius natura, atque etiam pcenae comminatas, aasti-
matio fieri potest. Etenim obedientia vi fcederis prasstanda, lumini
ejus congenito, seu tbeologise, superius delineatas confer mis esse de-
.buit: ipsum autem fcedus, ut Adamo connatum, ita cognitum fuit;
nam vi hujus tbeologias, ilium et ofiicium et prasmium suum cogno-
visse constat: prasceptum autem sacramentale supperadditum, fcedus
non revelavit, sed ad illucl obsignandum viam aperuit. Prasmium
propositum non nisi in sempiterna Dei fruitione constitit. Eadem
usque adhuc legis vox, " Hoc fac, et vives ; " neque enim Deus un-
quam aliud obedientiaa praemium, vi fcederis praastandaa, constituit.
Quo verb demum spatio temporis decurso, Adamo sub ratione prasmii
Deo frui contigisset, cum id Deus ipse tanquam futurum nunquam
prsesciverit, subtilis et periculosa est disceptatio. Primum horninem,
si in statu primigenio constitisset, praamium consecuturum fuisse,
idque prasmiurn ipsum fuisse Deum, ex ipsius fcederis natura con-
CAP. IV.] SEU PRIMI HOMINIS. 43
stat : tempus et modum, quibus ei Deo ita frui contigisset, neque
rei natura, neque sacra pagina indicat. Fuisset ideo primi he-minis
obedientia, universale imaginis Dei in omnibus atque expressum
exemplar; prsemium ipse Deus. Peccatum autem ejus primum, cum
contra vim directricem hujus theologias commissum fuerit, ordinis,
moralis creaturse a Deo dependentise, totali subversione constitisse
palam est ; inde pcena istius peccati, seterna a Deo separatio, cum
eo insuper sensus supplicii additamento, quod justitia vindicatrix
non potuit non exigere. Postquam itaque corpus et anima pecca-
toris primam mortem essent experta, in sua ab invicem divulsione;
ad secundam, in seterna sub poems gravissimis a Deo separatioue,
consistentem, subeundam, per potentiam divinam, justitise eatenus
famulantem, unienda fuerunt; ab isthac nempe conditione per
Christum sumus liberati. Premium itaque et poenam primo fcederi
annexa, substantiam, ut ita loquar, quod attinet, atque ea inter, qua3
novum foedus consequuntur, nihil interfuit. Ipse Deus, atque a
Deo separatio utriusque utrobique naturam continent. Neque aliud
premium aliave pcena assignari potest ; graduum fortasse, vi novi
foederis, nonnullorum accessione utrumque auctum esse dici po
test. Inde premium jam, Ka$' wrep£oX%v ztg virtpZoMiv a/uviov fidpog
dofys, audit 2 Cor. iv. 17; poena verb Sdvaros e/g Sai/arov, cap.
ii. 16. De resurrectione Adas, exrbg rov Xo'you ev<rapjtw<fso$, Scriptura
sane silet ; nempe inania haud persequitur, neque ex suppositione
status nunquam futuri curiose disserit. At verb de eorum statu,
qui a Christi mediatione penitus sunt extranei, cum in ipsum nun
quam crediderint, neque adversus gratiam ejus, de qua nunquam
quicquam audiverint, peccarunt, satis aperte loquitur. Hominum
autem ex mortuis resuscitationem ad condemnationem propter pec-
cata sine lege et absque omni Christi cognitione commissa, ipsum
Christum commeruisse, sentire, est impium. Cum ideo Adami im-
mortalitas in statu suo primigenio, ex principiis naturae internis
nequaquam dependerit, sed ex solo et liberrimo Dei beneplacito,
semota per peccatum causa ilia externa conservante, necesse erat,
ut Adamus certo quodam tempore moreretur, atque vi foederis e
statu mortis naturalis ad judicium extraheretur.
VIII. Atque hasc de theologia naturali in primigenia et nativa
puritate sua considerata disseruisse sufficiat ; restat ut ejus per pec
cati ingressum apao/oyxoi/, paucis perlustremus.
IX. Ingressus autem peccati, et foederis divini per ingressum
ilium abolitio aliunde nota sunt, atque hie supponuntur: itaque de
hujus theologiaB, per ea, remotione, hie solum agendum.
X. Omnis theologia ad finem proprium assequendum sufficiens
esse clebere, concedetur. Hie in Dei gloria, atque seterna ipsorum
theologorum felicitate consistit. Abolita ideo per ingressum pec
cati, Dei in homine imagine, lex ista Swyvuirias tfApvToc, de qua
44 DE THEOLOGIA NATURALI, ETC. [LIB. I.
verba fecimus, theologies natura et usu penitus destituitur, ita ut
totum genus hurnanum omni vera theologia per peccatum abdicatum
fuisse jure censendum sit: hasc verb docenda sunt. Ea erat inter
doctrinam istam originalem et mentis habitum unio arctissima, ut
stationem suam, divulsa, tueri nequirent. Lumen autem illud sa-
lutare, quo primigeniaB hujus theologiaa propriam quasi formam
constitisse demonstravimus, per peccatum fuit exstinctum; ita ipsa
theologia d(pavi<tfj,6v passa est. Praeterea nulla doctrina theologia
proprie dici potest, quaa non foedere aliquo divino, cujus vi ipsi theo-
logi Deo placere possint, atque ipso tandem frui, nititur. Etenim
omnis viatorum theologia dirigit homines in cognitione Dei, et ad
obedientiam secundum normam fcederis quod cum iis inire Deo
placuerit, debitam praestandam stimulat. Fcedus autem illud, quod
primigenise istius theologiae fundamentum erat, ita, ut dixi, aboli-
tum est. Quid enim nunc ageret? quando, quamvis bene omnia
prsecipiat, nemo tamen est qui obtemperare possit. Doctrina sane
istius fcederis etiamnum verissima est; "qui enim quse legis sunt facit,
vivet in illis." Ipsum verb fcedus post ingressum peccati, qua homi
nes ad Deum adduceret, vim nullam retinuit. Neque, eo qubd
mandatorum ejus imperium ferre cogantur homines, fcederati dicendi
sunt, cum ex jure tan turn et dominio Dei supremo, quo se abdicare
nequit, ejus nexu teneantur. Imb eousque miserise per peccatum
deventum est, ut ipsa doctrina in lege naturas exposita, utcunque
lumen primigenium comitata, ad dirigendum peccatorum in via vitas,
haud tamen esset suffieiens; nee si maxime cuperet, servare prorsus
peccatores possit. Etenim Deum scire, eique tanquam creatori,
rectori, et remuneratori obedire, nisi insuper quis gratise et miseri-
cordise ejus per Jesum Christum cognitione sit instructus, nemini
ad salutem post ingressum peccati sufficit. Veras ideo theologise
fines, usum salutarem, et vim efficaciter theologos dirigentem in via
vitsB, perdidit per peccatum lumen IvfadQerov et congenitum.
XL Atque haec ratio est, cur ex apostasia iheologorum, ipsa
etiam theologia penitus sit abolita, quod postea contigisse non
inveniemus. Cum enim omnis theologia, uti diximus, in fcedere
fundetur, destructo fcedere, ut ipsa theologia corruat necesse erat.
Fcedus autem hoc cum Adamo initum, dependentiaa a Deo morali
absolute universali innitebatur. Nullo ideo pacto fieri potuit, quin
per primum peccatum irritum fieret. Ad eundem modum se res
habet in novo foedere. Theologia fcederatorum, fcederi in nititur.
Utrum fcederatorum ulli, jex eo fcedere excidere, vel dejici possint,
nunc non disputamus. Fcedus ipsum aboleri nequit, quia in, et cum
Christo mediatore sancitum; neque proinde theologia ei innixa
labefactari. Utcunque igitur abs ejus doctrina theologi, uti vide-
bimus saapius desciverint, at ipsa theologia stabilis et immuta-
bilis prorsus permansit, illud exigente fcederis natura. Ita de hac
CAP. V.] DE THEOLOGIZE NATURALIS, ETC. 45
theologia actum est: atque paucis egisse sufficiat, cum ad breve
tempus duraverit, et non nisi ex paucissimis Scripture locis, doc-
trina de ea elicitur.
[PARS SECUNDA: DE THEOLOGIA NATURALIS
CORRUPTION ET AMISSIONK]
CAPUT Y.
Theologia naturalis, post ingressum peccati quousque superstes — Ejus x«/^«va
quae et qualia. probantur — A lege naturae, ea quid; ejus vis, Rom. ii. 14, 15
— Vis conscientiae — Athei — Deum ex operibus cognosci posse ostenditur.
I. LUMEN istud de quo hucusque egimus primigenium, et nativum,
uti diximus, per peccatum exstinctum est. Inde omnes homines cseci,
imb ipsse tenebrce vocantur; etenim doctrina ista svd.id6sro$, cum admi-
niculis quibus respectu objecti erat dilatanda, finem suum proprium
assequi potis non erat ; an adhuc sit superstes, quamvis corrupta atque
propria vitiositate laborans originalis ista theologia, jam videbimus.
II. Insitum esse adhuc in cordibus hominum de Deo creatore,
rectore, et judice sensum, cum aliquali indelebili, boni et mali in
relatione ad Dei regimen, atque inter hohestum et turpe discriminis,
notitia, et omnes pene confitentur, et nos probabimus. Eum apos-
tolus exponit ad Rom, ii. 14, 15. Deinde beneficio consideration is
operum Dei adhuc gaudent peccatores rationis compotes. Usque
adeo enim obruisse naturam hominum, ut legem depend entia) et
subjectionis cordi suo a creatore inscriptam, penitus excussisse vide-
retur, non humanum est credere. Homines nasci cognitione aliqua
Dei instructos, haud dicimus; nullam omnino habent. Sed vi cog-
noscendi, dicimus : neque ita naturaliter cognoscunt, atque sentiunt :
insitam potentiam Deum cognoscendi, ad cultum ejus aliquo modo
prasstandum stimulantem, sponte se in adultis, rationis compotibus,
non minus certo et necessarib quam ipsum ratiocinari, exserturam,
unumquemque retinere, ratio nulla est cur opinemur, cum sentiamus.
III. Sed tamen ha3C probanda sunt; cum dudum sit ex quo ei quod
videmus et sentimus diffidere nos docuerint theologi. Primb ideo
superesse in mentibus peccatorum plurima iheologice naturalis Xs/-
•4/ava- deinde ea quicquid sint, theologian! veram non esse videbimus.
IV. Naturam ideo humanam tanta quamvis per peccatum clade
confectam, et pene suae solum residuam, theologiae hujus reliquiis
adhuc instructam esse dicimus. Deum esse, eurnque talem, qualis
ut sit exigit ipsa veritatis ratio, nempe optimum ob virtutem, ob
beneficia maximum, earn non fugit. Hanc cognitionem, sub Deo
Creatore, sibi ipsi acceptam fert. Viget adhuc in natura nostra ea
lex et ratio qua3 veritatem hanc docet, clamat. Legem aliquam
naturae esse, naturae vox est. Hoc est, ipsa de se testimonium
gerit. Ubicunque autem lex est, ibi, ut legislator aliquis agnoscatur,
46 DE THEOLOGIZE NATUKALIS [LIB. I.
oportet; legis naturae lator, quam natures auctor, alius esse non
potest. Nam lex ea, ab ipsa natura non nisi habitudine ad objectuin
quoddam distat. Deum itaque esse, atque esse colendum, jus fasque
inter homines observanda docet haec lex, prout etiam Scriptura testa-
tur, Ps. cxlv. 15, cxli. 7-9 ; Job xii. 7-10, xxxvii.-xxxix. ; Esa. xl. 12 ;
Matt. vi. 26; Act. xvii. 26—28. Primum ejus de Deo dictamen est,
Rom. i. 19, To yvuffTOV rov &sou tpavepov SGTIV sv a,VTO?g } — hoc est, genti-
bus, uni naturae in disciplinam traditis. Manifestum autem est hoc
Dei rb yvutrov, non tantu.ni inter eos, hoc est eorum aliquibus, philo-
sophis nempe, sed in Us, omnibus scilicet, per ep,<pwov Seoyvuriav.
Omnes etiam homines, quod d^dsmv (de Dei scilicet natura et attri-
butis) sv ddiKiq, detinuerint, reos peragit idem apostolus, ver. 18.
Veritatem autem divmam aliquam retinent, qui earn injuste detinent
Porro: ita vitiorum et praejudiciorum omnium victrix in cordibus
omnium insculpta haec lex esse perhibetur, ut bipedum omnium
nequissimos et profligatissimos, judicium Dei de peccatoribus puni-
endis non latere affirmet, ver. 32. Qui autem jus Dei de peccatis
puniendis agnoscunt, idem jus ejus obedientiam exigens, necdum
Deum ipsum, nescire, non possunt. Secundo: Obedientiam moralem
Deo debitam, eadem lex ab omnibus exigit. Postquam Deum osten-
derit, colendum esse docet: Rom. ii. 14, 15, 'Orav yap 'iQvq ra w
vopov s^ovra (scriptam scilicet, quo modo Judaeis posita fuit) pvffei
(tamen, vi legis cordibus inscriptae) ra rov VO/AOV naifi (quae nempe lex
scrip ta moralis praecipit), o5ro/ vopov /^ t^ovrsg (hoc est, scriptam,
seu ullo alio modo divinitus immediate revelatam), savro
(quia nempe legem illam habent sibi congenitam) ; o-hrvsg
rb spyov roD vo/uov ypaffrov sv ra?$ Kapbiat$ avruv. " Opus legis,^ id est,
quod lex efficit ; effectum sui simile ; hoc se in cordibus scriptum seu
sculptum habere ostendunt; hoc est, legem habent insitam, scriptae
legis descriptum gxrucrw/^a. Ut illud scriptaa legi examussim respon-
deat necesse est. Quid autem doceat, atque cujus nomine et aucto-
ritate, lex scripta, novimus. Ei autem lex ista, quae sibi sunt qui
ills! carent, est dvriarpotpog' cum igitur legem hanc omnes omnino
homines habeant, utpote quae est naturae et a natura omnibus ex
aequo communi; atque lex haec exprimat legem istam divinitus reve
latam, quas Dei nomine praecipit, prohibetque ; apparet eos omnes
qui nequaquam vitam ab hujus legis imperio solutam agere possunt,
aliqualem de Deo notitiam non posse non habere, atque obedientiam
moralem ei debitam non agnoscere.
V. Hujus etiam veritatis conscientia (ut aiunt) mille testes est.
Inde apostolus argumentum reliquum conficere pergens: Sv
rvpouffris aurtZv rvjg ffvverdJiffsus, Kal {tera^v aXX^Xwv ruv Xoyi<r/j,Ziv
yopovv-uv 7j xai airoXoyovpsvuv. Conscientiam esse hominurn de se
judicium, cum respectu ad superioris judicium res ipsa clamat; inde
ffis QMS, apud Menandrum. Qui autem ea est
CAP. V.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 47
vnspoxf), ut dominium habeat et judicium exercere possit in corda
homirmm, Deus est. Naturalis itaque ea xarTyyopia, aut dcroXoy/a
quae gwsidjjffeue ope in unoquoque homine peragitur, non nisi Deum
respicit Judici autem huic, qui apud omnes Dei nomine officio
fungitur, ut quis omnem potestatem eripiat, penitus est impossibile.
Quanti ab ejus flageliis libertatem, Caini, Judasii, Nerones, Caligulae,
etiam et minora scelerum monstra emerent? Hanc humanae nature
conditionem, extra omnes consilii et voluntatis nostrae vias rationes-
que positam esse, fatendum est. Nemo sapientum conscientiam
iis quae t<p tipTv esse contendunt, annumerat. Qui hominem supre-
mum in se totum Dominum esse nimis vellent, conscientiam in
Furias, Alastores, Eumenidas, sui juris tortores, convertebant. Sint
ab hominum judicio peccatores a conditione securi; vel ab animi
ferocia prsesentium non solicit! ; usque adeb ultima despiciant vitas
discrimina, et temporalium summa, ut ipsi sibi ultronee extremam
pcenam asciscant, hoc tamen tribunal, dum sceleris sunt manifest!,
fugere nequeunt. De hoc autem argumento alibi egimus.
VI. Sed res ipsa loquatur; nonne mentem humanam adeo pro-
nam esse in assensum huic veritati praebendum, nempe Deum esse,
adeb in amplexus ejus mere, absque qua esset scilicet ut non tan-
tum a dignitate et honore deturbaretur, atque in infimum ordinem
conjiceretur, sed et ut sui ipsa esset nescia, experimur omnes, ita ut
explicatis terminis e quibus propositio ejus constat, ei absentiri fas
non sit? Sive illud fit impetu quodam naturae et instinctu, quo
argumento est, et ipsa sibi solum sufEcit, ratio; sive velocissimo
utatur discursu, nee prius sen tit se ratiocinatam fuisse, quam in sen-
tentiam propositam totis animis concessisse, in hac veritate immu-
tabiliter acquiescere mentem humanam experientia testatur. Egre-
gie Plotinus Ennead. iii. lib. vii., de aeternitate loquens, quam ab ipso
Deo non distinguit. T^i> a/w»a, inquit, Kat rbv ^povov erspov Xtyovres
sxdrspov sivai, xai rbv {tsv ffepi rbv atdiov &iva( (pvffiv, rbv &s %p6vov Kepi rb
xul rb ds rb wav avrtdev ftsv xai uffwsp rcuc, rqg svvoiag
/g svapyeg rs nap* ai»ro/g wept avruv sv raTg -vj/u^a/
Xzyovres rs asi KCLI irupdt, navra ovofAdfy/Asv' — "Cum 8Bternitatem
et tempus di versa inter se esse dicamus, et illam quidem circa natu-
ram sempiternam esse, hoc autem circa id quod fit ; idque univer-
sum versari existimamus, nos quasi sponte, ex naturalique imperio,
et subito quodam intelligences intuitu, manifestum quondam circa
haec habere instinctum, nostris animis penitus insitum, eadem vide
licet de his semper dicentes, passimque nominantes." Esto; sint
impii qui nimis vellent Deum non esse, imo, qui se credere Deum
non esse palam profiteri ausi sint; at cum haec surnma impietas et
nequitia, nunquam non aliis omne genus sceleribus comitata iucedat,
quis mihi fidem faciet, impuros illos nebulones qui naturam huma
nam, refragante omne illo quod ejus particeps est, audacter calum-
48 DE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. I.
niari sustinent, non etiam de se ipsis impudenter mentiri? quicquid id
est, quae esset dementia, tribus vel quatuor naturae humanae dehones-
tamentis, non tantum contra bonorum omnium, sed ipsius naturae con-
stantem et consentientem vocem, fidem adhibere ? " Solus enim vidit,
primum esse deos, quod in omnium animis eorum notionem impres-
sisset ipsa natura. Qua est enim gens, aut quod genus hominum, quod
non habet, sine doctrina, anticipationem quandam deorum? quam ap-
pellat ffpoKrifyv Epicurus, id est, anteceptam animo rei quandam infor-
mationem, sine qua nee intelligi quidquam, nee quseri nee disputari
possit/' in quit Velleius apud Cicer. de Nat. Deor. lib. i. cap. xvi. ; et
Seneca, epist. xvii., "Deos esse inter alia sic colligimus, quod omnibus
de diis opinio insita est, nee ulla gens uspiam est, adeo contra leges
moresque projecta, ut non aliquos Deus credat;" aliquem Deum esse,
Ao^av xat sirlvoiav xoivqv rou ffufAfravrog avtiptatfivov y'zvovg o/Aoiug fj,lv *BXXij-
vwy, ofAQtug ds (3ap&dpuv dvayxaiav xai eftpvrov sv iravrt rui Xo'yw yivo/Asvqv
nurd pvffiv, ait Dion. Prusaeens. Orat. ; atque inde Aristoteles prohi-
bet cum iis disputationem institui, qui utrum dii colendi sint, dubi-
tant ; cum id ex rectse rationis dictamine extra controversiam poni
debeat. O/ ^v } inquit, d~opovvTSS WOTSP&V ds? rovg Qsoiig r/^actv, xa} rov$
yo'jsTg dya<7r$v rj ou, xo\dffstog d'sovrai, Topico. i. cap. ix. ; cogendi sunt
poenis, non rationibus convincendi. Totus sapientum Chorus, omnes,
unum atque idem in hac resentiunt. Dei cultum, atque parentum
amorem, quern a natura esse constat, conjungit philosophus. Notiones
hasce ffirsppara dXqQs/ag vapa vaffi, vocat Justinus Apol. ii. " Nulla
anima sine crimine, quia nulla sine boni semine," inquit Tertullianus
de anima; quod plerumque Deos nominent croXy^oVjjr/ assentientes,
id corruptis traditionibus, et prsejudiciis adversus naturaB humanas in-
genium praavalentibus adscribenduna est : ita Lactantius, "Quamsibi
veniam sperare possunt impietatis suse, qui non agnoscunt cultum
ejus, quern prorsus ignoraii abs homine fas non est; nam et cum
jurant et cum optant, et cum gratias agunt, non Jovem aut deos
multos, sed Deum nominant ; adeo ipsa veritas, cogente natura,
ab invitis pectoribus erumpit." Atque verissimum est, in mediis
idololatriis, nativam bane et primigeniam rationis lucem, usque adeb
se efficaciter exseruisse, ut unum Deum, summum, maximum, pleros-
que fateri coegerit, qui tarn en in idolomanium essent profusissimi,
A/a rot/ro xa/ rd {tdXiGra 6 KpcZrog xai fAsyttfrog sxstvog Qsbg 6 rsxravd-
g 7][j.ag, apud Dionem, Histor. lib. Ivi. Tiberius Caesar.
rationem addit Aristoteles de mundo ; E%, inquit, ds
ear/, xaruvo/y.a'to/Asvog roTg irdQzai <nra(tiv a<xep avrog
Huic naturae humanae de Deo eoque colendo, vpoXvi^ei, illustre
testimonium perhibet Julianus: udvrsg, inquit, dhddxrovg sJvai SsXv
n wjrsffft&i&a, xai tfpog roDro dpopav, Ix avro rs olpai ffKsudsiv'
dtariOs^zvoi rag -yvftdg vpog auro uffKep oT/Acu vrpbg rb <pojg rd j
'•' Omnes ante doctrinam numen aliquod esse persuasi sumus; e6
CAP. V.] COERUPTIONE ET AMISSIONE. 49
respiciendum, ad id properandum : Credoque sic animos nostros
habere ad Deum, ut visu prsedita ad lucem." Inde formula ilia vetus
in periculis et discriminibus positis usitata, ab aliorum injuriis appel-
landi, Deos esse. Vox naturae erat ad Deum naturae clamantis:
" Dum pro se quisque Deos esse, et non negligere humana fremunt,"
Liv. lib. iii. Et, "Est coeleste numen, es magne Jupiter," idem,
lib. viii. Ita etiam a Sylla factum insidias Vollucis filii Bocchi ti-
mente, apud Sallust. in Bell. Jugurth.,et apud PlautumCaptivi: " Est
profecto Deus, qui quae nos gerimus auditque et videt." Praeclare Cy-
prianus de Vanitate Idolorum : " Haec est summa delicti nolle agnos-
cere, quern ignorare non possis." Sententiam etiam hanc egregie ex-
ponit Eusebius, Prsepar. Evangel, lib. ii. cap. ix. : <£i/<rg/ ply ovv xai avro-
svvoiatg f^aX\ov ds 3r£o$/6a/tro/c, na\6v rz xat utpsXi/uov rwy^dvstv TO
rr\v rov Qsov vrpoaqyopfav rs xai ovfflav, wdvrs*; 'yap avQpuiroi xoivo?g
v rou rtiv oXuv Aq/Jbiovpyov, rouro faty hoyixf} KOLI vospip
hvolag vKotivsipavrog — "Eximium illud est et utile inpri-
mis, quod Dei nomen essentiamque significat, ipsius natura ductum,
impressisque animse per sese notionibus, vel divinitus potius inspiratis,
nemo non intelligit : hoc enim omnes populi communi quodam rationis
sensu percepere, cum id omni animo ratione et intelligentia praedito,
idem hujus universalis artifex naturalibus quibusdam cogitationibus
inseverit : " base ille. Et Tertullian. adver. Marcion : " Nos definimus
Deum primum natura cognoscendum, dehinc doctrina recognoscen-
dum." Atque in Apologia: "Vultis ex animaB ipsius testimonio
comprobemus" (Deum esse et unum esse) " quas licet carcere corporis
pressa, licet institutionibus pravis circumscripta, Jicet libidinibus et
concupiscentiis evigorata, licet falsis diis exancillata, cum tamen re-
sipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, et sani-
tatem suam patitur, et Deum nominat, hoc solo quia proprie verus
hie unus Deus bonus et magnus, et quod Deus dederit, omnium vox
est. Judicem quoque contestatur ilium. Deus videt, et Deo com-
mendo, et Deus mihi reddet. testimonium animaB naturaliter
Christiana; denique pronuntians haac, non ad Capitolium; sed ad
ccelum respicit. Novit enim sedem Dei vivi, ab illo, et inde de-
scendit."
VII. Prout autem xoivag hasce svvciag, seu wpo^Jj-^&is sapientum
plerique notassent, itaque etiam vim earn conscientise, quam exposui-
mus, compertam habuerunt. Menander, Bporo/s aracr/ tvvtibwtg Qe6$.
De Tiberio loquens, Anna!, vi. cap. vi., Cornelius Tacitus: "Adeb fa-
cinora et flagitia sua ipsi quoque in supplicium verterant. Neque
frustra praestantissimus sapientiae firmare solitus est, si recludantur
tyrannorum mentes, posse aspici laniatus et ictus; quando ut corpora
verberibus, ita saevitia, libidine, malis consultis, animus dilaceretur ;
quippe Tiberium non fortunae, non solitudines protegebant, quin tor-
menta pectoris suasque ipse pcenas fateretur/' Timorem ex consci-
VOL. xvii. 4
50 DE THEOLOGIZE NATUEALIS fLIB. I.
entia peccatorum, " dominum sa3vissimum" vocat Cicero ; et "males,"
inquit, " agitant, insectanturque furia3, non ardentibus tasdis, sicut in
fabulis, sed angore conscientiaa, fraudisque cruciatu," De Legib. lib. i.
Eo angore continuo vexatus, qui remedia omnia, cum novorum
scelerum, turn recessus e medio hominum, et vindictse timorem,
respuerat; non potuit se continere, quin semet pertsesus, qua3 in
pectore perpessus est cruciamenta, publice in epistola ad senatum
professus sit, Tiberius. "Quid/" inquit, "vobis scribam, patres
conscripti, aut quomodo scribam, aut quid omnino non scribam hoc
tempore ? Dii me deaeque pejus perdant, quam quotidie me perire
sentio si scio," Sueton. Tiber, cap. Ixi. Otho, etiam, occiso per
nefandum scelus Galba, ita territus est ut per omnia piaculorum
genera manes GalbaB propitiare tentaret ; eodem teste. Egregie
Satyricus : —
" Cui frigida mens est ....
Criminibus, tacita sudant prsecordia culpa."
Juven. Sat. xi.
Atque iterum : —
" Cur tamen hos tu
Evasisse putes, quos diri conscia facti
Mens habet attonitos, et surdo verbere caedit,
Occultum quatiente animo tortore flagellum ?
Poena autem vehemens, ac multo saevior illis,
Quas et Csedicius gravis invenit. aut Rhadamanthus,
Nocte dieque suum gestare in pectore testem."
Sat. xiii.
Egregium in Jugurtha exemplum post innumera scelera per-
petrata proponit historicus. " Neque," inquit, " post id locorum
JugurthaB, dies aut nox ulla quieta fuit, neque loco, neque mortali
cuiquam aut tempori satis credere. Civis hostesque juxta metuere;
circumspectare omnia et omni strepitu pavescere; alio atque alio
ssepe contra decus regium noctu requiescere, interdum somno excitum
acceptis armis tumultum facere, ita formidine quadam et vecordia
agitari."
Atque hoc theologias naturalis in statu corrupto et peccati, pri-
mum fundamentum, seu prima pars est; unde qui homo esse non
desiit, theologus esse penitus desinere non potest.
VIII. Porro : ex consideratione operum Dei, turn creationis, turn
providentise, notitia ha9c Dei residua indies foveri et augeri potest ;
non tantum enim nature humanse, sed et totius mundi nititur, hsdc
qualis qualis sit theologia.
IX. Primo nihil disertius in hanc rem dici potest, quam quod
Psaltes habet: Ps. xix. 1-7, "Cosli enarrant gloriam Dei fortis; et
opera manuum ejus indicat expansum eorum. Dies ad diem eructat
sermon em, nox ad noctem ostendit scientiam/' etc. Duplex revela-
tionis Dei principium 3 seu potius medium, Psalmus hie celebrat,
CAP. V.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 51
opera nempe ejus atque verbum. Hisce inter se comparandis, hoc
illi, in effectibus salutaribus (quos nempe omnes Imic solum ascribit)
prsefert. Illud autem per universum terrarum orbem gloriam Dei
enarrare probat. Res revelata, cujus hie sit mentio, gloria Dei est,
nee non potentia quam in omnium ereatione exseruit; hoc est, uti
loquitur apostolus, *Aidio$ avrov d-jvapig xal Ss/oYTjs, Rom. i. 20. Me
dium revelationis sunt coelum atque sol, et eorum gyro circumacti,
invicem sibi succedentes dies atque noctes. Modus revelationis hujus
varie exprimitur; nempe enarrare, indicare, eructare, ostendere,
loqui dicuntur. Omnia quidem metaphor ice, sed quse efficaciam ad
finem propositum satis indicant. Adjuncti loco est, quod revelatio
haec sit catholica, nempe in omnes extremitates orbis habitabilis por-
recta. Addit quidem Psaltes, doctrinam hanc operum creationis,
et providentias Dei, haud sufficientem esse, ut quis Deum rite
cognoscat, et sancte colat; cum effectus eos in solidum vindicet
ipsius verbo, seu doctrinae in sacra Scriptura contents; at verb in-
terea essentiam, gloriam, et potentiam Dei, ita per earn revelatas
esse, ut omnes incolaa orbis terrarum inde discant et Deum esse,
atque ab omnibus gentilium idolis infinite esse separatum diserte
affirmat.
X. Non minus luculenter eandem veritatem confirmat apostolus ;
ad Rom. i. 18-20, "Patet enim ira Dei e coslo adversus omnem
impietatem et injustitiam hominum, ut qui veritatem injuste detine-
ant ; quoniam id quod de Deo cognosci potest manifestum est in ipsis ;
Deus enim eis manifestum fecit. Ipsius enim invisibilia jam inde
a condito mundo, ex iis quse fecit, mente perpensa pervidentur, seterna
videlicet ejus turn potentia turn divinitas; ad hoc ut sint inexcusa-
biles." Nolo ego memet iis, quse extra nostrum propositum hisce
verbis sunt, controversa multum immiscere. Putidum Socinianorum
commentum, verba versus vicesimi, ad doctrinam evangel ii torquen-
tium, jam dudum est explosum. Casterum res revelata in genere
quidem dicitur rb yvutrlv rov ©soD* speciatim aeterna ejus potentia,
divinitas, atque ira, seu justitia vindicatrix. Media revelationis
sunt opera Dei; ea quaa fecit, nempe creationis qaaa exstiterunt
a mundo condito usque, et providentise, quaa e coelo etiamnum
operatur. Modus autem est per patefactionem quandam harum
rerum, ipsis congenitarn, atque mentis, quam ea indelebiliter ponit
considerationem. Eum autem per hasc media gradum assequitur
ista revelatio, ut in iis quibus facta est, rerum revelatarum manifes-
tatio dicatur. Finis est avaTflXoy>jtf/a; non ilia absoluta quidem, sed
beneficii hujus revelationis usum quantum attinet. Utrum autem
rb ywtrlv rou ©soD reddatur per id quod de Deo cognosci potest, aut
quod debet, eodem res cadit; non enim absolute dictum est, sed cum
respectu ad illam, qualem per opera creationis et providentias Dei
manifestationem ; inde enim cognosci potest Deum esse, esse aaterni-
52 DE THEOLOGY NATURALIS [LIB. I.
potentem et justum ; atque hoe inde cognosci debei; neque enim ul-
terius hie loci illud ro yvuarlv rov Qsov extendit apostolus. Sane qua3
Deo naturalia sunt, atque respectu exercitii posito semel objecto ne-
cessaria, quaacunque sint, non minus sub hac manifestatione exacte
cadunt, quam ea quorum xard Xs^iv mentio fit. At eorum, quorum
exercitium positis omnibus objectis, pendet a liberrima Dei voluntate,
qualia sunt, gratia, et misericordia erga peccatores, alia est ratio.
Eorum enim nisi in Christo nulla est revelatio ; quod nos alibi fusius
demonstravimus.
XI. Neque minus illustria sunt ea loca, quibus ipse Spiritus Sane-
tus hoc ipso argumento utitur ; et Deum esse, atque cognosci, et coli
deberi, ex operibus ejus probat. Ne autem secundum Spiritus
Sancti dictamen sapiamus, quis nos prohibebit? Casterum, Ps.
viii., etiam cxlv. 8-15, cxlvii. 4-6; Job xii. 7-10, xxxvii.-xxxix. ;
Esa. xl. 12; Matt. vi. 26. Argumentum hoc, pluribus urgent, aut
Deus ipse, aut ejus nomine prophetse. Omnibus insistere nimis
longum esset, et a proposito nostro alienum. Duo ejusdem apostoli
in hunc finem argumenta strictim percurramus; eorum unum, Act.
xiv. 15-17, alterum, cap. xvil 24-28, exstat. Primum autem sic se
habet: " Yiri, cur ista facitis? Nos quoque sumus homines, iisdem
quibus vos affectionibus obnoxii, annunciantes ut vos a vanis illis
rebus convertatis vos ad Deum ilium vivum, qui fecit ccelurn, et
terram, et mare, et omnia qua3 in eis sunt. Quanquam non passus
est se esse expertem testimonii, bona tribuendo, dans nobis ccelitus
pluvias, ae praastituta tempora fructibus perferendis. implens cibo et
delectatione corda nostra." Verba sunt Pauli et Barnabse, se defen-
dentium ab impio Lystrensium cultu. Primb decent et cultum ipsum
et objectum cultus, quod ipsi sibi finxerant, pdrata esse, seu stulta
£t vana; deinde Deum verum indigitant, et per attributum vitas et
per effectum operum. Deus nempe vivus est qui fecit cesium et
terram. Probantque eum, tale sui sibi per opera providentias perhi-
buisse testimonium, ut, omnes inde eum cognoscere potuerint, et a
vanis, mortuis, nihili idolis, facile discernere; quid clarius dici po-
tuit? Ovz dftdprvpov tavrbv d<p$xsv } hoc est et se esse, atque mun-
dum hunc providentia sua gubernare testatus est; id verb quomodo ?
per opera scilicet providentias sua3. Non quidem testimonium hoc
sibi perhibuit, eo fine, ut eum homines salutariter cognoscerent, et
converterentur; qui enim id serib potuit, cum interea volens sivit
eos in suis ipsorum viis insistere ; sed eo duntaxat, ut qui illo spreto
ad vana se adjungerent idola, essent ai/a^oXo/^ro/?
XII. Eodem modo argumentando procedit apostolus, Act. xvii.
24-29. Hanc verb apostolicaB orationis </rg/?/?co7nji>, quia, cum de hujus
revelationis ad salutem sufficientia agendum sit, pluribus a nobis
discutienda est, improesentiarum ulterius exponendam non duxi-
inus. Atque doctores hosce, Dei scilicet opera, agnoverunt, etiam
CAP. V.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE, 53
inter gentes sapientia celebres. Oipavbg otd'svors iravsrat diddtxuv dvfyu-
vovg, inquit Plato, Epinom. ad Lib. de Legib. "Et quis est tarn caacus,
qui cum suspexerit in coelos, Deos esse non sentiat," uti Cicero Re^
spons. Aurus. Atque in leges retulit Zaleucus, Tovg xaroizovvrag rfo
tfoXiv xat rrjv ftupav tfdvrag wpurov KS'Trs'i'ffQai yjpri xai vo/tifyiv ^zoug eJvai,
xai dva&Xstfovrag tig ovpavov, %ai rov xoff/xov, yCal rr\v h avroTg d/a/cotf/ATjcvy, %a,i
rdfyv, o'j yap rvfflg, oo5' dvdpuyruv sJvat dqfAiovpyqfAara, etc. Ad horum
mentem Tatianus: ToDro, inquit, did r^g ffoifjffeug avfov "ff/tzv, xat rqg'
duvdj&eug avrov rb doparov roTg ^ot^adt xaraXa ( «/Cai/o//-s^a. Vid. Max.
Tyr. dissertat. i. ; Maimonid. More Nebuch. part. i. cap. xxxiv. Negari
quidem non potest, ea omnia, quas sua natura ad cognitionem
Dei atque attributorum istius sensum aliquem ducunt, aliorsum
trahi a multis, et secus quam oportet interpretari. Vidimus nullos
saepissime in atheismum procliviores, quam qui rerum omnium
cognitionem, earum prsesertim quse a natura occultaa sunt et la
tent, omnibus vestigiis indagare profitentur; nempe rerum omnium
contemplatione non nisi ut innatse mentis curiositati, in causa-
rum secundarum nexuum nodorumque consideratione satisfaciant,
Deo suo securi et negligentes abutuntur. Ita etiam, quibus longa
annoram serie, perpensse sunt rerum vicissitudines, tantiim abest
saapenumero ut inde providentiam Dei -roXyro/x/XTji/ intelligant, me-
tuantque, ut ex vitio nativo, esecitate nempe mentis atque cord is
malitia, in atbeismum etiam prolabantur. Inde proverbium ortum
nullus senex timet Jovem; sed hsec quorundam hominum vitia ipsi
humanaa naturas adscribenda non sunt. Prasclara quidem sunt Aris-
totelis verba apud Ciceronem de Natura Deorum, lib. ii., ex quo opere
desumpta incertum ; nullibi enim apud ipsum apparent. " Si essent,"
inquit, " qui sub terra semper habitavissent, bonis et illustribus domi-
ciliis, quaa essent ornata signis atque picturis, instructaque rebus
omnibus, quibus abundant ii, qui beati putantur, nee tamen exiissent
unquam supra terram; accepissent autem fama et auditione, esse
quoddam numen et vim deorum; deinde aliquo tempore patefactis
terras faucibus, ex illis abditis sedibus evadere in haac loca quaa nos
incolimus, atque exire potuissent; cum repente terram et maria
coelumque vidissent; nubium magnitudinem ventorumque vim cog-
novissent, adspexissentque solem, ejusque turn magnitudinem pul-
chritudinemque, turn etiam efficientiam cognovissent ; quod is diem
emceret, toto ccelo luce diffusa; cum autem terras nox opacasset, turn
coalum totum cernerent astris distinctum et ornatum, lunaaque lumi-
num varietatem turn crescentis turn senescentis, eorumque omnium
ortus et occasus, atque, in omni aaternitate ratos immutabilesque
cursus; haac cum viderent, profectoet esse deos, et haac tanta opera
deorum esse arbitrarentur." Quibus addi possimt eonim quaa ibi
loci ipse Cicero disputat plurima. Summa est; — esse praastantem
aliquam aaternamque naturam et earn suspiciendam admirandamque
54 DE THEOLOGIJS NATUBALI3, ETC. [LIB. I.
hominum generi, pulchritudo mundi ordoque rerum coelestium
cogit confiteri; quse ejusdem Ciceronis verba sunt secundo de divi-
natione.
CAPUT VI.
De sufficientia theologise naturalis ad salutem agitur; earn insufficientem esse
variis argumentis probatur — Doctrina hujus theologise imperfecta, et habitus
etiam — De gratia universal! et voluntate Dei eos salvandi qui verbo carent
digressio.
I. ISTIUSMODI cum fuerit notitia Dei, atque istis mediis nixa, quas
inter homines peccatores revelatione supernatural! destitutes viguit,
atque viget, videamus porro num ejus vi et ope, qui ea imbuti fue-
runt, suntve, finem suum ultimum assequi potuerint, ita ut ilia verae
theologise nomen adhuc mereri videatur. Duplex respectu Dei,
illiusque in homines judicii supremi, doctringe alicujus sufficientia
esse potest; ad &mieo\vywiav una, ad salutem altera: primam autem
notitise huic ascribit apostolus, Rom. i. 20, posteriori earn imparem
asserimus. Etenim, — 1. Omnia ilia secula, quibus revelatione ccelesti
destituta vixit maxima mortalium pars, %p6voi ayvoi%<; dicuntur, Act.
xvii. 30. Quos Deus connivendo quasi dissimulavit, gentibus per-
mittens in viis suis incedere, Act. xiv. 16; non iis annuntians ut
resipiscant. Per earn ignorantiam erant ad unum omnes acnjXXo-
rpiufAsvoi rr,g l^uqg rou 0soD, Eph. iv. 18. Ita ut specialem gratiam et
amorem quod attinet, nulla intercessit inter t eos et Deum commu-
nicatio. 2. Deinde, omnis ilia scientia, cujus in eo statu participes
fieri homines potuerunt, ad legem pertinuit: cui vero non sumcit
lex ipsa, nee sufficere potest legis cognitio, ea prsesertim quse est
imperfecta : neque hylum proficit, finis illius respectu, absolutissimae
perfectissimaeque legis imperfecta cognitio. At ipsam legem huic
rei, nempe ut Deo quis placeat, imparem esse pluribus ostendit
apostolus, ad Horn. iii. et iv. 3. Etiam •%wf>l$ viGrsus dduvarov
rqffai, Heb. xi. 6; at vero ^ nitric, J^ axoys, q bl dxoq did
0eoD, Horn. x. 17. 4. Aur>j sdriv 57 ct/wv/og ^w»j*, 7va y/vwffxwtf/ (homines)
var'spa rlv ftovov ccXjj^/vov Q&bv, xai ov dtf'sgrtiXsv 'iqtiovv Xpitfrov, Joh. xvii. 3.
Ka/ ou?c ttinv Iv aXX^; ovdsvt n <s^rr^pia, Act. iv. 12. At vero cum pro-
missio Christi non nisi post lapsum facta sit, qua primo apparuit in
Deo humani generis misericordia, omnis autem hominum absque spe-
ciali revelatione Dei notitia, sit ejus tantum particula, quam in statu
integritatis habuerunt protoplasti, ut aliquid de Christo, cujus omnis
cognitio est Jg axofo, inde emanaret, est prorsus impossible. 5. Tota
hsec scientia, quanta quanta fuerit, operum tantum foederi inserviit ;
unde irrito per peccatum eo foadere facto, in nullam obedientiam nisi
ex pcense timore dirigere homines potuit; quando autem quis " ti-
CAJP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL!. 55
more pcense, non amore justitise, praeceptum facit, non facit in animo,
id quod facit opere, ideoque peccati interius est reus, quantum vis sibi
innocens esse videtur," ut scite Augustinus.
II. Duo ideo sunt in lapsi hominis theologia, — 1. Internum lumen
adhuc superstes, quod tanquam theologiae est facultas, seu dtvapi?
et, 2. Revelatio Dei per opera creationis et providentiae, quae quasi
theologia est objective considerata, seu istius doctrina. Horum
autem neutri, respectu finis ultimi, theologise efficaciam ad salutem
ascribere audemus. Etenim primum imperfectionis arguere necesse
habemus et doctrines respectu quam revelat, quae legis ambitum, uti
diximus, non excedens, Christi cognitioni nihil affine continet ; atque
etiam modi res divinas percipiendi, quo efficacia ejus circumscribitur,
qui cum mentes hominum tenebris et caecitate penitiis sunt obsessae,
spiritualis esse non potest ; alter! ill! etiam, iisdem nominibus dicam
ascribimus, cum neque doctrinse omnis absolute necessaries ucroru-
tfuiriv exhibeat, neque ea efficacia, qua caeco intellectui lumen salu-
tare infundi possit, sese exserat; solus enim Jesus Christus vitam
et incorruptibilitatem in lucem produxit, idque per evangelium,
2 Tim. i 10.
III. Qui revelationem mentis divinae, adeoque obedientias nostrse,
per opera creationis et providentiaB, general! omnium hominurn sal-
vandi voluntati subnixam astruunt, praeterquam quod desideria inu-
tilia, proposita imperfecta, intentionem inefficacem, quam efficacem
reddere aut nolit aut non possit, misericordiam nunquam, nusquam
se exserentem Deo ascribere cogantur ; istiusmodi etiam distinction-
ibus utuntur, atque intra eos limites assertionem suam coarctant,
ut nemini unquam mortalium revelationem istam usui salutari fuisse,
aut esse potuisse, necesse habeant fateri. Etenim ut ea hujus reve-
lationis separatio ab illusionibus quibus miris modis ludos fecerit
miseros homunciones sibi devinctos tenebrarum princeps, quam ipsi
necessarian! esse contendunt, absque verb! lumine fieri nequeat; ita
neque ista tenebrarum, csecitatis, et praejudiciorum a mentibus ho
minum amotio, absque qua necesse est ut incassum cedat omnis
revelatio, sine special! ope Spiritus Sancti procurari potest.
DIGKESSIO.
DE GRATIA UNIVERSALI,
Seu theologiae naturalis in statu peccati ad salutem sufficientia, dissertatio.
I. HJEC autem, quoniam de iis non est eadem omnium sententia,
altius paulo repetere placet, ac doctissimorum quomndam virorum
sententiam examini wg ev <aap&u subjicere. Manifestationem hanc
Dei non tantum hominibus peccatoribus sufficere ad salutem, sed et
56 DE GRATIA UNIVERSAL!. [LIB. I.
ipsos peccatores ea virtute praeditos esse, qua possint manifestatione
ista ita uti, ut tandem reapse salutem consequantur, contendebant
olim Pelagian! ; in eorum sententiam discessit tota pene Arminian-
orum natio. liscum impraesentiarum congredi, animus non est.
Habent in veterum recentiorumque scriptis quo se satis diuque ex-
erceant. Ejus autem controversies pars aliqna inter fratres nuper
agitari coepta est. Pyrobolum gratiam universalem vocari placuit.
Non autem solum veritatis, sed et inter nonnullos, fraternae charitatis
in hac lite cardo verti videtur. Ita nempe apud Christian os man-
suetudinis, imb humanae fragilitatis immemores vivitur. Neque ex
gratise evangelicse natura officium quod exigitur, nee infirmee condi-
tionis humanae misericordia, ut in levieulis opinione sejunctos aequo
animo feramus, quicquam promovet. Fatemur hominum optimos
ex, p'spovg tantum scire; sanctorum ullos usque adeo perfecte per
mentis renovationern in lucem Dei transformari, ut nullis sint tene-
brarum reliquiis offusi, nullis erroribus obnoxii, agnoscere nolumus.
Haec vero de aliis omnibus quisque dici debere autumat, de se verb
non item. Cum enim ad rem ipsam, et examen deventum est,
nemo hominum est, qui se ita non gerat, ac si optimae fidei, omnis
veritatis usque adeo possessor esset, ut vix sequum sit quemquam
communi hac luce frui, qui ab eo dissentire audeat. Id autem inter
veritatis ftoppuffiv, atque ejusdem dum/iiv est discriminis, ut ilia men-
tern tantum illustret cognitione veri, atque ad assensum doctrinse
evangelicae prsebendum quasi cogat; hsec vero insuper etiam ejus
typum in totam animam inducat, atque mentem ipsam in omnibus
ei conformem reddat.
II. Quae non ita pridem doctis quibusdam viris in Belgio, cum
aliquibus melioris notse in Galliis intercesserunt super hac re digla-
diationes et simultates, neminem doctum latet, qui res religionis et
ecclesiarum Christ! nosse curat. Occasiones, ortum, et progressum
controversise istius, prout ab aliquot jam retro annis inter eos agitata
est enarrare, cum ea ex editis hinc inde exercitationibus, animad-
versionibus, apologiis, vindiciis, plus nimis sint evulgata, nihil
aliud esset quam operam ludere. Neque enim quis inutilius studium
insumere potest, quam ea in lucem producendo, quae ex se sunt nimis
nota, et quae ne unquam cognita essent, optandum fuisset. Non
sane usque adeo pacis adhuc, aut charitatis fraternae taedium me
cepit, ut in mediam dimicationem, quae variis animorum motibus,
ex iis quae revera sunt ?gw roD apay^arog oriundis agitatur, importune
et temere me inferre velim: alia habeo quae agam. Si vero quid
ipse sentiam, de ea parte istius controversies, quae a prassenti nostro
instituto non est alia, imo ita comparata, ut nisi sublata de ea dubi-
tatione, vix vial instituta tuto pergere possim, sine ulla cuiquam con-
tradicendi libidine candide exponam ; nemini grave, aut molestum
fore spero.
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSALI. 57
III. Optassem equidem viros doctissimos, majori cum lenitate, et
Christianas mansuetudinis studio, minori cum fastu (sit verbo venia)
et <p avraria stadium hoc ingressos fuisse. Metuo enim ut apud aequos
judices ac studio partium vacuos sufficiant eae excusationes, quas
praetendent forsan, ut quibus sine minimo opinionis, quam veram
autumant, aut famae dispendio carere potuissent. Quid enim? an
perinde est, quo consilio, quave mentis dispositione ad res sacras
tractandas accedimus? an Spiritum ilium Sanctum sine cujus ope
et ductu speciali, nihil omnino aut pie incipere, aut feliciter absolvere
possumus (nam id aliquid, quod propriis viribus prsestare videamur,
revera nihil est) exacerbatis animorum nostrorum affectibus, aut
mentibus, ira, odio, vindicta, aut famae cupidine praepeditis, quibus
maxime praegravatur, se immiscere velle credamus? annon omni ope
nobis nitendum est, ne quo modo, cum aliis veritatem annuntiaveri-
mus, ipsi simus, ejus fivvafuv quod attinet, ddoxtftoi ? Cum etiam
certissimum sit, neminem unquam veritatem divinam prout in Jesu
est rite percipere posse, nisi qui ex imo cordis seipsum abnegaverit,
atque fastum omnem, omniaque praejudicia pro virili deposuerit;
qui liceat exspectare alios earn veritatem a nobis edoctos iri, cujus
vim in nobis non ita experimur, ut in ruVov ejus simus traditi? Ea
enim est omnis doctrinae evangelicae nativa sua luce mentes nostras
perfundentis, indoles, ut mites nos reddat et humiles, atqui autori
suo quam simillimos; nempe sapientia quaa superne est, " Primum
quidem casta est, deinde pacifica, sequa, obsequens, plena miseri-
cordiae et fructuum bonorum, absque disceptatione, et minime simu-
lata," Jacob, iii. 1 7.
IV. Qui autem ex altera parte fratres a se dissentientes in pacis
discrimen, aut fama3 apud ecclesias suas adducere vellent, id faciant
sine me rivali. Viros doctos, pios, ecclesiarum ministros, scholarum
rectores, libertate judicii proprii in istiusmodi controversiis privare ;
et in toto muneris exercitio praacisarum opinionum sub jugum velle
mittere, nihil aliud esset quam intolerabilem tyrannidem in eccle-
siam Christi invehere. Neque ego sane aut notabilem ullum veritatis
progressum, aut veritatem profitentium GIKO^Q^V iv ayatYi inde ex-
spectarem, ubi verbi divini dispensatores ceu abjecta mancipia,
alieni, in omni opere suo, arbitrii esse coguntur. Neque institutionis
ministerii evangelici ratio, neque ipsius evangelii aut fidei natura,
neque distinctiones donorum Spiritus Sancti, neque fraterna charitas,
neque aedificatio ecclesiae, nee luminis, cujus in hac vita facti sumus
participes, conditio, neque innumera praecepta divina, neque gratiae
ductus, quern experimur, istiusmodi oneris impositionem ferent.
Sed quanta clade rem Christianam ubivis pene dudum affecit ista
dominationem in fratres affectantium opinio, nullum sententiarurn
divortium in iis, quao ad fundamentum fidei immediate non pertinent,
tolerari debere. notius est quam ut nostra enarratione egeat.
58 DE GRATIA UNIVERSALI. [LIB. I.
V. Hisce prgemissis, thesin illam, quam nonnulli nostrae de theo-
logise naturalis corruptae total! ad salutem insufficientia, opponunt,
consideration! subjiciamus. Ea vero est, Deum velle adultos, qui
verbo suo carent, servari. An ii qui quid sit servari, quid verbo
Dei carere, sancte apud se perpendunt, facilem sententise isti assen-
sum sint praebituri, equidem vehementer dubito. Deponatur paulis-
per studium partium, necessitudinis illius, quae thesi huic cum aliis
opinionibus intercedit, consideratio missa facta sit, res plana erit.
Caveant modo disputatores, ne communion! isti, quam ipsi cum Deo
per Jesum Christum gratiose obtinuerunt in rebus salutis aeternse,
obstrepant syllogismis, et quiescent forsan haec certamina.
VI. Voluntas autem Dei de salvandorum salute, vel finem et
eventum respicit, et intentio, propositum, aut decretum dicitur;
vel media quibus ii uti debent, qui vellent salvos fieri, et prceceptum
vocatur. Quo autem sensu Deus velit eos servari, qui reapse nun-
quam salvabuntur, quos sinit volens in suis ipsorum viis incedere,
in quibus ut serventur prorsus est impossibile, quos ad recipiscentiam
per illud medium non vocat, nee vocare vult, per quod solum, ut
quis vocetur ad veram resipiscentiam, est possibile, ea est fateor mea
hebetudo, ut non intelligam. Qui enim ea salutis media tantum
concedit, quse, neque quis salutis auctor sit, neque per quern sit ob-
tinenda, neque quid sit salus ista revelare possunt, potius eorum
salutem quibus ilia concedit nolle, quam velle dicendus videtur. Si
ad eos, qui spiritual! afadfaei instruct!, atque mediorum omnium salu-
tarium etiam ipsius Spiritus Sancti, qrhovafag per Jesum Christum
effusi, ope et auxilio freti, sciant quid sit Deo in medio tentationurn
servire, ita, ut tandem ineffabili ejus gratis beneficio salutem con-
sequantur, extra contentionis funiculos positos, lis haec decidenda
deferatur, facilis futura esset ejus aestimatio.
VII. Qui eas orbis partes, quse etiamnum verbo carent, animo
lustrare, atque quae sit miserorum hominum in iis aetatem degentium,
salutis aeternae respectu, conditio, intueri velit, ad earn Dei volunta-
tem quam deprsedicant viri aliquot docti proculdubio animo suspen-
sus hserebit. Teterrimam eorum conditionem uni maliticVj scio,
ascribendam esse contendent; neque ego id absolute ita fieri debere
nego. At malitiam eorum, earn excedere, qua natural iter imbuti
sunt ii omnes, quibus, quoniam velit eos salvos fieri, verbum suum
Deus concesserit, nego. Quo ideo sensu Deus dicendus sit eos velle
servari, qui neque unquam servabuntur, et quibus nolit media ad
salutem necessaria suppeditare, res est nimis impedita, et quse faciles
explicatus respuit.
VIII. Asserunt quidam, " posse iis prsedicari verbum, id vero non
fieri per nostram negligentiam et socordiam/' Evangelium quidem
posse praedicari, iis etiam, quibus non prsedicatur, nemo dubitat.
Quae enim e re ix>sa, contradictio oriri videatur? at posse id fieri re-
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSALI. 50
spectu eventus, quod voluit ex seterno Deus ne fieret, id nondum
probatum est. Quod pluribus actu non prasdicetur, neque olim prse-
dicatum fuerit, scriptura voluntati Dei ascribit, Ps. cxlvii. 19, 20;
Matt, xi, 26; Act. xvi. 6, 7. Ex negligentia et socordia nostra id
ita evenire non videtur. Quamvis si ita esset difficultas sublata non
foret. Earn enim socordiam Deum nobis auferre posse si velit, nemo
dubitat. Sed, nisi ubr officium est, negligentia et socordia locum
non habent; omne autem officium nostrum a voluntate Dei nos ad
officium vocantis dependet. At quomodo docebunt, nos ad officium
prsedicandi evangelium iis, qui hactenus in diversis mundi partibus
eo caruerunt, a Deo vocari? Demus viris doctis, baud opus esse ec-
elesiastica aliqua missione ad munus illud obeundum. Quis enim
ea catholica potestate instructus est, ut alios ita mitteret? at scire
velim quaanam sit ea Dei providentia, quse de voluntate ejus ita nos
certos faciat, ut in fide opus illud aggredi possimus; aut quinam
sint, qui ad illud rite perficiendum donis sint instruct! ; nimis equi-
dem nos omnes esse negligentes et socordes in ea provincia adminis-
tranda in opere evangelii, quam nobis Deus gratiose delegavit, fateor;
Kal tfpbs ravra, rig iKav6$; at vero eousque socordia3 nostrse reatum
se extendere, ut ei etiam imputandum sit, quod Americse incolis
evangelium non sit prsedicatum, mihi sane ab omni sestu disputatio-
num immuni, non est credibile.
IX. Sed sententiam virorum doctissimorum penitus introspicere
placet. Primo ideo concedunt, neminem unquam " Paganum citra
prasdicationem verbi, ita Dei documentis sibi a natura, vel provi-
dentia3 operibus objectis usum fuisse, vel uti potuisse, ut resipisceret
et salutem consequeretur." Ita loquuntur viri quidam celeberrimi;
atque sic se a Pelagianis omnibus, Arminianis plerisque, etiam a
petulantibus hie apud nos conviciatoribus nonnullis in hac re diver-
sissime sentire ostendunt. Et quidni sane totius hujus litis sestimatio
hie fieri possit? nihilne habemus aliud magis ex nobis et majus, quam
ut tempus teramus disputando utrum id fieri possit annon, quod
neque unquam fuit, neque est futurum, imo, quod ne unquam fieret
Deus in sese proposuerit? sed alia res est, uti videbimus.
X. Addunt ideo, " istiusmodi adminicula data esse Paganis, quas
in et ex se ducunt ad aliquem gradum notitise salutaris. 5J> Ita enim
loquitur vir doctissimus, et magni nominis in theologia. At omnis
gradus notitice salutaris, ipse est salutaris. Salutaris autem oranis
notitia in cognitione fosderis gratiaa consistit. Nisi ideo gradus ille
salutaris notitiae, qui per ista adminicula comparari potest, plariius
sit exposita, licebit mihi profiteri, me gradum ilium neque capere,
neque intelligere. Minimus etiam salutaris notitia^ gradus, renova-
tionem mentis salutarem requirit. Ut in mente caeca, gradus aliquis
sit salutaris notitiaa impossibile est. Nam in salutari notitia reno-
vatio ejus consistit. Ubi autem renovatio mentis est, ibi est Spiritus
60 DE GRATIA UNIVERSAL!. [LIB. I.
Sanctus, qui solus illam operatur et efficit. Adminicula ideo ista,
quse ad gradum aliquem notitice salutaris ducunt, ad Spiritum etiam
Sanctum obtinendum, renovationem mentis, et veram fidem ducunt.
At hoc opus evangelii peculiare esse, ipsum ubivis docet. Sin per
notitiam salutarem, doctrina tantum salutaris intenditur, nonautern
mentis renovatio, turn ista adminicula homines peccatores ad doc-
trinam evangelii, saltern ejus gradum aliquem, ducere, istius enun-
tiati sensus est. Id vero utrum verum sit, postea videbimus.
XI. In eo statu sane nos jam sumus, ut nisi cognoscamus Jesum
Christum, quem Deus misit, et Deum in illo mundum sibi reconci-
liantem, vitam asternam consequi haud valeamus. Omnis autem
ista Dei notitia, quam sine verbo ex operibus creationis et providen-
ti98 homines peccatores acquirere possunt, est tantum cognitio Dei
creator is et gubernatoris omnium ; de redemptione altissimum
silentium. Sed regerunt : " Haec si recta sunt, efficiunt ut homo
etiamsi per impossibile supponatur in naturae schola bene et ex officio
versari, omnemque suam intelligendi vim ad ea qua3 isthic vel audit
vel videt expendenda ac discenda conferre; nihil aliud tamen ex
hisce documentis haurire possit, nisi hoc unum, Deum esse aliquem
sanctissimum, justissimum, potentissimum, ac sapientissimum, qui
hoc universum condiderit, et regat ; se vero peccatorem esse violate
divinse legis reum, irse ideo coelesti obnoxium, morte et maledictione
sine ulla spe venise certissime afficiendum; ita necesse est Deum
ista omnia eo animo hominibus objicere ut discant, se certo infal-
libiliter damnatos esse, neque ullum sibi neque ad salutem, neque
ad resipiscentiam, quas eos juvet, relictum esse locum." Sed mul-
timode peccat hsec oratio; atque ita fit, ubi ex studio partium, rion
sequo et bono res agitur. Etenim si liceat viris doctis supponere
quicquid velint, sive illud possibile sit, sive impossibile, quin ex
eo inferant quodcunque vellent, nemo potest eos prohibere. Et
si nolim supponere ea quae sane non sunt supponenda, quia taci-
tam rou h dp%fi petitionem includunt, statim concidit tota oratio.
Deinde quis unquam dixit hoc unum doceri per opera Dei? plura
doceri possunt, ita tamen ut Christus non doceatur; Deum hunc
summe amandum et colendum esse ejus opera docent; nempe quia
eum Deum esse docent. Sunt et alia corrupts theologiaa naturalis
capita, uti ostendemus. Porro : qui affirmant Deum per opera sua se
revelare, ut homines eum cognoscant tanquam omnium creatorem,
rectorem, gubernatorem, potentissimum, sanctissimum, justissimum,
non dicunt, neque si sibi constare velint, dicere possunt, eum omnia
in naturae et providentise operibus documenta eo animo hominibus
objicere, ut discant se certo damnatos esse. At inquies ex eorum
sententia seternam suam salutem quod attinet, nihil aliud discere
possunt homines peccatores: esto sane! haud cito mali quid ex hac
sententia oriturum ostendes: quid enim? an litem quis Deo in ten-
CAP. VI.] DE GKATIA UNIVERSAL!. 61
dat, quia Justus est: neque potest non esse Justus? an ad versus eum
accusatio ducenda, quod homines sint peccatores, et non possunt jus
ejus ignorare, nempe eos qui peccata fecerant dignos esse morte?
quod e statu quo ex ista ejus revelatione salutaria percipere potue-
rint, nefarie desciverint? Sed misericordiam suam parcentem (hoc
est in fosdere gratia?) per opera creationis, et providentise non ex-
ponit? quid turn? an ipsa lex Dei, qua? multo clariorem Dei mani-
festationem continet, quam ilia altera adminicula, et documenta, de
quibus loquimur, earn misericordiam enarrat ? an vero quispiam
mortalium legi Deo, ob earn causam dicam, impingere ausus erit ?
nonne ubivis disputat apostolus, per legem esse cognitionem peccati,
remedii non item? Posito ideo, quod homo rite et sedulo in schola
legis officio suo fungeretur, at nihil aliud in eo discere potest, quam
se esse peccatorem, atque certo damnandum. An lex ideo peccatum,
an Deus injustus qui earn tulit? M^ yzvuro et tamen quotquot esc
operibus legis sunt, sub execratione sunt.
XII. Dicent vero " Deum hanc sui manifestationem hominibus
concedere eo animo et voluntate, non ut despicerentur, sed ut iis
recte utantur ad cognitionem peccati, resipiscentiam, et ad cultum
Dei pro rerum istarum ingenio." Deum sui documenta hominibus
objiccre eo animo et voluntate ut despicerentur, an mortalium cui-
quam per somnium incident cogitatio, vehementer dubito. At vero
eum providentia? suae opera iis qui verbo carent, proponere eo animo
et voluntate, ut iis recte utantur ad resipiscentiam, quod eos nun-
quam facturos probe novit, cum id etiam norint viri docti quibuscum
nobis res est, vix fidem facient apud eos, qui Dei beneficio verbo non
carent. Neque ipsi viri docti ita insipienter regulas proprias dispo-
nerent. Deinde quid per animum et voluntatem Dei in hac quaas-
tione intelligent hand satis accurate decent, de iis vero postea.
XIII. Hujus autem controversial cardinem in eo poni nonnulli
asserunt, " utrum scilicet in naturaB et providentiaB operibus, aliqua
Dei in homines peccatores lenitas, et placabilitas manifesta fuerit ?"
At pace eorum dixerim, causa hasc multo aliter se habet. Aliquam
Dei lenitatem in homines peccatores per opera providentias mani-
festari novimus. " Multa enim cum lenitate perfert vasa irse com-
pacta ad interitum." Sed ea lenitas ilia non est, qua? in misericord ia
parcente, cujus est effectum remissio peccatorum, consistit. At sine
hujus cognitione, ut quis ad salutarem resipiscentiam perveniat, est
impossible. Deinde voluntatis Dei nulla hie mentio, at de ea sola
qua3stio est, non de rerum ipsarum natura, neque an aliquis notitia3
salutaris gradus ex hac manifestatione comparari possit. Quam vis
de illis etiam agere haud displiceat. Sed viros pios doctosque e
tenebris in mirificam Christi lucem translatos, qui animas suas puri-
ficarunt auscultando veritati perspiritum, posse ita jejune et languide
de notitia salutari misericordiam divinse parcentis loqui, pene .niirpr.
62 DE GEATIA UNIVERSAL!. [LIB. I.
Sed in examinanclis virorum doctorum verbis non necesse est ut
ulterius iis sim molestus. Scio me in hac causa nullo partium studio
esse abreptum, nullius magistri aut synodi in verba juratum, ipse
ideo, qua possim fide, controversies statum exponam; primo autem
in loco ea in qua3 partes consentiunt proponam; deinde controversa.
Totam autem rem dicam forsan brevius, quam res tanta dici debeat ;
sed pro nostro institute, uti spero, perspicue satis ; neque enim ample
et elate in ea causa loqui, in qua non nisi humiliter et demisse sentio,
placet.
XIV. Conceditur ideo : —
1. Esse aliquam naturalem de Deo notitiam, seu S-goyvwtf/av c/Apu-
rov, quam nos superiiis exposuimus.
2. Per opera creationis et providentiae revelationem seternaa po-
tentise et deitatis Dei creatoris, et omnium rectoris, factam esse.
3. Quicquid de Deo cognoscunt homines, aut vi revelationis ipsis
indultae cognoscere possint, eo omni in ilium finem eos uti debere, ut
ipsum colant, ament, ut Deum glorificent, atque ei se in omnibus
dicto audientes praebeant.
4. Neminem Paganorum ob nativam cascitatem et malitiam, atque
astum diaboli eos undique pravis superstitionibus, et nefariis idolo-
latriis illaqueantis, se Dei imperio submisisse, aut morem ei gessisse,
secundum mensuram cognitionis, quam de eo habuit, vel habere
potuit, atque ideo eos omnes fuisse prorsus inexcusabiles.
5. Christum mediatorem per haec media non revelari; non eatenus
saltern, ut ab iis, qui haec media tanttim obtinuerunt, percipi saluta-
riter potuerit.
6. Revelationem Christi mediatoris per evangelium absolute ne-
cessariam esse ad salutem obtinendam.
7. Prseter externam omnem qualemcunque vel quibuscunque
mediis factam Dei, et voluntatis ejus revelationem, opus esse efficaci
virtu te Spiritus Sancti mentem luce salutari perfundente, ut quis
spiritualia spiritualiter intelligat, ad Dei gloriam, suique salutem
seternam.
8. Deum non proposuisse ab seterno in se, ut ulli eorum, quibus
alia media salutis praster opera naturaB et providentiaa non concedit,
servarentur. De hisce omnibus vix quaestio ulla est inter ortho-
doxos.
XV. Totius ideo controversies cardo in hisce duabus qusestionibus
versari videtur; quaeritur enim, —
Primo, " An ea Dei manifestatio, quam per opera naturae et pro-
videntise peccatoribus verbo destitutis concedit, ullum gradum notitias
vere salutaris in se contineat, cujus ductu ad veram et Deo gratam
resipiscentiam pervenire possint, atque salutem aeternam consequi/'
Secundo, "An Deus hanc sui manifestation em, eo animo et volun-
tate" (hoc est, proposito et intentione) "indulgeat, ut ii, quibus est in-
CAP. VI.] BE GRATIA TJNIVEESALT. 63
dulta" (uti est omnibus omnino hominibus) " ad veram resipiscentiam
atque Deo gratam veniant; et ita salutem aeternam consequantur,
licet verbo destituantur." Hoc est : et sufficientia mediorum, et in-
tentio Dei, eorum salutis respectu, qui verbo carent, sub controversia
cadunt.
XVI. Argumenta autem nonnulla ex scripturis petita, quas in hac
lite in nonnullorum scriptis exstant, breviter examini subjicere visum
est. Primum autem ex verbis Paulinis, quse antea nos retulimus,
ex Act. xvii. 24—26, quibus addunt nonnulla ex cap. xiv. 16, deduci-
tur. Ex hisce locis constat, inquiunt, " Deum omnia in natura et
naturae gubernatione opera edere eo animo, ut homines peccatores
ipsum quasrant, et inveniant ;" idque disertissime Paulum testari affir-
mant. Sed affirmatio haec vix statum controversies tangit, nedum
absolvit. Quid id est, quo ex hisce locis sententise suse fidem prse-
struere conantur, atque deinde quomodo probationer suas pertexant,
restat ut videamus. ,
XVII. Primo ideo postquam Deum, dicta adminicnla hominibus
verbo destitutis eo animo administrate, ut ipsum queer erent et in-
venirent, prsestruxerint, in iis ea omnia contineri, quas scitu sunt ne-
cessaria, ut Deus quceratur et inveniatur concludunt. " Quserere
autem Deum/' dicunt, " non esse, investigare an sit, sed ad fidem
ejus confugere, et gratise ejus presidium expetere. Deum autem
invenire, esse expetitum ejus presidium obtinere et impetrare, et
sanctissimum ejus numen propitium et benevolum experiri." Resp.
Ad fidem Lei confugere est in Deo confidere; quod qui faciunt sunt
beati, Ps. ii. 12; gratice Dei prcesidium expetere, sui abnegationem,
et in Dei gratiam resignationem includit, quse justificationem semper
pariunt, Luc. xviii. 13, 14. Atque hoc est sanctissimum Dei numen
propitium et benevolum experiri ; quod nisi in remissione peccatorum
nulli unquam obtigit. Atque ita in Deum salutariter credere, fide
viva et efficaci ad salutem, per istas verborum Paulinorum interpre-
tationes intendere videntur.
XVIII. At immane quantum thesin propositam hie ampliant.
Forsan ultra spem in argumentando se profecisse sentiunt, qui ita
argumentantur, ita ut non possint sibi eousque temperare, ut intra
limites qusestionis, prout ab ipsis communiter proposita est, consis-
terent. Quid enim? an manifestatio Dei per opera providentia3,
omnia quse scitu necessaria sunt, ut homines peccatores ad Deum
tota animi fiducia confugiant, eum propitium experiantur, colant,
atque in eum credant, ex virorum summorum sententia, contineri
censenda est? Cur ideo ea providentia3 opera Christum revelare
negent iidern viri docti? aut cur notitiam Christi necessarian! esse
ad fidem vivam et salutem consequendam asserant? imo si ita se res
habeat, quid verbo opus est? aut quo sensu Christum per evangelium
vitam et incorruptibilitatem in lucem produxisse dicamus?
64 DE GRATIA UNIVERSAL!. [LIB. L
XIX. Quoniam vero hue deventum est, videamus quomodo ex
hoc loco sententiam hanc statuminare conantur; ex constitutione
vspioxyg apostolicaa, et sensu verborum, queer endi et inveniendi,
Deum scilicet, dependet omnis argumenti ratio, quo utuntur viri
docti ; animum et consilium D*ei probant ex ista verborum structura ;
nempe fyreft rbv xuf/ov, dixit Paulus, pro ivexa roD fyrsTv nimirum ut
animum Dei hominibus peccatoribus opera sua objicientis prsedicaret;
rpovu te&us, uti affirmant, Grascis familiari. Qucerere autem Deum,
non alio sensu accipi debere, quam qui ab iis est expositus, adductis
omnibus locis Veteris Testament!, in quibus Deum quserendi et in
veniendi fit mentio, probant
XX. Atque ita quidem causam suam agunt viri doctissimi: an
vero mentem Spiritus Sancti, an vim argumenti Paulini assecuti sint,
verborum apostoli occasionis, et sensus, brevis enarratio docebit.
Paulus ideo cum Athenis esset, spiritu irritatus, quod conspiceret
urbem illam idolis refertam, Act. xvii. 16, non potuit sibi temperare,
quin illico, contra quod ei primo constitutum fuisse videtur, Deum
vivum, in oppositione ad omnia ilia idola ftaraia, quorum religione
tenebatur urbs superstitiosissima, publice exponeret, et annuntiaret.
Cum vero hoc ei propositum fuerit, argumento utitur promptissimo
seque ac fortissimo, a creatione, et gubernatione omnium ducto. Quo
autem ipsos idololatras arctius constringeret, docet eos omni excusa-
tione in idolorum cultu penitissime esse destitutes; cum hsec ipsa
Dei opera, quse quotidie iis objiciebantur, luculenter eorum auctorem
indicarent; Deum esse eumque summum, bonum, sapientem, poten-
tem, et ubique prsesentem ; ita ut non nisi supreme esset dementias,
ilium nescire velle, quern ignorare penitus non potuerunt; imo,
inquit, Deus iste vivus, omnium Creator, rectorque, eo animo opera
sua naturae, et providentiae, omnium consideration! objicit; ut illo-
rum auctorem per ea adminicula qucererent, si forte palpando in-
venirent, qui ideo eo relicto, vel in ultimum locum tanquam ignoto
rejecto, qui solus et est, et cognosci potest, ad ea, quae aut non sunt,
neque usquam fuerunt, aut vana sunt et stulta, se religiose recipiant,
non possunt non esse et ava < /roXoy»jro/ et avroxardxpiroi.
XXI. Probat ideo apostolus, gentilium deos vana esse idola, ve-
rum autem Deum et vivum, unicum, hujus mundi et conditorem et
rectorem, se iis ita exposuisse, ut eum facillime, et nullo negotio, ex
certa operum ejus consideratione, quse quotidie eis objecit, cogno-
scere potuerint. Si itaque animo advertissent, atque ex adminiculis
cognitionis suae, quse illis affatim suppeditavit, Deum quod fieri
oportuit, quemque esse denegare non potuerunt, qusesiissent, utique
invenissent eum, cum non longe ab eis fuerit, neque ad muta idola,
et vana se transtulissent. Neque enim verba apostoli ultra subjec-
tam materiam, atque concionandi occasionem porrigenda sunt.
XXII. Videamus porro, quid sibi velint ea verba apostolica, ut
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL!. 65
"quaererent Dominum, si forte palpando eum invenirent," prout
consilium et voluntatem Dei respicere videantur. Cum autem super-
stitiosissimi idololatrae fuerunt, quibuscum apostolo res erat, apparet
ipsum eventum per ea non intendi, neque propositum aliquod volun-
tatis divinae, ejus respectu, cum Deus proposita sua exsequendi, neque
vi, neque sapientia destituatur; ipsam rerum indolem et ingenium,
ea verba denotare certum est: ac proinde id mentis divinae consilium,
quo voluerit ilia omnibus hominibus ita objicere, ut essent media
sufncientia externa, hoc est, in genere suo, ad finem istum propositum
assequendum; nempe ut qucererent et invenirent conditorem et rec-
torem omnium. Deum ideo eo animo et voluntate hominibus verbo
destitutis opera naturae et providentiae objicere, ut eorum ductum
secuti, se auctorem eorum, atque rectorem omnium, relictis diis falsis,
et tota ilia idololatriae lernli, quam in mundum humanae mentis
caecitas atque astus diaboli invexerant, queer erent et invenirent;
atque praeterea nihil ex iis locis confici posse videtur. Imb de vo
luntate et consilio Dei in mundo condendo et regendo verba nulla
revera facit apostolus. Probat gentes potuisse ad earn illius cogni-
tionem, quam superius posuimus, pervenire, per nudam operum ipsis
objectorum considerationem. De placabilitate vero Dei, de remis-
sione peccatorum, de sinu miser icor dice, de invocatione atque preci-
bus, de resipiscentia salutari, de studio sancte recteque vivendi, quse
sine fide nemo habere potest; atque aliis id genus pluribus, quse ex
hisce locis exsculpere satagunt viri aliqui docti, altum est silentium.
XXIII. Yideamus vero quemadmodum viri docti thesin suam ex
hisce verbis apostoli probare nituntur: primo ideo fyre7v ri> Kvpiov,
pro svsxa ro\j fyrtTv Paulum dixisse affirmant: at vero, cum nulla
necessitas, aut ratio, cogat earn apostolici sermonis interpretationem,
id gratis dictum esse existimandum est. Sed nihil omnino opus est,
ut de phrasi ista litem moveamus; concedamus ideo viris doctis, ut
jure suo utantur, in horum verborurn a proprio loco, quern disserta-
tione apostolica occupant, Act. xvii. 27, divulsione, atque eorum ad
alia ejusdem apostoli verba, quae cap. xiv. 16, habentur applicatione,
si mod 6 iis illud agendi potestas sit. Demus etiam rb fyrtfv eodem
sensu accipi debere, quo versu praecedenti jcaro/xs/!/ usurpatur; atque
eousque consilium Dei in creando et regendo mundo denotare, qua-
QUS scilicet, mundus iste sua natura aptus sit ad eum manifestan-
m. Quid turn porro sequi videatur? nempe, e/ cipays •^uteQyjfiiw
ov xai evpoisv ad eundem modum exponi debere; atque ita eandem
i intentionem seu voluntatem denotare. Sed quid ita qureso ?
nempe c/ cipa, et £/Vwg, pro iva, et forwg, sumuntur. Sed an semper
id fit, an aliquando tantum ; semper id ita fieri non puto dicturos
viros doctos: cum unicum tantum exemplum producere possunt, ubi .
videtur tfaug ita accipi posse; de e/ apuys silent. E/ apaye sane
forsan hoc solo in loco Novi Testament! occurrit : sr/s atque s!
VOL. XVII. 5
66 BE GRATIA UNIVERSALI. [LIB. I.
apa saBpius. Act. vii. 1, viii. 30, 2 Cor. v. 3, Gal. in. 4, Eph.
iii. 2, iv. 21, Col. i. 23, exemplis esse possunt. Tentet lector, si ex
eorum locorum aliquo saltern, istum harum particularum sensum et
usum extorquere possit. De tfirug nihil opus est ut simus solliciti,
neque ut quid de usu ejus exposuerit Eustathius anxie quasramns,
cum in textu nostro non habeatur. Apostolum autem mentem, con-
silium, voluntatem Dei iis verbis exposuisse, quse extremam denotant
incertitudinem, creditu difficile est. Deum ideo in mundo condendo
et regendo, potentiaa et divinitatis suaa istiusmodi dedisse documenta,
ut per ea ad omnium conditorem quasrendum excitari potuerint, nee
non ad vires suas tentandas eum inveniendi, atque ab idolis omnibus
discernendi hujus loci sententia est. Nempe Deus incorporeus et
invisibilis, in operibus istis, sui quasi vestigia ita reliquit, ut, iis in-
hserendo, inveniri possit.
XXIY. At vero in sensu verborum queer endi et inveniendi, causaB
suse firmius presidium invenisse se putant nonnulli. Media ilia
cognitionis Dei, de quibus agimus, aliquo saltern respectu sufficientia
esse ad Deum eo modo quasrendum, et forsan inveniendum, de quo
loquitur apostolus, negari non potest: etenim aliter iniquus esse
censendus est apostolus, qui id ab iis qui nulla alia media habuerunt,
postulaverit. At vero " quasrere Deum, et invenire affirmant, non
esse Deum simpliciter investigare, ut homines cognoscant eum esse,
atque quid sit" (quamvis ista verba nihil aliud exprimere videantur),
" sed ad fidem ejus confugere, in eo acquiescere, eum invocatione et
precibus colere, tota animi fiducia eum amplecti, atque propitium
experiri; atque proinde media ista omnibus suppeditata in hosce
fines sufficientia esse atque a Deo destinata, uti ita sufficerent;"
nempe hominibus verbo destitutis. Cum autem verba ista, si modo
eis non alio sensu utantur, quam quo in sacra Scriptura usurpantur
(neque sane decet virum tlieologum vocabulis ullis istiusmodi sensu,
qui abs unica nostra de rebus sacris sentiendi et loquendi regula et
norma abhorret, uti) totum fidei salvificae opus absolvant, atque ita
media ista cum ipso Dei verbo, quod " supra omne nomen ejus mag-
nificavit," rem ipsam quod attinet, aequavermt, validissimis argu-
mentis et probationibus ad vapddo^ov istud stabiliendum, sibi opus
esse haud dubio concedent. Ad interpretationem itaque hanc suam
horum verborum firmandam, omnia loca Yeteris Testamenti, in qui
bus qucerendi Deum et inveniendi fit mentio, in medium aliqui
proferunt; atque ea verba in iis locis, alio sensu quam qui est ab
ipsis expositus, accipi non posse affirmant. Eundem autem esse
sensum eorum verborum hoc in loco, non esse dubitandum asseve-
rant. Id quidem non esse dubitandum, facile dictu est ; ego vero non
tantum de eo dubito, sed id plane falsissimum esse judico; neque satis
mirari possum quomodo ulli in mentem venire possit, istud asserere.
XXV. JN"am in omnibus istis locis loquitur sacra Scriptura de
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL!. 67
populo Dei foederato ; in hoc vero de iis tantum qui extranei erant
quoad pactorum promissiones; — in istis de iis qui actu ipso, saltern
professione tenus fideles erant ; in hoc de idololatris ; — in istis de iis,
qui Deum cognoverunt in verbo, et idola abominati sunt; in hoc de
iis quibus penitus erat ignotus; — in istis agitur de quaarendo et in-
veniendo Dei cogniti favorern per Christum; in hoc de Deo per
opera naturse et providentiae quaerendo, ut cognoscatur; — in istis
agitur de Deo cognito, at ob peccatum in dispensationibus externis
ad momentum averso, et per promissum eum inveniendi propitium
in Christo; in hoc verb, de Deo ignoto quaarendo, atque ab idolis
discernendo. An jam hisce de, atque illis eodem sensu ea verbapro-
ferri putemus? de iis nempe, qui, cum populus fuerint Dei foederatus,
fideles, in Christo justificati, verbo instruct!, promissionibus evange-
licis innixi, Dei faciem, favorem quaarere necesse habuerint; atque
illis, qui verbo destituti, omnique revelatione Christi, fcederis divini
extorres, aQ&oi in mundo, ut Deum esse cognoscant, atque idola sua
vana tpvau Deum non fuisse, naturae tantum et providentise opera
sibi objecta habuerunt? imo absit quam longissime vel levicula istius-
modi ab omni pia mente suspicio.
XXVI. Neque etiam absolute dicitur de iis, quos negligentiaa et
socordiae reos ob non considerata Dei opera peragit apostolus, ut
Deum qucerant, sed ut eomodo quaerant; nempe si modo "palpando
m inveniant ;" an vero id dici possit de sanctis iis, quorum Veteri
Testamento fit mentio, qui certissimis Dei in Christo promissis
nixi, ad eum accedere soliti sunt, lectori judicandum relinquo. Aliud
igitur omnino est, quaarere favorem et gratiam Dei per verbuni
suum revelati, vi promissorum suorum in Christo; aliud quaarere
Deum ignotum, in operibus naturae et providentiae, si forsan " pal
pando inveniri possit,"
XXVII. Cum vero omnes theologi, quotquot novam methodum,
uti vocant, sequuntur, firmissimum causaa suae praasidium, in qua-
dam Dei placabilitate, quam in operibus providentiaa patere asse-
runt, poni putent; non inutile forsan fore videbitur, si rem hanc
paulo altius repetens, quid de placabilitate ista, quae in hac dispu-
tatione utramque penefacit paginam sentiendum sit, atque quid de ea
re ipsaa perceperint gentes, verbo destitute, paucis exponam. Etiam
quoniam in omnibus virorum clarissimorum argumentis, ubivis nobis
obviam sit ista placabilitas, quicquid ad earn loco movendam, com-
pendifaciens, dixero, in lucro poni posse videtur.
XXVIII. Hominum peccatorum verbo destitutorum, statum et
conditionem, cognitionem Dei quod attinet, superius descripsimus.
Qualem, Deum cognoscendi Mvapiv naturalem, sponte in adultis se
exercentem, quas vpoXfj-^eig, xoivas evvofas, in eo statu retinuerint,
etiam ostendimus. Eas vero de Deo notiones congenitas, foveri,
augeri, et elici posse, per operum providentiaa considerationem, iti-
68 DE GRATIA UNIVERSAL!. [LIB. I.
dem pluribus demonstravimus. Atque hie quidem modus Deum
cognoscendi, in statu integritatis hominibus ad omnem obedientiam
rite praestandam, atque praemium obedientise assequendum, abunde
sufFecisset. Per peccati vero ingressum ita turbatus est, ut ex eo
animi dubii pendeant peccatores, atque inde explicatam Deum colendi
rationern ullam habere non possint. Ex una parte, Deum, bonum,
munificum, patientem, mite quod et homini cognatum, non potue-
rint non appreliendere. Ex alia vero, peccati conscientia, atque irae et
indignationis divinae, seu justitiae vindicantis sensu arete constricti,
ancipiti cura, et variis cogitationibus distracti, hue illuc, incertissime
fluctuare necesse habuerunt. Si enim ex una parte, spes ulla ali-
quando affulserit, ita ut quid a Dei bonitate atque munificentia
exspectarent, exploratum habere sibi viderentur: ex altera statim
horrori mista desperatio, ita cuncta consilia prius ccepta, incerta
semper reddidit, ut spe omni deplorata penitus (propriis ipsorum
cordibus convicti) conficerentur, Heb. ii. 15.
XXIX. Hujusmodi autem praesumptionibus, in animis peccatorum
e diametro pugnantibus, utrique parti hostili quasi auxilio fuere
opera iis objecta providentiae. Etenirn dum pluvias et praestituta
tempora fructibus proferendis ccelitus data, aliaque beneficia, ob
quas numen optimum solenniter dixere, perpenderint, fidenti esse
animo, omnia bona dicere, eorum auctorem celebrare, atque verbis
mirabiliter ornare soliti sunt. At vero cum etiam iram Dei adversus
impietatem et injustitiam hominum, e coelo se patefacientem con-
spicerent, illico actum esse de omni ea spe, qua se falso lactassent,
non potuerunt non sentire.
XXX. Neque ego, de eo tantum, quod in tali statu fieri assolet,
cum non aliter fieri potuerit, loquor; etenim cognitio ista Dei, de
qua verba facimus, attributa ejus naturalia respicit. Ita ubivis nos
docet apostolus. Actus voluntatis divinse liberi, ad earn non perti
nent, prout videbirnus. Attributa ea enim partim ex notionibus
congenitis, partim ex effectis, cognoscuntur. Liberi alicujus actus
voluntatis divinae, nulla notio naturalis est, aut praesumptio. Bonitas
quidem ex una parte, atque quae ea necessario ponit, et justitia vin-
dicatrix ex altera, Deo naturalia sunt. Istorum, in omnibus quae-
dam est vpfaii^if. Horum autem externi efFectus diversi sunt, et con-
trarii. Providentiae opera omnia ad hosce fontes respective referri
debere, videtur. Nemo est speciali revelatione destitutus, qui alio
ea referre potest. Eorum, quorum positis objectis, haud necessarius
est egressus, alia est ratio. Ex liberrimo autem Dei arbitrio de-
pendet, ut bonitas et justitia, effectorum respectu, inter se occur-
rerent, et mutuo se oscularentur. Nisi quis Deum ex necessitate
naturae peccatum punire, atque etiam remittere dicendum esse,
autumet. Hue autem pertinere placabilitatem, de qua loquimur,
apparet; quae in Deo est arbitraria prorsus; seu voluntatis ejus actus
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL!. 69
liberrimus, si modo quid istlusmodi Deo assignari possit : nam neque
attributum ullum naturae divinse, neque actum ullum voluntatis ejus
proprie exprimit. Hisce itaque contrariis, quasi ventorum ictibus,
agitati, in contraria prout alterutra notio in mentibus eorum prce-
potuit, abierunt.
XXXI. Etenim aliqui, bonitatem Dei in semperlenitatem quan-
dam, quaB aut vitium est, aut saltern in vitiorum confinio posita, atque
rectore summo indigna, coramutantes, omnes de ira et severitate Dei
cogitationes penitus abjecerunt; foedissimum superstitionis crimen iis
intentantes, qui earum cura ulla, aut studio tangebantur. Eo animo
esse impiorum p]urimos, testatur Scriptura, Ps. 1. 21, atque hac via
institerunt sapientum plerique, ut postea ostendetur. Nonnulli in-
terea irse et vindicta3 Dei metu, et praasagitione quadam, continue se
emaciarunt, quos salsissime exagitat Plutarchus <fftpi faiaibaipovias
libello. Eos etiam depingit sacra pagina, Mic. vi. 6, 7. Fu&re etiam
qui veteribus traditionibus nixi, idola. quse coluerunt, placabilia
fuisse, atque per sacrificia placari potuisse, suspicati sunt ; quos tamen
risit philosophorurn chorus. Opera autem providentiaa, istlusmodi
ntiminis placabilitatem iis suggessisse, non est unde suspicio levissima
oriretur ; si cui id suspicari libet, eum prohibere non possumus ; cum
suspicio in uniuscuj usque potestate sita sit, ea vero in hac re omni
probatione caret. Morem inter gentes sacrificandi partim inveteratis
traditionibus, a Dei institutis emanantibus ; partim superbias et astui
antiqui serpentis, cultum Dei sibi nefarie attrahentis, referendum
esse, certum est. Neque enim aliam ejus origin em Gentilium sapien-
tissimi tradidere. Sacrificiorum ortus, uni Deo voluntati atque arbi-
trio liberrimo assignandos esse, antea docuimus; ut ex alio fonte,
quam quos indicavimus, eorum notitia et observantia ad gentes re-
velatione supernatural! destitutes emanaret, impossibile est.
XXXII. Fuere autem qui, quo e laqueis, quibus se ex contrariis
istis de Deo ejusque natura notionibus, quas e diversis effectibus
superius numeratis conceperant, intricatos sentiebant, expedirent;
duo omnium principia, deos duos, — bonum unum, bonitatisque omni
um auctorem,perversum alterum,malorum poenarumque potentem, —
ipsi sibi finxerint. Etiam durat adhuc ea tradita persuasio in magna
parte vulgi Americanorum. Hinc Cortesium Hispanum, tormen-
torum eos bellicorum horrore exanimantem, Tlaxcallani, legates sci-
tatum miserunt, uter esset Deus? bonusne ille, qui fructus dat? an
malus, qui sanguine delectatur humano? ut, quomodo excipiendus
esset, cognoscerent. Neque ea nuper nata persuasio est, imo per-
vetusta est. " Labeo, quern hujuscemodi rerutn peritissimum pra>
dicant, numinabona a numinibus malis cultus diversitate distinguit;
malos deos propitiari caadibus et tristibus supplicationibus asserit;
bonos autem obsequiis laatis atque jucundis," uti est apud August,
de Civit. Dei, lib. ii. cap. xi.
70 DE GEATIA UNIVEKSAL1. [LIB. L
XXXIIT. Neque notatu indignum videtur, eos inter antiques ido-
lolatras, qui aliqua, supra caeteros mortales, animi affectione numen
venerari videbantur, irae ejus et vindictae altissima persuasione freti,
horribilem semper deorum placandorum rationem, dvfyuwQvrias scili
cet, iniisse. Exemplo sint Poem, quos inter ethnicos maxima numi-
nis reverentia ductos fuisse, plus satis innuit Plautus, dum nullum
alium ei, quem in scenam produxit, sermonem tribuit, quam qui
inusitatum religionis serisum sapere videtur. Fides autem Punica
Romanorum proverbium est; quod si non tan turn vincere, sed et
victori& uti scivisset Annibal, locum nullum habuisset ; vel ex altera
parte ipsum nomen Komanum non minore labe polluisset. Eorun-
dem verb homimim abominanda sacrificia notissima sunt.
XXXIV. Atque sane, inter gentes, ita res se habuit. Cum enim
ex operibus naturae, placabilitatis erga peccatores nihil omnino pa-
tere potuerit, utpote, quss ante omnem peccati considerationem abso-
luta, alii plane fini consignata erant ; providentiae autern opera, quic-
quid bonitatis aut patientiae manifestum fecerint, irae et indigna-
tionis patefactione pensaverint ; atque sacrificiorum usus, non nisi ex
traditione detestanda, quia fcedissime corrupta, aut astu Satanaa in-
troductus fuerit ; quicquid fiet de placabilitate ista, omnis misericor-
diae parcentis, et ad resipiscentiam salutarem ducentis, cognitionis
caligine damnatas fuisse gentes, verbo Dei destitutas, apparet.
XXXY. Porro : omnis Dei revelatio, ad fcedus aliquod pertinet.
Duo autem sunt foedera Deum inter et homines; operumunum, gra-
tiae alterum. Media revelationis de quibus agimus, ad horum unum
pertinere necesse est ; si vero ad prius illud pertinent, nempe operum,
qui possunt placabilitatem aliquam in Deo manifestare? ex istius
fcederis tenore, Deus placabilis non est: si ad posterius referenda
sint, ac opera providentiaB media administrandi fcederis gratiae ha-
beri debeaht, non Deum placabilem, sed placatum, reconciliatum,
ac rnundum sibi reconciliantem enarrare debeant, si modo veritatem
ipsam praedicare putanda sint. Revelatio itaque placabilitatis in
Deo, neque ad fcedus operum neque ad fcedus gratiae pertinet. Hoc est,
nulla est omnino. Bonitatem quid em Dei, et patientiam et longani-
mitatem, quae nempe Deus exercet erga vasa irae, revelare possunt ;
placabilitatem autem non item; videant ergo ViriClari quo sensutoties
istam Deo placabilitatem affinxerint, quae, cum, in Deo nullo sub re-
spectu esse dici possit, sane per nulla media revelari potest. Si modo
semel deferbuerit disputandi aestus, et quid sit cum Deo in Christo
agere de remissione peccatorum, apud se serio perpenderit pia anima,
dicto citius istiusmodi ratiocinationes evanescere comperientur.
XXXVI. Ad alterius loci, in eodem libro, considerationem, nempe,
Act. xiv. 16, 17, cujus vim tamen omnem, quam in hac causa ha-
bere videri possit, in praecedens argumentum traduximus proceda-
mus. Verba autem apostolorum ad Lystrenses ita se babent, "Viri,
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL! ?1
cur ista facitis? nos quoque sumus homines iisdem quibus vos
affectionibus obnoxii, annuntiantes ut a vanis istis rebus convertatis
vos ad Deum ilium vivum, qui fecit ccelum, et terram, et mare, et
omnia quse in eis sunt: quique prasteritis setatibus sivit omnes
gentes suis ipsarum viis incedere. Quanquam non passus est se
esse expertem testimonii, bona tribuendo, dans nobis pluvias ac prse-
stituta tempora, fructibus perferendis, implens corda nostra cibo et
delectatione."
XXXVII. Postquam igitur Deum vivum atque verum annuntias-
sent, ostendunt apostoli, quis fuerit ejus animus erga gentes verbo
destitutes, setatibus prateritis, hoc est, omni eo tempore, quo eas sine
speciali sui revelatione reliquit, ante prasdicationem evangelii ; nempe
"sivit eas viis suis incedere/' Deinde, dispensationum divinarum, erga
eas ita relictas, modum atque finem, exponunt; non enim reliquit se
testimonii expertem; ex utraque hac apostolicse orationis parte, sen-
tentiam suam muniri satagunt viri docti, ex ultima prsecipue. Pri-
mo enim Deum eatenus tantum gentes viis suis incedere, sivisse, qua-
tenus nullius prophetce aut apostoli prcedicatione earum corrup-
tioni intercesserit, contendunt: deinde testimonium, quod sibi in
operibus providentise Deum verum atque vivum perhibuisse affirmant
apostoli, non id tantum de Deo testari, quod sit, neque illud tantum,
quod sit potens et sapiens; sed illud etiam, quod sit optimus, et qui-
dem in peccatores, eo genere bonitatis et benignitatis, quod miseri-
cordia dicitur; Luc. vi. 35, 36. Hinc autem sequi, illo Dei de se
testimonio, patefactam etiam fuisse aliquatenus ejus in homines pec
catores placabilitatem et bonitatem; sine qua nequit, ut homo pec-
cator ad veram resipiscentiam, verumque Dei cultum adducatur.
XXXVIII. Ex iis autem, quas a nobis superius concessa sunt ex
una parte, atque ex altera probata, quod nisi, veri Dei cultus, resipi-
scentia?, placabilitatis, mentionem, nulla ex legitima consequentia,
hie ingererent, nihil omnino ex hoc loco exsculpere posse adversaries,
quod causse SU83 favere videatur, facile perspecturus esset sequus lec
tor. Sed non placet istiusmodi ex testimoniis Scripturaa arguendi
modus; omissis totius orationis occasione, atque loci scopo, e verbis
prascise consideratis, valida duci posse argumenta, haud videtur; nos
utrumque strictim considerabimus.
XXXIX. Cum ideo Lystrensium turba, miraculo sanationis ejus,
qui claudus ab utero fuerat, attonita, Paulum et Barnabam deos esse,
Jovern nempe et Mercurium, esset suspicata, atque sacerdotes ad iis
sacrificandum adegisset; apostoli non minus pene illorum idolomania
turbati, quam isti divina, quas eos comitata est, potentia perciti fuis-
sent, " direptis palliis suis insiluerunt in turbam illam, clamantes, et
dicentes, Viri, cur ista facitis?"
XL. Duplici autem cum errore, utroque perniciosissimo, irretita
et implicita fuerit turba, uno nempe, Jovem et Mercurium deos esse,
72 BE GRATIA TJNIVERSALI. [LIB. I.
rmraculosarum sanationum potentes, Paulum autem et Barnabam,
Mercurium ilium fuisse et Jovem larvatos, utrique occurrunt apos-
toli; ac primo quidem fidem suam extemplo liberaturi, se homines
esse, iisdem cnm ipsis affectionibus obnoxios clamant ; deinde Jovem
atque Mercurium, omnemque cultum ilium, quo illos eorum nomine
prosequi voluit turba stupefacta, ra ftdraia vana, fictitia, impia esse
docent ; se vero Deum ilium vivum annuntiare, qui fecit ccelum et
terram. Cum autem facile fuisset turbse iis oggerere, si sit talis
Deus, qualem vos annunciatis, atque is solus, ita ut numina nostra
nullo plane apud eum loco sint, unde factum est, ut nos bactenus
nihil unquam de eo audiverimus? quodque se, neque nobis, neque
patribus nostris praBteritis seculis prsedicari curaverit ? Ut inveterato
huic totius turn temporis mundi praBJudicio, ex quo inaudita ubivis
damnata erat veritatis causa, occurrerent, docent apostoli Deum hunc
vivum, pro eo, quo est in omnes imperio, praBteritis setatibus sivisse
gentes, quarum isti Lystrenses pars aliqua fuere, suis ipsarum viis,
hoc est idololatriae vanitatibus incedere, neque eas ad sui cognitio-
nem, atque cultum verum, vocHsse; atque ita Novi Testamenti o/%o-
vopfav (de qua etiam contra Juda3os cognoscebant se illico contendere
debere) innuunt, qua, rupto pariete intergerino, atque nationum,
gentium, familiarumque discrimine omni sublato, Deus indiscrimina-
tim omnes ad resipiscentiam vocat. JSfe vero hac sua oratione Lystren-
sibus se excusandi, quod hactenus saltern, idola ilia coluissent, cum
Deus ille verus iis revelatus non fuerit, neque ad eum colendum,
quern penitus ignorabant, obligari potuerunt, ansam praabuisse vide-
rentur, subjungunt IffavopQuffiv illam, qua eos in idololatria sua om-
nino dvaffohoyiirovg fuisse, ob aliqualem scilicet Dei veri revelationem,
per ejus opera iis indultam, ostendunt. Quamvis enim (inquiunt) ei
placuerit, gentes sinere in viis suis incedere, neque per verbum suum
ad resipiscentiam vocari, eatenus tamen semper per opera provi-
dentise suse se iis patef'ecit, et eo, id sibi testimoriii perhibuit, ut
non sine gravi peccato, atque insigni stultitia factum sit, ut abs eo ita
revelato ad idola se converterent ipsi aliseque gentes; prassertim
cum ea ipsa opera, quibus testimonium sibi perhibuit, istiusmodi
fuere, ut ex iis, omnia bona ; quorum participes gentes factas sunt
proveniebant.
XLI. Cum itaque hie sit apostolica3 orationis scopus et finis, nempe
ostendere, Deum se per opera providential eatenus revelasse; iis istis
temporibus, quibus gentes sivit viis ipsarum incedere, ut sine causa
omni, neque sine peccato gravissimo, sese eo relicto ad vana idola
recepissent : videamus quid in causaB suse subsidium hinc exsculpere
conantur viri docti. Dicunt ideo primo, " Documenta haac quaa gen-
tibus objiciuntur, de Deo testari, non tantum quod sit sapiens et po-
tens, sed illud prssterea quod sit optimus/'' Esto sane ; a quo beneficia
ulla accipimus, ilium bonum esse et beneficurn remur; a quo omnia,
CAP. VI.] DE GRATIA UNIVERSAL!. 73
optimum. Neque usque adeo gentes omnes obbrutuisse unquam dixi-
mus, ut beneficiorum datorein summum, non optimum agnoscerent.
Contrarium testatur orator : " Tu Capitoline," inquit, " quern propter
beneficia populus Romanus optimum nominavit/' — Pro domo
sua, Ivii.
XLII. Sed optimum, inquiunt, in peccatores Deum esse prolant
ista documenta; et hoc quoque concedatur. Quousque enim pecca
tores adversus Deum se agnoverint gentes, non est hujus loci in-
quirere. Cum autem ipse apostolus peccatum non cognovisset,
" nisi lex dixisset, Non concupisces," Rom. vii. 7, constat eos qui lege
ista destituti fuere, crassa satis nature peccati- ignorantia laborasse ;
demus autem, gentes scivisse, se peccatores fuisse ; demus Deum
bonum fuisse erga eos peccati convictos; quid porro sequi videatur?
" nempe quod Deus bonus et lenis, et misericors sit erga peccatores ;
nam bonitatem hanc in peccatores misericordiam esse affirmat
Christus," Luc. vi. 35, 36; postquam enim dixisset, " Altissimus be-
nignus est erga ingratos et malos/' subjungit protinus, " Estote ergo
misericord es, prout Pater vester misericors est/' Ergo Deus miser
icors erga peccatores; quis negat? — etiam erga ingratos; quis ibit in-
ficias? — sed etiam erga perituros; quidni? cum novimus eum "multa
lenitate perferre vasa ira3 compacta ad interitum/' Rom. ix. 22.
Cum enim ab iis quotidie provocetur, non tamen illos illico raprapo?,
sed multis etiam beneficiis, praBstituto tempore repetendis, cumulat,
Hos. ii. 9. Misericordia, autem, haBC Dei benignitas late dicitur, et
improprie, pro quocunque animo benefaciendi sumpta; ita non tan-
turn erga homines, sed et omnia opera sua, oves nempe et loves et
ccetera pecora campi, misericors dicitur, Ps. cxlv. 9, 15, 16. Hanc
vero misericordiam seu benignitatem in rebus terrenis, seu J3iun%o?s,
qua3 plurimis peccandi ansa sunt et illecebrse, se exserentem fun-
imentum esse vera3 et salutaris resipiscentiaB, neque dicunt apos-
toli, neque verum est, neque ex eorum verbis, vi ullius legitimise
consequently probari potest. De speciali misericordia, unde emanat
remissio peccatorum r ne unum unquam in tota Scriptura verbum fac-
tum est, ubi eorum conditio proponitur, qui verbo Dei destituuntur :
ea, enim, in Christo solum est; at per opera providentiaB Christum
revelari negant o/ eg Ivavriaf.
XLIII. Cum ita ea tantum misericordia, quam e sinu Patris expo-
suit Jesus Christus, fidei salutaris et resipiscentiaB fundamentum sit,
alterius illius notitiam per opera providentiaB propositam fuisse, sine
minimo causaB nostraB praBJudicio concedere possumus; imo, cum
nullam causam praBter unam veritatem habeamus, libentissime con-
cedimus. QuaB addi possunt de correctione ista apostolica, "Quan-
quam non passus est se esse testimonii expertem/' sano sensu con-
cedi possunt omnia; Deus enim non ita gentes viis suis incedere
sivit, ut omnem eorum curam atque im cerium abjecerit. Imo in-
74 DE GKATIA UNIVERSAL!. [LIB. I.
quiunt apostoli, eousque semper sibi per opera sua testimonium per-
hibuit, ut nequaquam liberum erat gentibus ejus notitiam repudiare,
ac idolis se dedere.
XLIV. Hinc vero ita procedunt: "Quod dixit Paulus Deum
ante hac sivisse gentes suis ipsarum viis incedere, id nihil aliud sig-
nificat nisi hoc unum, Deum hactenus nullius prophetaa, vel apostoli
praedicatione gentium corruptioni intercessisse ; nullo gentes vocali
de se, suisque rebus testimonio dignatum esse, quo honore unam
Judasorum gentem dignatus fuerat." At vero hoc unum, magnum
est. Omnia media externa resipiscentiaa et salutis salutaria, in eo
uno, quo gentes Deus dignatus non est, unice continentur, Ps. xix.
4, 9-11, cxlvii. 19, 20. Salutarem ullam Dei notitiam, vocationem
ullam ad resipiscentiam, aut fidem salutarem aliunde quam ex eo
uno medio haberi posse, nondum probatum est. Sed procedunt:
" Sequentia," inquiunt, " omnino significant Deum apud ipsas illas
gentes, semper testatum fuisse, quotidianis ipsias naturae et provi-
dentiae documentis quid homines de ipso sentire, quaque ratione turn
ejus numen colere, turn reliquam vitam instituere deberent. Per
opera naturse, opera creationis intelliguntur." Quid ea peccatores
de Deo docerent, quod eos ad resipiscentiam duceret, cum nihil aliud
docent aut docere possunt, quam quae in statu integritatis ad do-
cendum apta fuere, nondum constat; missa ideo in hac disputatione
ea faciamus. In operibus providentias omnis spes est. Ea gentes
quid de Deo sentire deberent, quantum nempe per ea Deus se iis
exposuit, docuisse fatemur. Qua ratione numen ejus colerent, atque
reliquam vitam instituerent iisdem magistris discere potuisse gentes,
qua ratione probabitur ? Istiusmodi sexcenta gratis dici possunt. Cag-
terum, et hssc laxe nimis dicuntur. Qui rationem illam Deum col-
endi, atque vitam suam instituendi, qua ad Deum salutariter accedere
potuerint gentes, exponere velit, operas pretium facturus est. Deum
quidem esse; esse omnium creatorem, rectorem, potentem, sapien-
tem, temporalium beneficiorum largitorem munificum ; ideo idola
vana, omniumque eorum cultum, stultum, ineptum, insanum esse,
testimonio ex iis Dei operibus ducto, probant apostoli; de vero Dei
cultu, vita recte instituendd, altum apud illos silentium.
Addunt nonnulli, "cum omnia monita hsec gentes aure surda
praBteriverint, horribilique ingratitudine omnem creatoris ac rectoris
sui turn optimi, turn maximi cultum curamque abjecerint," significat
apostolus, " Deum, nunc acrius, clariorique voce ab inanibus et pesti-
lentibus institutis apostolorum suorum ministerio revocare.^ At vero
tantum absunt apostoli a comparatione ulla instituenda inter earn
vocationem, quse fit per evangelium, atque illam alteram per opera
providentias; ut de evangelic et omni doctrina ejus penitus sileant.
Neque sane praadicatio evangelii, ita in ordinem cum iis documentis,
quas ex operibus naturae Deus hominibus objicit redigenda est, ut
CAP. VI.] DE GKATIA UNIVERSAL!. 75
acrior tantum vocatio, clariorique voce facta, eodem scilicet voca-
tionis genere, dicenda sit. Ea enim vocatio, quse est per revelatio
nem mysterii illius, quod abscond itum fuit a seculis et setatibus, et
qua Deus notum fecit, quse sint divitise gloriosi istius mysterii, abs eo
testimonio, quod sibi omnium rectori et largitori munifico perhibuit
per opera providentise, immane quantum distat. Ista autem vocatio,
alia acrior, atque clariori voce facta, dicenda est, quse quidem ejus-
dem generis et natures cum ilia est, gradu tamen, seu modo proposi-
tionis abs ea differat. Cum autem totum fundamentum vocationis
evangelicce, positum sit in patefactioneDei Patris et Filii per Spiritum
Sanctum, atque omnis pene vis ejus sita sit in declaratione remis-
sionis, reconciliationis, et remissionis peccatorum per sanguinem
mediatoris QeavQpuirov, atque efficaci dispensatione Spiritus, qu89
omnia atque alia id genus vocationem illani perficientia, penitus in
sinu Dei abscondita fuere a seculis et setatibus, quibus homines sivit
viis suis, utpote verbo suo destitutes, incedere, ei nullo seiisu per
providentise opera, documenta hominibus objecta, sequiparanda sunt ;
aut'cum illis in eadem serie collocanda. Atque nonnihil miror eos,
qui quid sit salutariter resipiscere, quid in Deum credere, norunt,
ita loqui posse.
XLV. Pergunt, et perorando argumentum hoc ita absolvunt:
" Cum igitur illud, quod ubique terrarum personat Dei testimonium
ea contineat, quse ad gentes a viis suis revocandas, et ab idololatria
ad unius veri Dei cultum, .a sceleribus et flagitiis, ad justitiam et
honestatem traducendas pertinebant; omnino necesse est illo Dei
testimonio etiam fuisse aliquatenus ejus, in homines peccatores,
placabilitatem ac lenitatem patefactam; sine qua fieri nequit, ut
homo peccator ad veram resipiscentiam, verumque Dei cultum ad-
ducatur." At varia avaxoXoy^ofy peccat oratio hsec. Etenim de
revocandis gentibus a viis suis, per testimonium illud Dei ubivis ter
rarum personans, apud apostolos nulla mentio est ; imo Deum per-
misisse ut viis istis incederent testantur. Gentes non nisi per
evangelium a viis istis revocari potuisse, satis hie loci clare innuit
apostolus, alibi aperte docet, Act. xvii. 18; Eph. i. 10, iii. 9-11,
aliud est Deum se non reliquisse d/tdprupov apud gentes; aliud, eas
revocasse ab idololatria ad verum sui cultum; de vero cultu veri
Dei, in eo testimonio late personante verbum nullum, quia nihil de
Christo, in quo solo ad Deum appropinquare possumus, Eph. ii.
12-15, 18. Deinde unde apparet Deum non posse sibi istiusmodi
testimonium perhibere, quo inexcusabiles reddat idololatras, nisi in-
super placabilitatem suam patefaceret?
XLVI. Quid enim ad erroris, amentias, et sceleris convincendos
idololatras pertinet ista placabilitas ? " Sed eo quod Deus omnia bona
largiatur peccatoribus, apparet eum esse placabilem, atque se iis per
ea bona placabilem esse ostendere." Cum bona omnia in uno tan-
76 BE GRATIA UNIVERSALI. [LIB. L
turn genere, nempe j3/«ra5v seu temporalium intelligantur, negamus
istam propositionem ; Deus ea bona largitur multoties iis, quos odio
habet, erga quos animo puniendi immutabili prseditus est, quos ex-
itio devovit, quos destruendos atque poems seternis cruciandos pro-
nunciavit, Ps. Ixxiii. 4-12, 18-20. Ea autem, ex quibus nemo
amorem aut odium dignoscere potest, Deum placabilem esse, pate-
facere non possunt, Eccles. ix. 1, 2. Cum Deus impios homines bene-
ficiis cumulet, quo eos adipe suo obesos, et in diem mactationis
saginatos reddat, an eo animo iis haec largiri censendus est, ut osten-
dat se esse placabilem? Deum certb scivisse gentes verbo destitutas
beneficiis istis temporalibus pessime usuras, neque posse iis recte uti
in sui gloriam in confesso est. Etiam ea patientiaB et sapientise suas
testes constituit, Job xxxviii. 25, 26. Atque eorum accumulatione
ad occsecandos homines in peccatis ssepissime utitur. Quomodo ergo
ilia placabilem esse ostendent; prassertim, cum eorum administra-
tioni adsint et immisceantur innumera irse, atque adversus peccatores
diKouu/taros divini indicia certissima? Demus autem, quod nee
apostolus affirmat, neque quod ulla legitima consequential ex % ejus
verbis elici potest, nempe gentes ex Dei operibus potuisse colligere
aliqualem ejus adversus peccatores placabilitatem ; an ideo censea-
mus eas ad veram resipiscentiam vocatasfuisse? Cum enim esedem
gentes jus ejus agnoverint, nempe eos qui peccarunt dignos esse
morte, neque an ullus modus possibilis esset eum actu pacandi et
reconciliandi, ob jus illud suum, quern aliquatenus tantum placabilem
suspicatse sint, intelligere potuerunt, quomodo quaeso per earn cogni-
tionem ad veram resipiscentiam revocari censenda? sint? lino salu-
tarem resipiscentiam sine fide esse non posse, cum ilia Deo placeat,
quod sine fide fieri nequit, constat, Heb. xi. 6. Fides autem in Deum
non nisi per Christum esse potest. Istiusrnodi fidem intelligo, quse
salutaris resipiscentise fundamentum est et comes. Opera autem
providentise Christum non patefaciunt. Neque Deus in Christo
placabilis revelatur sed placatus, et mundum sibi reconcilians, 2 Cor.
v. 19. Nulla ideo est placabilitas ; neque si esset per opera pro-
videntia?, revelari poterit; neque, si revelaretur, fundamentum esset
ulli peccatori aut fidei aut resipiscentia3.
XLVIL Idola sane nonnulla sua placabilia finxerunt gentes. Et
quidni illud numen quod ipsi fecerunt, sibi facile opportunum et
expositum fingerent? Cum enim imaginem istam sui, qua verus
Deus hominem creaverat, ipse ultronee abjecisset, atque eo sibi
omnem cum Deo illo vero creatore suo communitatem ademisset,
ipse deos novos, fictitios in imagine ilia corrupta, qua per apostasiam
a Deo vero constitutus est, fabricare et quasi creare conatus est; at
que sibi vitiis involuto, cum in deliciis fuerit, indies numen ad sui
similitudmem effictum, et concors magis sibi, apud animum suum
statuit. Hinc nihil in natura sua expertus est, quin idem in diis
CAP. VI.J DE GRATIA UNIVERSAL!. 77
istis statim, quos pro libitu sibi finxisset, locum habere opinatus est,
Hinc eos iracundos, placabiles, faciles, tetricos pro genio et ingenic*
quisque suo commentus est. Sed quid hgsc ad Deum nostrum Patrem
Domini Jesu Christi, — " quern nemo vidit; unigenitusille Filius, qui
est in sinu Patris, ille nobis exposuit."
XLVIII. Restat adhuc argumentum, quod idcireo in ultimura
hunc locum rejeci, quia nisi viris aliquot doctis, studio partium
vereor abreptis, illud placuisse comperissem, puerile sopbisrna judi-
cassem, et quod locum ullum in hac causa occuparet indignum. Ex
capite primo Epistolse Pauli ad Romanos, ver. 21, 22, extorquetur.
" Quoniam," inquiunt nonnulli, " rut yvu<$r$ roZ ©sot/ homines usi
non sint, prout eos decebat, facti sunt inexcusabiles:" hoc est, quo-
niam crimine idololatrise, de quo agit eo loci apostolus, quamvis Deus
seternam suam potentiam et veritatem per opera creationis pate-
fecisset, se polluerint. Quid turn? "Si eo bene usi fuissent, non
fuissent inexcusabiles ; si inexcusabiles non fuissent, excusabiles
fuissent; si fuissent excusabiles, fuissent excusati." H. Si sane seque
facile fuisset hominibus verbo destitutis bene, ac male, uti r& yvuffrtt
roD ©soD aliquam verisimilitudinem haberet hsec ratiocinatio. Id
vero gratis praesumitur, et est fa df>%y. Atqui hinc omnis oratiohsec
pendet. Quia male homines rti ym6r$ rw ©«OL! uti posse certissi-
mum est, atque ita usos fuisse ostendit apostolus, ideo eos posse illo
recte uti, supponitur quidem, sed falsissime.
XLIX. Deinde si recte eo usi fuissent, eo scilicet usus genere, de
quo loquitur apostolus, quousque excusati fuissent? an eousque ut
salvarentur? at de salute eorum nihil omnino occurrit apud aposto-
lum; imb data opera probat, neminem per usum illorum mediorum,
quae gentibus concessa sunt, absque salutari gratia Dei in Christo,
salutem adipisci potuisse unquam. Potuissent sane a fcedissimo idolo-
latrise crimine eousque abstinere, ut id iis eo modo, quo hicfactum est
ab apostolo, merito objici non potuerit. Hujus ideo enthymematis,
" quia non bene usi sunt r<£ ym<sr£ rou ©eoD, inexcusabiles facti sunt,
ideo si bene eo usi fuissent, excusati essent/' si consequentia legitima
censeatur, quse tamen falsissima est, cum non eadem ratio sit mali
et recti usus mediorum salutis, aut salutaris Dei cognitionis, non alia
mens est,quam " crimine idololatrise non se polluissent;" nam vocabula
ista, "excusabiles" et "excusati/' necessario ad materiam subjectam,
de qua agit apostolus, restringenda sunt; quod ubique verissimum
est. Sed pergunt argumentando : " Excusati/' inquiunt, " non fuis
sent, nisi ad Dei misericord iam confugissent; ad eum porro non con-
fugissent, nisi ilia, sub qua vixerunt manifestatio, ad earn confugi-
endum esse doceret." R. Eatenus "excusati" fuissent, quatenus de
iis eo loci agit apostolus, quamvis ad misericordiam divinam non
confugissent. Ulterius eos potuisse r$ yvuarf illo uti, probandum
restat.
78 DE THEOLOGLE NATUKALIS [LIB. I.
L. Atque hsec sufficere possunt speciminis loco ; saltern ut videa-
nius cujus generis sint ea argumenta, quibus viri undique docti in
hac causa utuntur; ulterius pertendenti obstant et prsesentis operis
ratio, et aliorum in hac ipsa causa lucubrationes recens editor
DE THEOLOGIA NATURALI, PARS TERTIA, QTLE EST DE TOTALI
EJUS CORRUPTIONS, QUA APOSTATICA FACTA EST.
CAPUT VII.
Theologise naturalis in statu peccati Kvutpixti« — Totalis corruptionis media — Ejus
in locum substituta fatalis superstitio — Dei notitia apud gentes verbo desti-
tutas, qualis — Theologise per philosophiam corruptio — Philosophise origo —
Theologise naturalis duse partes — Prima corrupta penitus per metaphysicam
et ethicam — Ethicae origo, abusus, usus, instauratio ; etiam metaphysical —
Astronomise dein et naturalis philosophise — Per eas theologia naturalis cor
rupta.
I. GUM ea fuerit theologiaa naturalis per peccatum vitiatse, in se
considerate, conditio, ut ex ilia nihil unquam boni spiritualis exspec-
tari potuerit, videamus porro, quo rnodo ex astu diaboli et mentis
humanse vanitate, ulterius corrupta sit; de nova theologia, atque de
iis, quos Deus in populum peculiarem ejus vi ascripsit, proximo post
loco acturi. Atque hie quidem rerum tantum capita transigere
statuimus, idololatriaB ortus et progressus investigation em alio tra-
jicientes. Corruptam, ac pene inter mortalium plurimos amissani,
theologiam naturalem, atque in ejus locum ab ultimis rerum monu-
mentis, hominumque memoria perniciosam substitutam fuisse super-
stitionem omnes norunt. Qua via, quibusve mediis fatalis ilia et
catholica in terrarum orbem metamorphosis introducta sit, jam
paucis enarrabimus.
II. Aliqualem apud gentes verbi divini lumine destitutas, viguisse
Dei notitiam, ex duplici fonte isto, de quo diximus, — lumine scilicet
interno naturali, atque ea, quse per opera Dei facta est ejus revela-
tione, — emanantem, ostendimus, probavimus. Principiis istis even turn
respondisse ex eruditorum, inter eas scriptis, testimoniis undique
corrasis, Josephus, Justinus Martyr, Athenagoras, Theophilus Anti-
ochenus, Origenes, Clemens Alexandrinus, Athanasius, Theophilus
Alexandrinus, Chrysostomus, Eusebius, Theodoretus, Tertullianus,
Lactantius, Arnobius, Augustinus, atque ex veteribus, alii, dudum
palam fecerunt. Thomas, Eugubinus, Baimundus Sebundus, Lud.
Vives, Mornseus, Charonius, Fotherbejus, Yossius, Stuckius, Giraldus
Ferrariensis, Grotius, atque omnis generis scriptores setatibus poste-
rioribus, idem prsestiterunt. Quse adhuc extant Orphei, Homeri,
Platonis, Xenophontis, Aristotelis, Hesiodi, Plutarchi, Epicteti,
CAP. VII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 79
Arriani, Ciceronis, Senecse, Photini, Jamblichi, Procli, Philostrati,
aliorumque opera, idem luculenter probant. Consentiunt omnium
seculorum, gentium nationumque omnium monumenta et historiae.
Etenim demus ignorantiae et tenebrarum velamine ita circumseptos
semper fuisse rov$ -roXXoug, ut de numine supremo, obedientiave secun-
dum rationem rectam ei debita, ne quidem unquam cogitaverint ;
atque esto, fuerint rerum divinarum eousque inanes o/ xaplsvrsg, ut
eas despicatui habuerint; <ro^wv saltern et SeupqriKuv, quibus paulo
altius rerum naturas investigandi, atque xoivag hvoias promovendi
cura insederit, alia ratio est. De Deo ej usque cultu, obedientia ei
debita, deque fine ultimo et felicitate hominum, multa, durante
adhuc primo laborantis naturae conamine, prseclare et ornate expo-
suisse eos, notum est. Quomodo igitur videamus, quibusque mediis
theologia haec penitus corrupta sit, donee in horrenda et totali a Deo
apostasia, immanis idololatriae ac impurissimarum vanitatum lerna
desierit. Id autem defectionis et miseriae humanae malum duplici
ex fonte promanasse videtur. Enim vero homines sibi viisque suis
derelicti vel theologice naturalis reliquias promovere studuerunt,
atque eo conatu, ex nativa caecitate, vitiarunt magis, vel eas data
opera ulterius corrumpere aggressi sunt. Utrumque conatum per-
niciose satis successisse ex eventu patet. Primus autem nobilis
rnagis erat, et creaturis ratione praeditis dignior. De eo ideo primo
in loco agemus.
III. Potentiam naturalem Deum cognoscendi, sponte sese in adul-
tis exserentem, reliquam habere homines peccatores, omni revelatione
supernaturali destitutes, probavimus. Generalem etiam notitiam,
honestum a turpi discriminantem in relatione ad Deum ej usque re
gimen, et judicium decretorium, qua sine interitu intellectus practici
privari penitus non potuerit, eis antea ascripsimus. At vero, ex in-
quietudine et fluctuatione perpetua conscientiae, quibus premebantur,
quasque xoival istae swwai pepererunt, hanc sibi ad finem suum
ultimum assequendum notitiam seu theologiam non sufficere facile
percipiebant. Beneficio ideo revelationis aeternse potentiae et divini-
tatis Dei, per opera creationis et providentiae, quod eis etiam relic-
turn fuisse ostendimus, instructos, summa vi principia ista innata
promovere nitebantur. Quamobrem id fecerint, illos ipsos ignaros
magna ex parte fuisse, ex eventu patet. In intellectus operationum
mediis instructi, quid inde produci potuit, quasi palpando probare
aggressi sunt. Atque haec est philosophic^ origo. Residuae illius
theologiae, quam in statu naturae integrae primus homo congenitam
habuit, revelatione praedicta per opera Dei ampliatae, efTectum, in-
quam, et quasi surculus est, philosophic^ "Palpando Deum quaerere
qui non longe abest ab unoquoque nostrum,^ " testimonia/' quorum in
operibus se non passus est esse expertem, scrutari, rerumque omnium
naturas, qua, "invisibilia" Dei percipiantur,mente perpendere, quorum
80 DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. I.
omnium scientia primus homo, tanquam ad cultum Dei creatoris ne-
cessaria, plenus erat ; id demum est philosophari. Hoc modo prin-
cipia ista superius memorata elucidare et promovere, ut eo mens
hominum assurgeret, ad istorum principiorum originem et primsevum
statum, conati sunt, priorum seculorum qui dicuntur tfopo/.
IY. Non alium habuisse ortum, non alium finem philosophiam
certum est. Grseci, quasi earn primi excoluerint, magnificentissime
se semper jactarunt. Proculdubio inepte. Diogenes Laertius in
operis prooemio eos sugillans qui rb r^c, <pi\otio<piag tpyov dcro [BapSdpuv
af>%ai, " philosophiam a barbaris initium sumpsisse" dicere ausi sunt;
AavQdvovffi, inquit, auroOg r& ruv 'EXX^vwv pcarop0w///ara, dp' &v ^ oriye
<pt\offo(pja,, aXXa ^a/ ysvog avdputffuv %p%e } (3ap£dpoig tfpoffdtfrovrei;' — id est,
'* Hi profecto per imprudentiam Gra9corum recte facta barbaris ap
plicant; ab iis enim non solum philosophia, verum ipsum quoque
humanum genus initio manavit." ^Eque haud dubio.
V. Tatianus, Clemens, Theophilus, Eusebius, aliique luce clarius
contrarium probant. Etiam exstant manifesta furti vestigia. A
Chaldseis enim ^Egyptiis, Indis, Magis, Syris, Judseis, nihil noti
mutati sunt. At philosophise ab aliis excogitate Graecos veteres
studium multum promovisse, negari non potest. Qua3 fama accepe-
rant, quse ex orientalium monumentis surripuerant, quas a vivis
magistris, longinquis peregrinationibus, in eum finem susceptis, didi-
cerant, quasque ipsi natura duce et comite de Deo et operibus ejus,
de turpi et honesto xoivd$ hvoiag observaverant, primo viv^ voce, sub
sapientias titulo, deinde scriptis philosophic insignitis, inter eos plu-
rimi venditare sudarunt. Nescio vero qua3 malorum Ilias horum
hominum conatum ab ipsis incunabulis comitata est. Etenim ipsi
philosophi, qui dici voluerant, plerumque compertse libidinis nebu-
lones erant; praasertim inanis glorice ita serviliter et aperte cupidi,
et ostentatores, ut ipsi vulgo ludibrio essent et fabulae.
VI. " Probi esse desierunt, cum docti evaserint/' ait Seneca. Et
Timoni, ad unum omnes dicuntur, —
" Utres vanae opinationis (seu arrogantis sui existimationis) pleni."
Et Euripides: —
"M.tffCd ffotylffTVIV OffTlS OUO KVTU (TOCOS'-—
" Odi sophistam, qui non sibi sapit." — Fr. inc. cxi.
Vix enim e plurimis unus erat, qui veras sapientise in vita humana
specimen unquam ullum edidit. Istis concinit illud Anaxippi co-
mici apud Athenceum:—
Q'lfjtoi QiXoffotpt?; ; uXXct <rei>s Tt tpiXoffotyovt
*Ev To7; Xoyoif typovouvru.; lup'iffxu ftovov
'Ev To7$ ^' 'ipyoti OVTUS oivoriTOVg opu.
" Heu me tu philosopharis ? at ego philosophos
Verbis tantum sapere animadverto :
Gerendis autem rebus dementes esse perspicio."
CAP. VII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 81
VII. Inepte ideo et in Deum superbe et contumeliose de hiscr/
xtvodofyag mancipiis gloriatur Epictetus, %e<p' oa* <I>/Xc<rdpou, inquit, oratf/g
xa/ ^apaxrrip waffav up'sfaiav xaJ /3Xa£>jv e!* eavrov wpotfdoxyv' — " Phi-
losophi status et expressa imago est. omnem utiiitatem et damnum
a semet ipso exspectare." Nempe omnem philosophum Deum esse
velit. Etiam Brachmanni apud Indos se deos esse palam jactabant.
Sciscitanti enim Apollonio, qualem de seipsis existimationem habe-
rent, respondit princeps eorum larchas, " opinari se deos esse." Sed
frustra. Quo enim in loco et pretio esse deberent et haberi, rectius
censuit Amithocrates Indorum rex, qui, teste Athen. Deipnos., lib.
xiv., ab Antiocho rege literis postulavit, ad se mitti dulce vinum,
caricas, et sophistam, omnia empta sua pecunia.
VIII. Pudet referre, quse de ipso Platone memorat idem Athe-
naeus, lib. xi., omnia si libet a semetipsis exspectent, dum ab iis alii
nihil. At quales quales fuerint, verum usum finemque notionum
communium de Deo, de vero et honesto, illos aut amisisse aut eor-
rupisse, ex eventu patet. Ut essent vitae humanas, respectu obe-
dientiaa Deo debitae, cultusque illius naturalis, regula et index ; ut
media ad beatam conditionem in ipsius Dei fruitione obtinendam,
iis in men tern unquam venisse non apparet. Hinc ab obscura ilia
et tenui de statu immortali seu fama seu notitia, quam retinuerant,
ad vitam secundum rectam rationem instituendam, vel nulla, vel
levissima efficacia manavit. Hi itaque fuere, per quos omnes sa-
pientiae naturalis reliquiae in inanem sophisticen conversae sunt.
Platonicorum quorundam, post Christianas religionis praedicationem,
pnilosophiam in locum pristinum restituendi conatus, uti postea vi-
debimus, alia ratio est.
IX. Theologiae ideo primigenise per ingressum peccati collapsae et
deperditae instaurationem, et non alium finem habuit «T' ap^g phi-
losophia, Atque hac via reparandi theologiam institit humanurn
genus.
X. Theologies autem istius primaevae duas partes fuisse supra os-
tensum est. Notitia Dei naturalis, atque voluntatis ejus circa obe-
dientiam et cultum illo rerum statu ei debitum, et cognitio operum
Dei theologos dirigens et stimulans ad Deum summum omnium
creatorem rite colendum, earn absolverunt.
XI. Cum ideo dejectis theologian ruder ibus se erexerit philosophia
in eosdem fines, quos theologia ista sibi habuit propositos, vicariam
hominibus peccatoribus operam navare nititur, aut nihil agit om-
nino. Primo enim id sibi negotii dari putamnt homines Ssw/>»jr/xo/,
qui primi in ea erigenda et expoliencla sudarunt, ut communes
de Deo et voluntate ejus notiones et cr^X^s/g, cum congenito de
boni et mali rationibus discrepantibus dictamirie, foverent, elicerent,
excitarent, ut eorum ductu, si fieri possit, Deo fruerentur.
XII. Hujusmodi fuisse primum philosophantium [conatum] inter
VOL XViL 6
82 I>E THEOLOGY NATURALIS [LIB. I.
gentes revelationibus divinis destitutas, atque in istum, quern diximus,
finem destinatum non solum ex natura rei apparet, sed ex omnibus,
quse ubivis occurrunt, instituti et propositi illorum vestigiis. Tota ilia
vetus sapientia, quam per ^gyptum, atque partes mundi Orientales
investigarunt Pythagoras aliique, religionum instituendarum ratione,
et cultus divini ceremoniis constitit. Inde sacerdotes illius promi-
condi habebantur. Ita Telesino interroganti, qusenam esset ejus
sapientia seu philosophia, respondit apud Philostratum, lib. iv. cap.
xiii. Apollonius antique sapientise sectator: ®siaffpb$, nal wg av n$
ev^oiro xal %vor — " Ex divino afflatu proveniens, et quse doceat, quo
pacto deos precari et iisdem sacrificare cotiveniat." Philosophos, qui
sacerdotes non essent, post novam philosophise corruptionem, de qua
mox agemus, primum Graacia extulit. Idololatricam superstitionem
sapuisse totam istam philosophiam fateor ; sed tamen quaa obscuras
quasdam veritatis imagines et vestigia retineret.
XIII. Praaclaro itaque huic conatui non respondit eventus. Ejus
virtute et auspiciis theologia naturalis instaurata non est, imo cor-
rupta magis. Quicquid uspiam est philosophic, quod ex antiquissi-
morum monumentis haustum adhuc superest, illud testatur. Etenim
lumen naturale, seu illius quod reliquum est, in indagatione veri
varie circumduxit mentis humanaa innata vanitas; donee in curiosi-
tatum inanium, rixarum infinitarum, inutilium speculationum Syrtes
et paludes immersum, pene sit exstincturn.
XIV. Postquam enini acutis quibusdam hominibus et ingenio sub-
tili praeditis universal em rerum notitiam, atque obedientiaa numini
debitas rationem, seposita omnis philosophic hujus finis primarii
consideratione, ad methodos quasdam docendi artificiose alligare, et
in laqueos, compedes, et manicas scientiarum quarundam seu rzysvuv
potius compingere, atque inanium notionum, terminorum subtilium
et significationis arbitrarise catenis onerare placuerit, arte brevi na-
turam aliovorsum ab institute suo primitivo detorquente, cognitio
hsec gradatim in ' ethicam quandam, seu methodicam virtutum et
vitiorum doctrinam, et metaphysicam desiit; de quibus paucis agen
dum.
XV. Cum autem utraque haac doctrina, cum ethica, quam partem
philosophic^ quce ad mores pertinet, vocat Cicero, turn metaphysica,
quaa a nonnullis naturalis theologia dicitur (quamvis multo leviorem
ejus umbram exhibeat quam ethica) ad normam doctrines Aristo-
telis formata, usque adeo ubivis in judicia doctorum virorum do-
minium obtinuerit, ut non tan turn locum conspicuum in scholis
Christianis per aliquot jam secula occupaverit, sed et theologiw isti,
quas in iis publice docetur, se penitus immiscuerit, non nisi comiter
et pene p^ati pvwtvoig a me est accipienda. Etenim doctos irritare
crabrones, aut igneos et seternos disputatores in me concitare nollem:
dudam est, quod controversiarum omnium sum pertsesus, prassertim
CAP. VII.] COERUPTIONE ET AMISSIONE. 83
formido male, ne in eos inciderem, qui ita in numerate habent inge-
nium, ut possint omnibus horis quacunque de re, quinquaginta vel
centum argumenta (pleraque futilia) depromere, et pene toti in syl-
logismos transformantur. Et genus hominum est irritabile. Nihil
autem, quod sciam, impedit, quominus liberum mihi esse existimem,
quid de illis artibus atque eo loco, quern in scholis obtinent, ipse
sentiam, paucis exponere. Primo ideo ethicen, deinde metaphysi-
cam, examini subjiciam.
XVI. Ethice autem est scientia de moribus. Ea olim naturalis
theologies pars erat; ilia scilicet quae rationem Deo vivendi secun-
dum legis creationis normam, atque officia erga se, aliosque prse-
standi modum et regulam praescripsit. Ejus notitiae reliquias, post
ingressum peccati, menti humanae adhaesisse ostensum est. Illas
excitare, proferre, ratiocinando elucidare, in varias classes distribuere,
philosopkorum in ethicis labor erat et opus. Prolatas, collectas, et
a se (ea erat ingenii dexteritate), ampliatas, in scientiam disciplina-
rem redegit, notionum generalium in corpus systematicum compin-
gendi summus et admirabilis artifex Aristoteles. Cum vero et ipse
et alii, qui ilium in eo opere praecesserunt, veri Dei, et observantiae
ei debitae penitus essent ignari; totam rationem honesti a turpi dis-
cretricem, quae theologies naturalis reliquiis constitit, loco moverunt,
atque in alium plane finem, quam est a Deo primitus instituta, de-
torserunt. Quis enim unquam philosophorum, doctrinam de virtute
et vitio, turpi et honesto tractandam, docendamve suscepit eo fine,
ut esset norma Deo vivendi, aut medium, quo in beata tandem
conditione homines illo aetermim frui potuerint? Imo ut eo plane
esset in loco, pretio, et gradu notitia virtutis officiorumque moralium,
ut eundem finem haberet in theologia, quern in statu naturae inte-
grae obtinuit, et impossibile erat, et novi foederis pactione ipse Deus
negavit. Quoniam ideo doctrina ista de moribus, seu ethice, quam
excoluit Aristoteles, demum quasi postliminio in ecclesiam recepta
esse videtur, videamus paucis, quo in loco habenda sit, aut quern
usum vel finem ei assignare possimus.
XVII. 1. Finem eum, cui doctrina ha3C, quse in statu naturaa
integrse ivdidfaros erat, designata est, non alium fuisse, quam ut esset
principium dirigens hominum mentes in cultu et obedientia Deo
debitis, ut coram eo ambulantes secundum legem creationis, tan
dem cum eo beate viverent, antea probavimus. Siquis hominem
ad Dei gloriam factum fuisse, et moralis ab eo dependentise capa-
cem, agnoscere velit, hunc fuisse finem notitiae recti pravique, non,
opinor, negabit. Cui autem philosophorum hsec in mentem venisse
suspicari possumus? Imo quis Christianus in hunc finem ethicen
docere, vel debet, vel ausus est? nonne enim hoc esset miseros pec-
catores sub foederis naturalis doininium iterum redigere, ubi iis
perire seternum necesse est? ideo:
84 DE THEOLOGY NATUEALIS [LIB. I
XVIII. 2. Demus eos, qui vel discunt vel decent ethicen Aristo-
telicam finem ilium non intendere ; cedo finem ilium alterum, in
quern oculis collimant? Scientise moralis finis, non nisi praxis esse
potest. Finis autem praxeos officiorum moralium, non nisi Dei
gloria est, atque nostra ipsius fruitio. Is ergo finis ethices esto; quid
turn postea? nil nisi, quod nos miseri homunciones ejus ope et be-
neficio iterum sub lege creationis, ut antea dictum est, redigamur.
Sed longe fallimur ; alius finis dabitur; nempe ut doctrina hac in-
structi, recte et utiliter vitam politicam, Me in medio humani
generis traducamus. Itane vero? quis autem est ea auctoritate
prseditus, ut doctrinam earn, quam in unum finem Deus instituit,
in alium pervertere possit pro imperio? praeterea neque hie alius
finis est; neque enim quis pie, sobrie, utiliter vitam inter homines
traducere debet, nisi ut eo Deo obediat, et vivat. Prout ideo dis-
cessit a theologia, et reditum in ecclesiam parat, ethica hsec pertinet
ad fcedus operum.
XIX. 3. At ver6 quid tandem hac sive theologia, sive philoso-
phia opus est? veram, solidam, sinceram, virtutis, vitiorum, turpis,
honesti, officiorum omnium moralium notitiam planius, plenius in
sacris Scripturis. revelari et tradi, quam in omnibus omnium philo-
sophorum scriptis, aut in eorum archetype, reliquiis scilicet theo-
logise hSiaferou, contineri, nemo Christianus negabit. Kes ipsas
intelligo: nam notionum aKpfeeia, et harmonise terminorum, quibus
rerum cognitio rs^vixus traditur, comprehensio, nullo apud me loco
sunt ; nisi eo, quo maxima versa sapientise prsepedimenta poni de-
bere censeam. Innumeros quotidie pene videre licet, qui cum
omnes definitiones, divisiones, distinctiones, terminos, notiones, qui
bus scientia aliqua traditur, adeoque totius doctrinas systema, tan-
quam ungues calleant, ita ut nunquam magis serio triumphent,
quam cum ad disputationes deventum est, ipsarum tamen rerum
revera rudes sunt, et doctissime stupidi. Docti quidem eo modo,
quo Euxinum Apollonii magistrum instructum fuisse in philosophia
Pythagorica narrat Philostratus : Tug, inquit, Hvdayopov
ffxtv, wd'ffsp oi opviQtg {AavQdvouft wapa ruv avdpuffuv rb yap
KQLI Zsvg iXsug^ xat ra, roiavra o't opvtdss sv%ovra.i ovrs sidoreg o n
OUTS diaxsijAtvoi <7rpb$ rov$ avfyuffovg, dXXa sppuQ/AHtfAsvoi rqv yhurrav
— " Pythagorse sententias ita noverat, sicut aves ab hominibus quan-
doque doctsehumana loquuntur verba : illse enim 'salve/ et 'felix sis/
et 'Jupiter propitius/ et hujusmodi qusedam verba nonnunquam pro^
ferunt, neque quid dicunt scientes, neque ea, quse dicunt, homini
bus accommodate dicentes, sed linguam duntaxat ad modulatum
numerum agitantes." Neque aliter sane ex scientiarum disciplina
plurimi sapere videntur. Nullibi magis apparet hsec mentis humanoa
vanitas, quam cum versatur in scientia hac morali. Injusti, rapaces
ebrii, iracundi, timidi, omnes hac scientia imbuti sunt, vel imbui pos-
CAP. VII.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 85
sunt; non en im virtus, sed virtutis umbra; non officia, sed officiorum
moralium larva, utramque paginam in ea implent. Ausim dicere,
non unam veram virtutem vere et certe doceri, in omnibus Aristo-
telicis libris ad Nicomachum ; neque quisquam unquam ex eorum
doctrina, Justus, bonus, aut vere a^oudaTos evadet, nee nisi larvatus
hypocrita.
XX. 4. Dicam ideo quod res est. Totam doctrinam de officiis,
de virtute, de rectse rationis observantia, alio in loco, alio ordine, sub
fcedere gratiae Deus collocavit, quam quo sub lege naturae erat dispo-
sita. At vero notiones istse naturales, e quibus enata est et emersit
ethice, non nisi primum istum ordinem jam abolitum (superius en-
arratum) respiciunt. Nulla jam virtus est, nisi quae vi novi fbederis
gratiose fidelibus conceditur. Nullus actus moralis bonus est et
utilis agenti, nisi procedat a novo principio, seu habitu spirituali
cordi gratiose infuso. Et ratio est, quia Deus omnia officia moralia,
cujuscunque generis sunt, atque omnem a vitiis abstinentiam, partem
obedientise, quam sub novo fcedere exigit, constituit. Neque aliter
virtutes serib docendae sunt (schola ludus est) si Christiani esse vel-
imus. Ut aliquis in generalis virtutis naturae cognitione instruatur,
ita ut non simul in cognitione gratiae supernaturalis, atque ejus re-
spectus, quern habet ad Christum mediatorem ; vel ut quis ad vir
tutis actus eliciendos provocetur, nisi ut simul doceatur, unde vires
ad eos prsestandos ei exspectandae sint, sane impium judico. Prae-
standa sunt officia moralia; exercendi virtutis actus; jnsti, sobrii
temperantes, fortes ut simus, necesse est; sed non nisi sub ratione
obedientiae, quam Deus a nobis in fcedere gratiae postulat. Docenda
est virtutis natura, explicanda omnia officia moralia, praxis eorum
assidue urgenda, cognitio peccati, vitiorum odium, serio inculcanda :
ut vero omnia haec respiciant Christum mediatorem, Spiritum Sanc
tum, foedus gratiae, sintque obedientia Deo debita, nullo modo est
omittendum. Ineptus autem esset, qui in ea de moribus doctrina
explicanda, quae nunc in scholis obtinet, horum aut similium men-
tionem injiceret. Quas vero tenebras, quam fluctuationem, incerti-
tudinem, quam rerum notionumque confusionem, in mentibus homi-
num diversa adeo de eodem subjecto, iisdem rebus, doctrina generare
potest et solet, xmivis conjicere licet.
XXI. 5. Porro : philosophic^ hujus moralis doctrina, ea praesertim,
quae ab ingenio et methodo auctoris jam plurimum ubivis obtinet,
falsa est in multis, et corrupta, incerta, prorsus inutilis, imo et perni-
ciosa. Nam, (1.) Finem virtutis intra limites vitae hujus terrenae in-
cludit, quod nihil aliud est, quam totam virtutis naturam destruere,
ipsamque adeo virtutem eradicare, omnesque ejus studiosos magni
illius Bruti horrore et desperatione astringere, clamantis, T a rXfauv
u$ ffi> /Aqdev aX>.o tt crX^v ovopal
Virium moralium sufficientiam, ad omne illud virtutis exerci-
86 DE THEOLOGIZE NATUEALIS [LIB. I.
tium, quod ad proprium ejus finem obtinendum necessarium est,
penes omnes homines esse docet; quse sententia apertam totius
evangelii abnegationem continet.
(3.) Hominem sibi fidere, a se omnem beatitatem exspectare docet,
quse summa etiam est sapientise Epictetanse, atque summus Dei con-
temptus.
(4) Virtutem, quoddam inter extrema medium esse, quo nihil in-
eptius fingi potest, asserit.
(5.) Certam, stabilem, universalem virtutis regulam nullam propo-
nit, aut agnoscit : id, quod pluribus, quod sapientibus placet, quod
incerto divinantibus maxime arridet, virtus est.
(6.) Moralia officia, sine ullo respectu ad gratiam, justitiam, provi-
dentiam divinam absolvit.
(7.) Amicitiam Deum inter et homines esse posse, negat.
(8.) Prsemii et pcense seternse nescia.
XXII. Sed nolo me in medias virorum doctorum controversias
immittere ; tantuna addam : si philosophic*, hsec moralis adhuc suo
loco viris bonis et doctis retinenda videatur, quam ipse quidem non
possum extra ecclesise fines non eliminatam cupere, ut duobus hisce
malis diligenter occurratur, me maximopere optare : uni scilicet, ne
mentes juvenum prsejudiciis ad versus puritatem, simplicitatem, atque
adeo omne evangelii mysterium, occupentur; quod quomodo fieri
possit, cum in hujus doctrinse formam sint traditi, ego plane nescio:
alteri vero, ne ea, quibus nititur, principia in scholarum theologiam
sensim irrepant ; nisi sero nimis hsec dicta esse putantur.
XXIII. Atque ego quidem eorum conatibus, qui novas hypotheses
in scientia hac morali cudere sategerunt, faveo. Ansam enim peri-
pateticce philosophies mancipatis, in reruria harum naturas ulterius
inquirendi dedisse eos, fatendum est. An veritatem ipsam assecuti
sint, penes alios judicium esto. Neque sane propter obscurse unius,
duarumve vocularum apud Aristotelem usum, statim sententiam in-
tellectui humano expositam, magis amplecti dicendi sunt, qui earn re-
pudiant. TJt homo sine conscientice ejus stimulis in animi tranquil-
litate et gaudio versetur, moralis philosophise finem eruditus quidam
vir in libro, quern de ofBciis edidit, contendit. At scimus nos, scit
iste vir eruditus, istiusmodi statum animi nequaquam obtineri posse
officiorum quacunque tandem prasstatione. Etenim peccatores sumus,
neque ullius verse tranquillitatis aut gaudii participes fieri possumus,
nisi per sanguinem Christi. Ab ingressu peccati non alia ad pacem
aut tranquillitatem via proposita est. Porro, ad finem hunc obtinen-
dum, ut quisque naturse suse leges placitaque studiose observet, idem
vir eruditus jubet. At vero medium hoc nequaquam ei fini as-
sequendo sufficere, norunt Christiani omnes; legem aliquam naturse
esse, cum viro docto contendimus. At cum ipsa natura humana
usque adeo per peccatum corrupta sit et vitiata, ut vitium suum
CAP. VII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 87
neque intelligere, neque corrigere potis sit, legem, quae in ilia tantum
obtinet, ei usui, qui praetenditur, idoneam esse, necesse est ut negemus.
XXIV. Paucissima sunt, quae separatim de metapliysica addere
placet. Quae de ortu et corruptione ethices diximus, ei etiam omnia
sunt communia; ilia repetere haud opus est. Hanc autem scien-
tiam in vita humana ego plane inutilem esse judico, imo noxiam.
Etenim tollantur primo. ea, quae ad logicam proprie et necessario
ex una parte pertinent, eaque, quae ad theologiam ex altera, quod
superest, nil nisi operosa et inutilis, terminorum, notionum, verborum,
abstractionum farrago erit, quae neminem unquam hominem melio-
rem, doctiorem, sapientiorem, aut ad officium suum erga Deum aliosve
magis aptum reddet. Consulant, qui in ea maxime exercitati viden-
tur, propriorum pectorum scrinia, atque dicant sincere, utriim ejus
beneficio et ope, pietatis, probitatis, sapientiae, prudentiae, verae ul-
lius doctrinae aliquid unquam iis accesserit. Quid ergo miseris
homuncionibus, qui quotidie quiritantur vitam brevem esse, artem
longam, spinosa hac notionum inutilium et perplexarum farragine,
citissime, si sapere velint, oblivioni tradenda, crucem affigere amplius
opus est?
XXV. Deinde scientiae hujus cum theologia supernaturali mistura,
cuj us contemplation e exclamavit olim Scotus, tandem "Theologicos
doctores philosophiam cum theologia maximo cum fructu miscuisse/''
evangelicse veritati exitium pene intulit. Compedes sane et vincula
notionum et terminorum metaphysicalium res spirituales ferre nol-
lent: perit etiam libertas et amplitudo intellectus illius spiritualis,
quern ad rite intelligendum evangelii mysterium gratuito nobis dat
Deus, dum laqueis sapientise hujus secularis (nam ita est, si modo
sapientia dici debeat) irretitur. Nobilis, sublimis, spiritualis, coeles-
tis, et divini cujusdam saporis plena veritas evangelica, — hujus scien-
tiae regulis astricta, verbisque, quaa ea docet, tradita, sterilis, arida,
spinosa, jejuna, strigosa, philosophica redditur, et a sua coelesti pul-
chritudine, et spirituali dulcedine dejicitur. Habet in se quiddam
altius, majus, divinius, mysterium evangelii, et doctrina ista qua3
secundum pietatem est, quam ut humanaB sapientiae cancellis arctari
debeat. Cum ideo perennare lites theologicas, atque hominum ani-
mas a simplicitate evangelii abducere vellem, hanc rixarum causam,
materiam, instrumentum studiosis commendare non dubitarem.
Quod de antiquis nonnullis philosophis olim cecinit Prudentius in
apotheosi, non secius quadrat in theologos innumeros hac vana
sapientia inflates: —
" Statum lacessunt omnipotentis Dei
calumniosis litibus.
Fidem minutis dissecant ambagibus,
ut quisque est lingua nequior :
Solvunt ligantque quaestionum vincula.
per syllogismos plectiles."
88 DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. I.
XXVI. Sed in viam redeundum est. Habemus ethicce et meta-
physicce ortum, progressum, abusum. Theologise evhad'srov reliquiis
in finem primigenium uti, atque proinde eas excitare, ventilare, pro-
movere, homines quidem contemplativi instituerunt. Inde emanavit
omnis gentium de vitiis et virtutibus doctrina, atque de natura et
perfectionibus Dei contemplationes. Ortus, finis, scopi istarum con-
templationum obliti homines sophistice dpcti et acuti, artes illas,
quas sub iis nominibus colimus, produxerunt, atque ista3 in se quidem
sunt quasdam sapientiaB larvae; theologiaB autem supernaturali mistaB,
perniciosas.
XXVII. Porro: cum opera Dei ejus rb yi/woroi/ manifestum faci-
ant, eorum naturas diligenter et accurate scrutati, ipsum omnium
Dominum et Creatorem palpando invenire, quaasiverunt peccatores.
Atque haec pars securida erat theologiaB naturalis. Hanc etiam ex-
colere, vitio nativo laborans conatum est humanum ingenium. Ex
operibus Dei cum creationis, turn providential, ipsum Deum quaarere,
intus illud erat quod eos perpetuo urgebat. Sed eodem res recidit.
Etenim invalescente, qua in universum laborarunt, mentis vanitate
in philosophic*, naturali et astronomia, iste etiam conatus paulatim
erudite evanuit.
XXVIII. Hasc, inquam, astronomice, ac vanitatis illius, quse as-
trologia dicitur, origo erat. Pulchritudinis, ordinis, cursus coelorum,
siderum, omniumque corporum ccelestium contemplatio et notitia,
theologice naturalis pars erat. Ex ea magnitudinem, infinitam po-
tentiam, sapientiam et bonitatem Creatoris omnes discere homines
debuerant, atque ita ad ejus cultum naturalem excitari. Post peccati
ingressum et catholicam humani generis a Deo vero apostasiam,
paulatim ubivis abiit in desuetudinem ea contemplatio, et scientia
inde enata evanuit. Etenim plurimi terrena tantum sapientes,
eorum, quae supra se erant, curam omnem abjecerant. Alii autem
astu SatanaB in siderum cultum allecti sunt : Imo stolida et crassa
ordinis, cursus, pulchritudinis coelorum, qua3 in sensus externos in-
currunt, contemplatio, iis, qui Dei vivi cognitionem et disciplinam
abjecissent, ad idololatriam incitamento fait, ut postea fuse probabi-
mus. Ita tandem apud multos ipsum coelum primus, si non solus,
Deus erat. Atque ipsum nomen 0s6g noil aliunde, quam acri roD Stfr,
a cursu siderum desumptum esse videtur. Inter extrema hsec sec-
tantes, exstitere tandem homines quidam theoretici, qui in alios plane
fines corporum ccelestium contemplationi se dederunt. Neque enim
aut ea cultu religioso persequi, neque ex eorum cognitione Deum
vivum investigare, atque ei obedire in animis habuere: ut innato,
rerum causas et naturas cognoscendi, desiderio satisfacerent, id cura3
in se suscepisse videntur. Cum enim incredibili quadam varietate, ac
rerum apparentium mutatione, corpora coelestia oculis objici anim-
adverterent, quern inter se ordinem observarent, et quaanam essent
CAP. VII.] COBRUPTIONE ET AMISSIONE. 89
occultse ruv yauvoftwuv istorum causae et rationes, investigati sunt.
Ex istiusmodi hominum observationibus et conjecturis, adhibitis in
earum explicationem terminis quibusdam fictis et significationis arbi-
trariae (ficta enim sunt pleraque quibus nititur) quos rebus ipsis ut-
cunque applicare conati sunt, orta est ea ars, quam astronomiam
dicimus; "aurum" scilicet "in ignem conjectum est, et prodiit hie
vitulus." In ccelorum quidem, siderum, ccelestium omnium corporum
contemplatione, natures, ordinis, cursus, influxus, legis eis a Creatore
omnium inditse investigatione, ego operam optime collocatam judico.
Etenim nudus et vulgaris horum, quse in omnium oculos statim in-
currunt, aspectus, mentes hominum extemplo tacita quadam infinitse
sapientiae et potentise Dei admiratione percellit. Efficacior multo
ea, quse cum seria meditatione ac solerti indagatione contemplatio
conjuncta est. Atque optandum esset, cognitionem corporum cceles-
tium legisque perennis, qua agitantur, quantum quid certi ex ea
cognosci potest, cum pluribus communicatam esse, quam nunc die-
rum fit. Nonnulla tamen, sine cujuspiam, uti spero, oiFensione, ne-
cesse est, proposito institute adhasrens, ut addam: dicam breviter.
Prout nunc docetur, atque per aliquot jam secula inter eruditos jus
scientiae obtinuit, locum suum, ordinem et utilitatem pene omnem
amisit astronomia. Amota theologia naturali, respectu finis veras
theologiae, qui, quaeso, locum suum tutari potuit astronomia ? quaa
pars ejus erat, si nos homines simus ad Dei gloriam creati? Aut
igitur in alium locum per Christum (in quo omnia instauranda) sub
novo fcedere restituitur, aut abjicienda est penitus. Quin tota sci-
entiarum syxuxXo-ra/^/a, in novum finem novis mediis directa, sub-
ordinari debeat gloriae Dei in Christo, Christianus dici haud meretur,
qui ibit inficias. Qualisnam autem sit ista restauratio scientiae seu
cognitionis rerum natural ium, seu operum creationis, in usum homi
num, Deum sincere in Christo colentium, qua? facta est, et fieri debet;
quern locum omnis scientia habeat in theologia supernatural! seu
revelationis, praesertim haec siderum, cursusque eorum peritia, longior
est historia, quam cui narrando vacem, aut forsan exponendo sufii-
ciam.
XXIX. Ad hunc modum ideo, irrito sane conatu, primigeniam
istam theologiam de qua superius egimus, utcunque instaurare nite-
batur genus humanum, atque instaurando perdidit. Hoc erat crea-
turaa rationalis sese ab incumbente ob peccatum ignorantiae et caeci-
tatis maledictione expediendi molimen; quo nihil aliud perfecit,
quam ut ulterius misere implicaretur. Cum enim ad imaginem Dei
non nisi in Christo renovemur, atque theologia ista imaginis illius
pars illustris fuerit, absque ista renovatione frustra omnino esse earn
instaurandi conatum omnem, apparet. Iiide ergo evenit, ut qui istius
renovationis expertes, vel quern locum in ea philosophia occupare
debeat ignari, illam tamen expolire et docere sint aggressi, a proprio
90 DE THEOLOGLE NATUKALIS [LIB. I.
fine et usu earn detorquentes, vix amplius profecerint, quam ut sibi
aliisque spinosarum et inutilium qusestionum et disputationum farra-
gine crucem affigerent. Atque ita ex hoc primo conamine theo-
logia naturalis corrupta, non tarn ulterius corrupta, quam amissa
videatur. Ejus ideo corruptio totalis, et quomodo in ethnicismum
desiverit ulteriiis investiganda est. Hie vero, quid data opera de-
liquerint peccatores, videamus.
CAPUT VIII.
De traditionibus : earum origo, usus, corruptio, poetarum in corrumpenda theologin
natural! conatus et successus — Humani generis ex ignoratione veri Dei cladea
horrenda — Kpoves, Xpovog, et Noachus — ' Avfyuvodvfftcis origo — De legumlatoribuij
— Theologia vroXinw — Philosophi — Theologia q>vffixv — De superstitione — Reli-
gionum omnium apud sapientes contemptus — Theologiae Gentilium destructio
totalis.
I. QUEMADMODUM in corrumpenda theologia natural! partes suas
egerit philosophia seu potius ipsa corrupta fuerit, exposui. Totalis
avoaraffiag ab omni vera Dei cognitione etiam alia3 causee fuere. Eas
hie breviter enarrare, quam vis proprie ad cultus religiosi corruptionem
pertineant, de qua in originis idololatrise investigatione postea agen
dum, paucis visum est. Atque hie, data opera, a theologia naturali
defecit humanum genus. Quicquid enim adjutorii ad sui, recti,
verique cognitionem obtinendam, Deus peccatoribus indulsit, id omne
in propriam perniciem torsit cordis humani caacitas.
II. Notitiam, quam de Deo habuerunt antiquissimi mortales, tra
ditionibus earum revelationum, quas ex illorum parentibus nonnulli
a Deo accepissent, auctam et cumulatam fuisse constat. Exacto
etenim per diluvium seculo isto, cujus spatio dimidio adfuit com-
munis omnium parens et instructor, a Noacho et filiis ejus, in eorum
nepotes, et qui ab illis nati sunt, non minimam rerum divinarum
famam, atque Dei cognitionem manasse, nulli dubium esse potest.
Quousque se extenderit cognitionis istius efficacia, dum illimes a
fonte traditiones fluerent, non est hujus loci inquirere.
III. Multarum quidem rerum, quse ad religionem pertinent, a
priscis temporibus, in humanum genus, per traditiones, notitiam ema-
nasse, certum est. Obscuram vero admodum atque incertam apud
gentes fuisse rerum antiquarum cognitionem, quse ad sacra pertinent,
ipsi sapientes fassi sunt. Ita Virgilius, —
" Pandite mine Helicona deae, cantusque movete.
Et, meministis enim divse, et memorare potest is ;
Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura."
.En. lib. vii. 641, 645, 646.
IV. Aliquam tamen habuisse videbimus; "an ea, quge de rebus
divinis, egregie dicuntur apud antiques philosophos, omnia ex Judse-
CAP. VJII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 91
orum scriptis hausta sint, ego quidem vehementer dubito." Scalig.
Contendit quidem Eusebius, omnem inter Grsecos de rebus divinis
scientiam ab Hebrseis emanasse. Platonem etiam multa corrasisse ex
Phoenicum theologia, quse ipse non intellexit, scribit Jul. Scaliger.
Exercitat. Ixi. : recte an secus nescio. Nonnulla catholicse traditionis
virtute eos retinuisse, quorum fama a primis usque rerum primordiis
orbem invaserat, nemini, qui eorum scripta a limine salutavit, igno-
tum esse potest. Pauca recenseamus speciminis loco. Rerum omnium
conditorem nullis, ad fidem ei astruendam, rationibus adhibitis, plu-
rimi agnoverunt.
*Hv vrori rat %povog oZrof Iv £ olfta fa.vr iyrityvxtr
Lino ascribitur, vetustissimo apud Grsecos carminum consarcinatori.
Eandem rerum originem nulli non celebrant poetaa. Quse initio
operis scripserit Ovidius pueri n6runt. Annuit Horatius, Sat. iii.
lib. i. 99-104:—
" Quum prorepserunt primis animalia terris,
Mutum et turpe pecus, glandem atque cubilia propter
Unguibus et pugnis, dein fustibus, atque ita porro
Pugnabant armis, quae post fabricaverat usus ;
Donee verba, quibus voces sensusque notarent,
Nominaque invenere."
(Quibus genuina habet Diodor. Sic. Hist. lib. i.) suo more generis
humani originem describens. Et Juvenalis, Sat. vi. 11-13: —
" Quippe aliter tune orbe novo, coeloque recent!
Vivebant homines ; qui rupto robore nati,
Compositive luto, nullos habuere parentes."
Eique tfu/^povog Papinius, Thebaid., lib. iv. 275-281 : —
" Arcades huic veteres astris, lunaque priores
Agmina fida datis ; nemorum vos stir^ye rigenti
Fama satos ; cum prima pedum vestigia tellus
Admirata tulit : nondum arva, domusque nee urbes
Connubiisque modus. Quercus laurique ferebant
Cruda puerperia, ac populos umbrosa creavit
Fraxinus, et foeta viridis puer excidit orno."
V. De Brachmannis, Strabo Geograph., lib. xv. : n^/ -roXXwi/ & ro?$
"EXXTjtf/i/ ofAodo^sTv OTI yap ysvqrbg 6 %6<t/j,o$, KM) (pdaprbg, \zytiv xazslvovg'
Sri dioixuv aorii/, xai iroiuv ^g^ dt' 6'Xou dia, t 7rs^>oiryj-/.sv aurov' — "De multis
cum Grsecis sentire, ut, quod mundus sit ortus et interiturus, et
quod conditor et administrator ejus Deus universum eum pervadat."
Grascos ideo Barbaresque in eo consentire, quod mundus a Deo
conditus sit, ex antiquissima scilicet traditione is auctor est. Du-
bitat Aristoteles, topic. 19, de Ccel. i. 10; sed solus pene. Hesio-
dum, Orpheum, Apollonium, Aristophanem, Plinium, Diodorum
Siculum, Numenium, Anaxagoram, Megasthenem, eidem traditioni
fidem habuisse, facile esset ostendere. De Platone quaastio nulla
est. Ortum mundum qualemcunque habuisse, sensisse Thaletem,
92 DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. L
Anaximenem Xenophanem, Parmenidem, Democritum, Empedo-
clem, Metrodorem, ostendit Euseb. Prsepar. Evang., lib. i. cap. vii.
Particularium rerum, de Noacho, diluvio, Abrahamo, traditiones,
quarum meminerunt Philobyblius, Lucianus, Strabo, aliique, pree-
tereo. Cum mundi conditu, judicium in homines post hanc vitam
exercendum, famam catholicam obtinuit. Earn etiam persuasionem
comitata est immortalitatis animarum praesumptio, quaa, quamvis
rationi etiam innitatur, tamen cum maxime semper apud vulgus
potius quam dopovg obtinuit, non nisi traditioni adscribenda est.
Thales Milesius animam <pv<tiv azl xfvqrov r, avroxivqrov, " semper, aut
per se mobilem" definiit. Atque de eo Diogenes, "jLvioi ds xai avrbv vpu-
rov slveTv a&avdrovg rag ^vfcas', hoc est, primus de animse a&avaeia,
philosophice disseruit. Honorem ilium Pherecydi plurimorum con
sensus defert. "Unum," inquit, Metem. lib., cap. ii., "ex iis quas prae-
cipiunt Druides, in vulgus effluit, videlicet animas esse aeternas."
Deque iisdem Csesar de Bell. Gall., lib. vi. 14: " Imprimis hoc volunt
persuadere, non interire animas." Et Valerius, lib. ii. cap. vi. 10:
"Vetus ille mos Gallorum occurrit; quos memoria proditum est,
pecunias mutuas, quae his apud inferos redderentur, dare solitos;
quia persuasum habuerunt, animas hominum immortales esse." De
Platone, nulli nota magis domus est sua. Phsedon testis est.
VI. Etiam gentes barbarissimas tenet eadem persuasio. Per
totam Americana nemo pene erat, qui, ante Europgeorum in eas oras
adpulsus, dubitabat. Etiam nonnulli avaaraciag famam acceperunt.
%a/ ai/otC/wo'so'^a/ Kara rov$ /Aayovg (pqtfi roug avQpwffovg %ai
adavaroug, Diogen. Laert. Oper. proe. " Theopompus," inquit,
" revicturos homines juxta magorum sententiam dicit, immortal-
esque futures." Assentitur magnus Plato in Phaadone, cap. xvii.;
nam, 'AXX* sffn •&&} rut ovrt xaj rb ava&ibxfxsffQai, xa,i sx ruv reQvscuruv rovg
yfyvefffiai, xaf rag ruv rsOvstoruv ^v%ag ilvur xat ra?g fj^v ayaQaTg
tJvai, raTg xaxaTg xaxiov, ait ; hoc est, " Et reviviscere homines,
atque ex mortuis viventes fieri, mortuorumque animas superesse,
atque bonis quidem melius, malis verb deterius esse."
VII. Atque hsec, uti diximus, judicium aliquod futurum in ho
mines, secundum ea, quse in vita hac mortali, recta ratione dignum
indignumve fecerint, exercendum expectantes, crediderunt. Unde
idem Plato, epist. vii. : TlsiOstQai ds ovrug at! •£?% roTg wahatoTg rs xal
hpofg \6yoig (hoc est, traditionibus antiquissimis), oids /^vvovaiv
varov -^v^v zJvou, dixaffrdg rs 'id-^jciv xal rivuv [rfvsiv] rag pzyitirag
orav rig d-/raXXa^^ rov crw/xarog* — hoc est, " Antiquis vero, sacrisque
sermonibus fides semper habenda, qui declarant, animam nobis
esse immortalem, et judices habere, quorum decretis pro merito
praemia et supplicia maxima attribuantur, ut primum quis e corpore
decesserit."
VIII. Usque adeo autem apud plurimos ista sententia obtinuit,
CAP. VIII.] COKKUPTIONE ET AMISSIONE. 93
atque tanti momenti ad coercendas sceleratorum mentes sestimata
est, ut non dubitaverit ethnicorum sapientissimus Cato, in ipso se-
natu, quo Csesari invidiam crearet, contrariam sententiam ei ascri-
bere, ita enim apud Sallustium de Bell. Catilin. lii., loquitur : " Caius
Caesar haec disseruit, falsa, credo, existimans, quas de inferis memo-
rantur; diverse itinere malos a bonisloca tetra, inculta, foeda atque
formidolosa habere." Sententiam hanc depinxit poetarum doctis-
simus, .ZEneid. vi. ; Homerum imitatus Odvtff. A, unde quse hau-
serunt pontificii notum est. Etiam ea persuasione vulgus penitus
imbutum. Inde quas apud inferos fiunt, uti etiamnum in iis locis,
ubi Komanum pontificem adorant, aliisque fit, pictoribus describenda
commissa sunt. Plaut. Cap. v. iv. 1 : —
" Vidi ego multa ssepe picta, quse sub Acheronte fierent
Cruciamenta,"
Istis homines in officio contineri, et a sceleribus abstrahi potuisse,
putarunt. " Maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis ne-
glecto," de Gallis Caesar. [ubi sup.] Et Lucanus, lib. i. 469 : —
" Felices errore suo, quos ille timorum
Maximus baud urget leti metus ; inde ruendi
In ferrum mens prona viris, animajque capaces
Mortis ; et ignavum rediturx parcere vitse."
Et de Germanis Appianus in Celt. : " Germanis mores ferocissimi
insunt, in aggrediendo insignis audacia, contemptus mortis maximus,
ob reviviscendi spem." Britannorum eadem mens, cum ab iis
Druidum disciplinam prodiisse Cossar testatur. Novae Angliae inco-
las, Americanos omnes persuasum habere, homines industrios et
gnavos atque temperantes cum diem obeant, in plagas mundi aus-
trales, quas Deum optimum habitare credunt, quoniam frigora,
adeoque penuriam omnem, depellentes inde ventos efflare, veris tern-
pore sentiunt, ignavos autem omnes et desidiosos in boreales seu
loca horrida et formidolosa ire, ferunt Angli. Praeclare Seneca:
" Tune animus noster habebit, quod gratuletur sibi, cum emissus
tenebris, quibus volutatur, non tenui visu clara prospexerit, sed totum
diem admiserit, et redditus ccelo fuerit ; cum receperit locum, quern
occupavit sorte nascendi." Haec ille more suo, splendide, ornate,
magnifice.
IX. Cseterum, cum unicae ad veram felicitatem viaa penitus essent
ignari ; quamvis bonos malis multum praetulerint, tamen optimorum
apud inferos conditionem incertam et pene miseram statuerunt,
atque ita po£w ^avdrov dia wavrbs rov r Q}v evo^oi %ffav 5ouXg/aj, utl
loquitur apostolus, Heb. ii. 1 5. Ita Achilles quamvis mortuis late
imperitans, sortem suam apud Ulyssem luget : —
rap
94 DE THEOLOGLE NATUKALIS [LIB. I.
*' Ne sane mihi mortem commemores inclyte Ulysses ; •
Vellera sane rusticus esse, et mercede servire alii
Viro inopi, cui nee victus sufficiens esset,
Quam omnibus mortuis vitse defunctis imperare."
Horn. Odyss. lib. A, 487-490.
X. Hsec verb omnia, aliqua, plurima, ex traditione antiquissima
in totum humanum genus emanasse constat. Scio quidem inter
sapientes plurimos inveniri, quibus haec omnia de judicio future, sor-
teque varia, seterna scilicet, hominum, deridiculo fuere; nee solum
Lucretius Epicureus clamat: —
" Et metus ille foras prseceps Acherontis agendus,
Funditus humanam qui vitam turbat." — Lib. iii. 37, 38.
XI. Sed et ipse Cicero hsec deridet : "Die," inquit, "quseso,
num te ilia terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti fremitus,
transvectio Acherontis, mento summam aquam attingens, siti enec-
tus Tantalus ? num illud quod
" Sisyphu' versat
Saxum sudans nitendo, neque proficit hilum ?"
fortasse etiam inexorabiles judices, Minos et Rhadamanthus, apud
quos nee te L. Crassus defendat, nee M. Antonius; nee, quoniam
apud Grsecos judices res agetur, poteris adhibere Demosthenem:
tibi ipsi, pro te, erit maxima corona causa dicenda. HSBC fortasse
metuis, et idcirco censes mortem esse sempiternum malum. A.
Adeone me delirare censes, ut ita esse credam? M. An tu LRBC non
credis? A. Minime vero. M. Male hercule narras. A. Cur? quseso.
M. Disertus esse possem, si contra ista dicerem." — Tuscul. Quaest.
lib. i. cap. v. Si quidem ille poetarum assumenta vanissima solum
exagitasset, ad rectse rationis norinam fecisset; sed uti ex sequenti
disputation e palam fit, se toti traditioni, adeoque rei ipsius veritati,
opposuit. Et ex aliorum mente Seneca Tragoe. Troa., A. 1 : —
" Post mortem nib.il est, ipsaque mors nihil.
Velocis spatii meta novissima.
Quseris, quo jaceas post obitum loco ;
Quo non nata jacent. Et
Tempus nos avidum devorat et Chaos.
Mors individua est noxia corpori
Nee parcens animse."
XII. Sed demus in utramque partem probabiliter disserere volu-
isse Ciceronem, finire nihil ; Senecam autem quidvis poetice pro libitu
scripsisse. At Plinius non tantum istam vulgi persuasionem rejicit,
sed et argumentis refutare conatur, lib. vii. cap. Ivi. : " Omnibus,"
inquit, " a suprema die, eadem quas ante primum, nee magis, a morte
sensus ullus aut corpori aut animaB, quam ante natalem. Eadem enim
vanitas in futurum etiam se propagat, et in mortis quoque tempora
ipsa sibi vitam mentitur, alias immortalitatem animge, alias transfi-
gurationem, alias sensum inferis dando, et manes colendo., Deumque
CAP. VIII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 95
faciendo, qui jam etiam homo esse desierit. Seu vero ullo modo
spirandi ratio, homini a caeteris animalibus distet ; aut non diutur-
niora in vita multa reperiantur, quibus nemo similem divinat im-
mortalitatem. Quod autem corpus animae per se? quae materia? ubi
cogitatio illi? quomodo visus, auditus, aut quid agit? qui usus ejus?
aut quod sine his bonum? Quae deinde sedes, quantave multitude tot
seculis animarum, velut umbrarum? puerilium ista deliramentorum,
avidaaque nunquam desinere mortalitatis commenta sunk" Et quic-
qtiid hujus receptum inter homines fuit, apertissime fabulas vocat
Strabo, lib. XV. : IlapacrXsxMOV ds xaf {tvOovg ucvrep xal TlXarwv yrspf rs
apdaptftas "fyvxflf) ^ a ' ™ v ^ a ^' fyfiov xpfff&uv. De Brachmannis loquitur.
"Texerunt," inquit, "et fabulas, quemadmodum Plato, de immorta-
litate animaB, et de judiciis, quaa apud inferos stant/' Juxta cum
Plinio et Strabone sine dubio sentiebant sapientum plurimi.
XIII. Hac autem persuasione freti, se mutuo ad omne scelus per-
petrandum hortati sunt. Inde in diverbium abiit, pa/w^ci/ xa/ #iuftsr
avpiov yap aieQdvfoMptv, quod memorat apostolus, Epist. ad Cor. i. cap.
xv. 32. Apud poetam nihil frequentius occurrit. Catull. carm. v. : —
" Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,
Rumoresque senum severiorum
Omnes unius Eestimemus assis.
Soles occidere et redire possunt :
Nobis, cum semel occidit brevis lux,
Nox est perpetua una dormienda."
Et Horatius, Od. I. iv. 15:—
«' Vitae summa brevis spem nos vetat inchoare longam.
Jam te premet nox, fabulseque Manes,
Et domus exilis Plutonia : quo simul mearis,
Nee regna vini sortiere tails
Nee tenerum Lycidam mirabere."
Atque ipse Persius, ridens licet, Sat. v. 151 : —
" Indulge genio : carpamus dulcia ; nostrum est
Quod vivis : cinis, et manes, et fabula fies."
Propius ad verba ab apostolo memorata Grseci. Ita Strato: —
Ka/ v'm *«,} ripvov £vpoxfa.rts ; ou yap Is ahi
Hiofttf ou$' ahi Ttf^ios t&fttfa'
Et,—
Tlivt xa,} iv<ppa,ivou, <rt ya.p xvptev, % 7} ro piXko*
Qu$ti$ yiyvtuffxtt.
Ast ab ea sententia, quam ex traditione antiquissima hauserat vul-
gus, se nunquam removeri passum est.
XIV. Quae diving veritatis particulas alias etiam innuerunt tra-
ditiones, recensere facile esset. Illorum inquam, beneficio uti, ad
luminis naturalis reliquias promovendas, omnium hominum officium
erat. At eas ipsas traditiones pene primo in loco corruptas fuisse
apparet; atque ita ipsum morbi remedium (atque contra mortem
96 DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. I.
seternam antidotus) in letale virus conversum est. Doctrinam enim
hanc warp ova pddorov in Deo quserendo naturali lumini hand contem-
nendas tulisse suppetias, ostendimus; ipsa vero tandem corrupta,
lumen etiam istud residuum et omnes de Deo mentis humana? ^r/?o-
^-/l-^sig sensim corrupit et evertit. Id quomodo factum sit, paucis ex-
ponemus.
XV. Ut hue illuc per ora virum volitent traditiones, iis naturale
est. Eo rerum statu, quern descripsimus, quisque pro copia, cujus
factus est particeps, illis usus est. Qui dispersas, et Line inde
vagantes, primo sistere, colligere, et exponere ausi sunt, poetaa fuere.
Hi primo hymnis et cantiunculis ad captandas hominum aures,
melos modulati, provinciam suam aggressi sunt ; deinde scriptis omne
genus fabulis, ultra quod dici potest, refertissimis, ornatam dederunt.
Totius molis fundamentum, traditiones. Paulatim vero totam istam,
quam ex antiquis traditionibus Dei eognitionem hauserat mortale
genus, penitissime corruperunt. De Hellenismo prascipue loqui-
mur; nam is modus aKoffraff/a$ ad Catholicismum tandem pervenit.
Dum ideo, qua3 audiverant vel in sensus peregrinos et fabulosos de-
torserint, vel figmentis astutis auxerint, vel alia istis, quaa audiverant,
gemina commenti sint, vel ingeniosis excogitatis allegoriis ad ea le
gend a, quaB et ipsi quidem obscurafama acceperant a majoribus, nee
ullatenus intelligebant,usi sint,nihil sani,solidi, veri, nihil non vanum,
fictum, idololatricum, exitiale in tota religione naturali reliquerunt.
XVI. Imo, ita illi quidem omnia confuderant, ut quid, unde, a
quibus acceperunt, qua fama, traditione, occasionibus, rationibus
ducti, multa, plurima amplexi sunt, penitus impossibile sit conjecturis
assequi. Traditiones fabulis interpolatas, theologiam naturalem,
atque moralem, diabolorum, mortuorum hominum, cultum eos mis-
cuisse apparet. Quid ex theologia naturali corrupta, quid ex tradi
tionibus perversis, quid ex oraculis diabolicis, quid ex vulgi usu,
quid ex proprio cerebro quisque hauserit, investigari accurate prorsus
est impossibile. Imo scepenumero obscuram aliquam traditionem
divioam, theologiaB naturalis partem aliquam egregiam, fabulas inep-
tissimas, ac cultum Satanicum, iisdem verbis, eadem figmentorum
sarcina exhibuerunt. Idem, erat Sol, Noachus, Saturnus, imo Jupi
ter, Planeta, Heros, Ccelum, ^Ether, et ipse Satan, uti postea ple-
nius videbimus.
XVII. Est autem mens humana, cascitate nativa laborans, fabu-
larum errorumque avida, tenaxque. Postquam ideo dsunda/povfa et
polytheismo imbuta erat, ipsum lumen naturale, prsejudiciis remo-
vendis impar, plane succubuit; neque unquam e fabularum lerna
se extricare potuit: TJno exemplo confusio ha3C ante oculos poni
posse videtur. Bacchus idem est, qui Adonis, Evius, et Sabus; ita
Plutarchus Sympos. 4, quass. 5 ; ubi ceremoniarum Judaicarum ori-
gines investigare, omni veritatis et candoris cura abjecta ; ineptis-
CA.P. VIII.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 97
sime aggreditur. Nomina lacchus et Bacchus a ^\ fluxisse pene
probat, erudite sane conjicit Sanfordius, libro prirno de Descensu
Christ! ad Inferos. Ei autem viro optimo et doctissimo, multos
in originum <roXvds6rr,ro$, idololatrijB et Hellenism! disquisitione,
plurima debere, nonnullos omnia, scio, quern tamen raro a quo-
piam nominatum, a nemine laudatum invenies. Adonin autem
ab ^'"IN esse nemo, opinor, negabit; Sabus a n ^?V; atque Evius
^9? exprimere videtur; unde Levitas inter Judasos nomen sortitos
fuisse somniat Plutarchus. Atqui haac sunt Dei vivi vel nomina
vel epitheta. Yerum ideo numen, per nomina ilia, qua3 tenui licet
fama ad eos pervenerant, intelligebant veteres. lis eo modo re-
ceptis alia ^g/bc assignarunt. Ea inter, qua?dam vera fuere, sed
•vj/eufoflv/papa alia, falsa, diabolica. Primo quas de Noacho audiverant
eo retulerunt; et nomen Bacchi a $ t seu a Noacho, due! nonnullis
videtur. Liberum surripuisse Noachi vites et vineam non est dubi-
tandum. Inde Lactantius : " Mendacium poetarum non est in facto,
sed in nomine/' Yid. Yoss. de Idololatria, lib. i. cap. xix. et xxv.
Ita verus Deus et n ?7^0 ^^, Gen. ix. 20, confusi sunt. Bacchus
etiam forsan est E^3 "% "films Cushi;" ita Bocharto placet, Geog
Sac., lib. i. cap. ii. ; hoc est Nimrodus. Inde Zaypsvs dictus, seu
"robustus venatof," Gen. x. 9; et NsC^w^j, uti Grasci omnes Nim-
rodum appellant. At totam pene Mosis historiam Baccho ascriptam
esse plurimis exemplis ostendit Sanfordius, lib. i. cap. i. sect. 18, 19;
post eum, atque iisdem instantiis, Yossius, lib. i. cap. xxx. ; neque ali-
ter sentit Bochartus, lib. i. cap. xviii. QuaBCunque autem de Baccho
eadem omnia de Osiride ^Egypto dicuntur, qui cum magnus fuerit
inter su$s, post mortem solis honores omnes adeptus est. Tandem
vero prodiit Bacchus Thebanus, sive Aiowtog, a Nysa monte sic dic-
tus; et Nysam non nisi Synam esse, quidam viri docti suspicantur,
per literarum fteraQetiv. Arabiam autem Grascis Indiam nuncupari,
multis testimoniis facile esset evincere. At etiam Nysa mons est in
India ultra Caucasum, non procul a fluvio Copheno, uti ostendit
Philostratus in Yita Apollonii, lib. ii. cap. iv., quern in honorem Bacchi,
qui ibi scilicet miranda operatus est, vitibus consevisse homines, nar-
rat. Eum autem Bacchum Assyrium fuisse; ad ilium vero per-
venisse Bacchum Thebanum, perhibuerunt ejus regionis incolas. Alii
civitatem quidem ad radices mentis positam Nysam appellari; ipsum
montem Meron. Ita Curtius, lib. viii. cap. x. M qpts autem femur
est. Unde fabula de Baccho femori Jovis insuto ; nisi Hebraismum
suspiceris, et ex femore Jovis natum esse, nihil aliud significare,
quam esse Dei filium, ut Heinsio placet in Aristarcho. Atque ha3C
baud indigna sannis, quibus ea excipit Lucianus Dialog, ix.
XYIII. Ceterum Dionysi Thebani ortum et res gestas, ex Dio-
doro refert Eusebius, Prsepar. Evangel, lib. xx. cap. xx. Is vero cum
forsan Europreorum primus in oras Asiaticas excursiones aliquas
VOL. xyu. 7
08 DE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. I.
fecisset, apud proximi seculi fabulatores antiquas omnes traditiones
de Bacchis supra memoratis exhausit; ac unus omnia fuit, quorum
revera nullus erat; in eum enim omnia pene varpoKapadora con-
gesserunt pvfairoio/. Neque hie substitit miiifica frustratio. Quia
vitium vinearumque inventionem Baccho veteres ascripserunt, per
Bacchum vel vinum, vel autumnum, seu earn anni tempestatem,
qua maturescunt vites tantum denotari contenderunt theologise natu-
ralis consarcinatores. Ita nos docet Lucretius, lib. ii 654-658: —
«' Hie, si quis mare Neptunum, Cereremque vocare
Constituet fruges, et Bacchi nomine abuti
Mavolt, quam laticis proprium proferre vocamen ;
Concedamus, ut liic terrarum dictitet orbem
Esse Deum Matrem, dum re non sit tamen apse."
Et Athenseus Deipn. lib. i. : "Evioi de nut rfy A/ovitfou Qwyqv e/$ TT\V
SdXaffffav olvoffotfav ttfiftafvtiv <paff}, craXa/ syvupifyfAevqv qdvv 'yap ziva.1 rbv
oJvov tfapeyxovpsvTig SaXdcffaf — hoc est, " Fugientis ad mare Bacchi
fabula, quidam vini condituram significari putant, jam olim cogni-
tam; quoniam affusa maris aqua vinum suavius est/' Sed ex Mosis
historia fabulam desumptam esse nimis constat.
XIX. Hsec eos inepte confinxisse et imperite testis est Philo By-
blius, prsefatione ad historiam Sanchuniathonis: *AXX', inquit, o/ fist
TUV hpoXoyuv, ra ftev yzyovora
xu,} } ro?g
— hoc est, " Sed juniores theologi,
postquam ea, qua3 revera facta sunt, rejecissent, ab initio allegorias et
fabulas excogitarint, affinitate inter res mundanas conficta, mysteria
constituebant/' Atque ille quidem, cum omnia, quse de diis dicta
sunt, ad veras historias referenda esse, constituisset, et totam illam
theologian! naturalem ex una parte, et poetarum pvQrwv ex altera
rejicit. Sed et innumera alia hujus confusionis exempla ubivis oc-
currunt. Historia ortus mundi apud Diodorum Siculum, prassertim
Sanchuniathonem et Philonem ilium Byblium idem ostendit. Pri-
mum caput Geneseos in multorum seculorum historiam, de, nescio
quibus regibus translatur: Ccelum, Terra, Sol, Luna, fljo qui Pluto
esse dicitur, in eo locum habent. Ipse etiam &$'% introducitur.
Inter salebras hasce agitato, quam facile fuerit antique serpenti,
human o generi nefarias de Deo opinationes, ac impios sui cultus im-
ponere, quivis conjicere potest.
XX. Egregie Pausanias in Arcadicis: *Ev r& iravri aiuvi croXXa /ASV
/A&dvTo, (AflKfri ds y/vo/xsva, aT/o'ra tJvai <Z£<7roi7]'/,afftv s/g rovg, o/ ro?$
svoixodopouvrsg s-^tvffp&va,- — hoc est, "Omnibus quidem seculis
veteribus et obsoletis jam rerum eventis, fides eorum culpa in vulgus
est abrogata, qui veritatis tanquam fundamenta superstructa fabulis
obruerunt/' Ipsam veritatem adeo mendaciis corruptam et onustam,
incredibilem reddiderunt; qui id factum sit, paulo post ostendit:
CAP. VIII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 99
"Or/ offot ds, inquit, /AutfoXo/^aoVi/ axoiovrsg qdovrcu ortpvxafft xai avrof n
xai ourw ro/g aXqQ'sffiv sAu/^vaj/ro (tvyxtp&w&vrtt aura s-vj/guc'-
Ita comparatum est, ut a qui hujusmodi figmentorum porten-
tis aures prsebent, et ipsi mox aliquid adfingunt, quo fit, ut mendacio-
rum quasi colluvie veritas vitiata, suam prorsus auctoritatem perdat."
XXL Ex justo itaque Dei judicio, homines veritatem in injustitia
detinentes tig adonpov vow tradente, faotum est, ut ii quibus non visum
est Deum in notitia retinere, vani essent in suis ratiocinationibus,
statim ideo diluvium quod dam spiritualium abominationum, omni
injustitia, violentia, et impuritate comitatum, terrarum orbi incubuit.
Id ex astu diaboli et plurimorum xaxofyMce, evenit. Invalescente
etenim polytheismo, nihil tarn vanum, aut nihili fait, quod in deo-
rum numerum non sit relatum. Nullus lapis, lignum nullum, nulla
virtus, nullum vitium, nil boni erat, nil rnali quin coleretur. Eadem
ar/^/a afFecti sunt, a gramine campi, ad suprema coeli sidera, crea-
turse omnes. Hsec nos docet apostolus: "HXXagav, inquit, rfo do
Qsou sv o/^o/w/z/ar/ efxovog tpQaprov ai/^w-roy, nat Xtrtnuv, %a}
xa< tpveruv, ad Rom. i. 23. lis verbis Paulum omnis generis
idololatras perstriugere constat. Hellenismo dementati, deos av&pu-
<rro<pvsa$ censentes, ad corruptibilis hominis imaginern numinis effi
gies finxerunt. Hsrsivuv, rtrpaKoduv, Kai IpKs-uv cultus, ab ^Egyptiis
originem duxit. Kui/aj, Xuxouj, xa/ Xeovrag, xai npoxodBtXovg, xat aXXa
wXsiova, Sqpia, xai twbpct, xa,} tfTqva ^go'rXao'roDi^rsg, Philoj — "Canes,
lupos, leones, crocodiles, atque alia plurima, aquatilia, terrestria, et
volatilia," deorum loco fingunt et adorant. Et Theophilus Antio-
chenus ad Autolycum, lib i. : To pot Xotvbv xaraXtyeiv rb KXqQog £v <is£ov-
rai ^uuv Aiyvtf-ioi epvsruv n xal Krqvuv xat Sqpluv xcc/ evvdpuv vqxruv.
Etenim in illis, qui primi a Deo vero descivisse putantur, maximum
diabolicoe dominationis et tyrannidis exemplum exstare voluit. Eo-
rum ideo, quod Paul us Athenis fecit, in transitu contemplari licet
tfsCatf/Aara, prsesertim cum neutiquam intra ^Egypti fines continuerit
se superstitio ^Egyptiaca.
" Nos in templa tuam Romana recepimus Isin
Semideosque canes,"
ait Lucanus, lib. viii. 831.
XXII. Nescio, quse nuper mysteria ex eorum sacris elicere cona-
tus est Athanasius Kircherus, eosque solos sapuisse, quos ultra hu-
manitatis stultitiam desipuisse credidit adhuc reliquus terrarum orbis,
conatu magno et sumptuoso, sed irrito, ne dicam ridiculo, docere
laborat. Ea vidit in illorum hieroglyphicis, qua? procul omni dubio,
neque ipsi unquam viderunt, neque ullus qui Christiana modestise,
aut veritatis qiuim typhi secularis potiorem rationem habendam,
duxerit, visurus esset. Sed, —
Oux, tiiv aXX* lo'oKno'tv t^s,7v ^10, VVKTOC. <rt\riv7iv.
XXIII. Quid Paulus de illorum colendarum religionum ratione.
100 DE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. I.
statuerit, ostendimus ; Philonis etiam Judaei in ^Egypti metropoli seta-
tern agentis, astipulatum produximus. In eodem scelere illis expro-
brando multus est Josephus, lib. i. contra Apionem. Exod. xii. 12,
minatur Deus, " se in omnes deos ^Egyptiorum exerciturum judicia."
Comminationis illud, quicquid sit, eura effectum dedisse, narrat Moses
Num. xxxiii. 4. Inter csetera jumenta Apim ipsum, aliaque animalia,
quae ^Egyptiis sacra, eum occidisse, non dubitandum. Quid de
./Egyptiorum cultu religioso senserint, qui inter ethnicos sibi sapere,
nobis minus sane, quam ^Egyptii insaniisse videntur, notum est.
Satyricus, Sat. xv. 1-6: —
" Quis nescit Volusi Bithynice, qualia demens
.yEgyptus portenta colat, Crocodilon adorat
Pars IHBC • ilia pa vet saturam serpentibus Ibim.
Effigies sacri nitet aurea Cercopitheci, . . .
Illic caeruleos, hie piscem fluminis, illic
Oppida tota canem venerantur."
Anaxandrides apud Athenaeum Deipnos. lib. vii. JEgyptios sic allo-
quitur : —
Qux av ovvKiftviv ffvf^fjt>a,^t~v vfjCtv tyu,
Qud ' 01 Tpotfoi yu.o oftovoovtf ov6 ' ol vofjtat
"Bouv
Itiv 'iyfci'kvv f^fyt/rrov
'Hftt7s %l ruv
.... Kvvot ffi&tis, fvirru B' \yu" —
44 Vobiscum ego militare nequeo,
Nee Concordes mores nostri sunt,
Nee leges; sed ab invicem dissident plurimum,
Tu bovem adoras, ilium ego diis sacrifice.
Maximum esse numen anguillam putas;
Obsonium verb nos multum lautissimum :
.... Canem veneraris, ego verbero."
Et Antiphanes in Lycone : —
KaJ r' aA.Xa ^iivovt (fiettft TOU$ Aiywrrioug
ETva/, ro voftiffKi r' itrohov T^V
TIoXv ruv &tuv ydf ttrri
Tovruv $1 $pet%{tu,s
"H vrXtov, KVK^uffKffiv offQpeiirttKi (Jt-ovov
Oureas \ffS" elyiov nXu; TO S-yp'iov --
" Ceetera prudentes esse ac intelligentes aiunt
JEgyptios, quod diis parem anguillam existiment ;
Multo namque magis est diis honoranda.
Precibus enim solis ac votis propitiamus deos ;
At anguillas drachmis cum minimum duodecim
Vel pluribus impensis adorari vix licet ;
Adeb sancta prorsus est Lsec bestia."
XXIV. Infamiam lianc Thespesioni Gymnosophistarum principi
npud Philostratum exprobrat Apollonius de statuis, et imaginibus
agens, De Vit. Apoll., lib. vi. cap. xix. : Hepl §euv, inquit,
CAP. VIII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 101
g, arocra xa/ ysXo/a $e£)V e'/dq
ro?g d&vpo avdpuvon; crA^v oX/ywv oX/yuy yap, tfdvv /AZVT
xa/ Sso£/5w£ /topvrai. Ta Ao/tfa $' u/xwi/ /spa, £wwv dXoyuv, /ca/
r///,a/, /^aXXoi/ »j Sewy, (paivovrar — "De diis primum interrogabo, qua-
nam ratiorie impulsi tarn absurd as ridiculasque deorum imagines
prsster admodum paucas vestris hominibus colendas prsebueritis:
pauca3 namque, admodum pauca3 ; deorum formse conspiciuntur, qua3
sapientiaB divinitatisque ullum pras se ferunt vestigium; in cseteris vero
templis, irrational ium animalium atque infamium potius, quam deo
rum effigies coluntur/' Non ingrata erunt lectori, qua3 regerit Thes-
pesion, si dictum auctoris locum consulere velit. Apparet autem ex
eodem Philostrato, ^Egyptios nullam omnino cultus insani rationem
reddere potuisse; utcunque Kircherus post decursas tot annorum
centurias, totius Christianismi mysteria in istis deorum monstris se
deprehendisse fingat. Unam utilitatem eos spectasse putavit Tul-
lius: " Qui irridentur," inquit, "^Egyptii nullam belluam, nisi ob all-
quam utilitatem, quam ex ea caperent, consecraverunt/' lib. i. de
Natur. Deor. Egyptiis autem suo more paratragcedians Britannos
adjungit Gildas, de Excid. Britan. " Britanniae portenta," inquit,
"erant ipsa diabolica, pene numero^Egyptiaca vincentia, quorum non-
nulla lineamentis adhuc deformibus, intra vel extra deserta mcenia
solito more rigentia, tor vis vultibus intuemur/' Gratia Christi libe-
rati, hsec scelerum monstra, hanc antiqui serpentis tyrannidem ob-
stupescimus, et detestamur omnes; adeoque merito abominanda est
eorum impietas, quos, cum Christiani dici volunt, eoque nomine sanc-
tissimo soli digni censeri, eadem tamen, si non major! insania percitos
esse, ex propriis ipsorum confessionibus convictos tenemus. " Toler-
abilior enim est eorum error, qui pro Deo colunt statuam auream,
aut argenteam, aut alterius materiaB imaginem, quomodo Gentiles
deos suos venerabantur, vel pannum rubrum in hastam elevatum, quod
nairatur de Lappis, vel viva animalia, ut quondam ^Egyptii, qiuim eo
rum qui frustrum panis colunt/' Yerba sunt Costeri Jesuit. Enchirid.,
cap. viii. Hie sane, si nos homines simus, si sensu, si ratione prsediti, si
sacrge Scripturse verbis fides ulla adhibenda sit, confitentes habemus
reos, talem idololatriam inter sanctissimi patris papaa filios invsniri,
qualis in ipsis ethnicismi tenebris nee visa est, nee audita unquam.
XXV. Cum autem deorum numero oppressus esset terrarum orbis,,
atque nescirent homines quern, quidve colerent, solenne erat in invo-
cationibus, illud, "Quisquis es," usurpari. " Nunc quisquis est Deus,
veneror/' Plaut. Kuden. i. 3. Et, —
- " Sequimur te sancte deorum
Quisquis es." — Virgil. ^En. iv. 576.
Et in Capitolio clypeus consecratus fuit, cui scriptum erat, "Genio
urbis E,oni8e, sive mas sit sive femina."
XXVI. Atque inde formula ilia deos evocandi e locis bello ob-
102 DE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. L
sessis, qnam Macrobius ex Samonici fragmentis memorat : " Si deus,
si dea est, cui populus civitasque hsec est in tutela, teque maxime,
qui urbis hujus populique tutelam recepisti, precor, venerorque, veni-
amque a vobis peto, ut vos populum civitatemque hanc deseratis,
loca, templa, sacra, urbemque eorum relinquatis; absquehis abeatis,
eique populo civitatique, metum, formidinem, oblivion em injiciatis,
proditique Romam ad rne, meosque veniatis, nostrso urbis loca, tem-
pla, sacra, urbs acceptior sit; mihi quoque, populo Romano, militi-
busque meis, prsepositi sitis, ut sciamus, intelligamusque ; si ita fece-
ritis, voveo vobis templa ludosque facturum."
XXVII. Hinc ante eversam urbem ullam, deos earn deseruisse
creditum. Ita Virgil, de excidio Ilii: —
" Excessere omnes, adytis arisque relictis
Dii, quibus iinperium hoc steterat." — Mn. ii. 351.
XXVIII. Visos etenim deos simulachra ex templis portantes,
cu.m excidium jam appropinquasset, poetse antiquissimi prodiderunt.
Et in genere jEschylus Sept. contra Theb. 219 : — '
Tovs TWS oiXovftis tfoXtu; Ixfaivrttv Xoyof,
XXIX. Hinc est quod Roman i celatum esse voluerunt, in cujus
dei tutela urbs Roma esset; ne propriis nominibus dii appellati,
abs hoste potuerint exaugurari. Id cautum jure pontificio. Ipslque
pontifices ita precabantur: "Jupiter optime maxime! sive quo alio
nomine te appellari volueris."
XXX. Inania ha3c figmenta viris sapientibus, et vitam secundum
rationem agere cupientibus, placuisse unquam, supra modum mirarer,
nisi quantam tyrannidem in hominum mentes vana superstitio exer-
ceret, quotidianis documentis perspicere liceret. Ita more baud ejus
absimili, quern ex Samonico retulimus, cum, prselio ad Sancti Quin-
tini fanum inito, Hispani necesse habuerunt templum Sancto Lau-
reiitio dedicatum, quo se hostes recepissent, dejicere et evertere, voto
se divo adstrinxit rex Philippus, alio, eoque multo major! templo
erecto, se damnum illatum compensaturum. Haec Escurialium
sedium Laurentio dicatarum exstructionis occasio, quam eleganter ex-
posuit poeta avuvvpos : —
" Haec tibi Laurent!, posuit ditissima templa ;
Postquam quse fuerant, Quintinis Marte Philippus
Dejecit, trepidis quoniam latuere sub aris,
Inclusi muris hostes, et numine frustra.
Cui rex : hie etiam liceat mihi sumere pcenas,
Et gentem hostilem sacris sepelire ruinis,
Sanguine fas temerare focos, majora daturo."
XXXI. Et plane votorum antiquorum forma, quam in Tydeo suo
celebrat Papinius, Thebaid. lib. ii. 726-734 : —
- " Si patriis Parthaonis armis
Inferar ; et reduci pateat mihi Martia pleuron :
Aurea tune mediis urbis tibi templa dicabo
CAP. VIII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 103
Collibus, lonias qua despectare procellas
Dulce sit, et flavo tollens ubi vertice pontum
Turbidus objectas Achelous Echinadas exit.
Hie ego majorum pugnas, vultusque tremendos
Magnanimuin effingam regum, figamque superbis
Arma tholis."
XXXII. Veri autera Dei ignoratio, omnium malorum fons est et
origo. Inde illos ipsos, quos sibi colendos proposuerant, impii atque
scelerati homunciones, stultos, fatuos, spurcos, latrociniis, rixis, bellis,
adulteriis, peccatis innomiuatis inquinatos, deridendos et imitandos
propinabant. Atque ita exstinctaa sunt luminis naturalis reliquiae ;
neque operum Dei aeternam ejus potentiam et deitatem manifes-
tantium major cura. Ita demum invaluit Hellenismus; seu Gentil-
ium theologia ^V&IKTI. Hinc Dei omnes, majores, medioxumi, infirm,
prodierunt.
XXXIII. Quanta autem clade genus humanum, mores honestos,
vitam tranquillam et rationi consentaneam, statum civilem, poanar-
unique seternarum ^cX^f quod attinet, afflixerunt ista poetarum
portenta, notum est : unum aut alterum exemplum detestabile pro-
ponere sat erit. Saturnus, qui Kpovog est, apud eos Xpovog erat,
seu Tempus. Ita in theologia naturali e/LvOoMyntfav. Etiam Noachus
ex traditione corruptissima. Tempus, spatium, per coeli motum con-
fectum est. Hinc Saturnus TJrani seu Coeli filius. Ita etiam
Noachus sestimatur, omnibus aliis ffavuXsdpta diluviana deletis. Sa-
turnum vero filios suos devorasse atque evomuisse iterum finxerunt.
An quia per vices tempus cuncta gignit, absumit, resorbet, atque ejicit ;
an quia Noachus filios secum in area inclusos, iterum orbi terrarum
quasi redivivos reddidit, incertum. Ex traditione obscurissima, ac
allegoria ingeniosa fabulam conflatam esse apparet. Atque hinc tan
dem ope Satana3 prodiit horribilis idolomania. Et superstitioni
nefandas immanis crudelitas mista, Etenim stulti homunciones adhi-
bitis, nescio quibus, in miseriaa solamen, infandis ca3remoniis, liberos
suos Saturno immolabant. Hinc Puerorum tumulus dictus.
XXXIV. Sed etiam portentis omnibus Graecanicis, nequitia haec
vetustior fuisse videtur; ex iis incrernentum suscepisse nemini du-
bium est. Inde tandem Catholica evasit. Neque ulla pars cultus est
Satanici, in quam magis concorditer conspirasse genus humanum
comperietur. Sive se hie magnifice efferre, et devictos peccatores
triumphare, ipse olim triumphandus in cruce Christi, in animo ha-
buit antiquus serpens; sive vero sacrificio in hominum mentibus
prsejudicia et contumeliam facere, omne virus suum longe lateque
in hoc scelere promovendo, earn effudisse, constat. Exempla non-
nulla recenseamus. De Afris res nota est: " Infantes penes Africam
Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum Tiberii/' Ter-
tull. Apol. cap. viii. Eadem habet Arnobius. Cum Cartbaginenses
victi essent ab Agathocle Siculorum rege, iratum sibi Deum pu-
104 DE THEOLOGLE NATUBALIS [LIB. I.
tantes, tit diligentius piaculum solverent, ducentos nobilium filios
immolarunt Saturno ; testis est Pescenninus Festus apud Lactantium.
Bello Romano press! eadem sacra fqcerunt, ipsius Annibalis filius
Aspar mactatus. Hinc Amilcen uxorem ejus scelus hoc plangentem
iuducit Silius, lib. iv. Punicor. : —
" Quse porro htec pietas delubra aspergere tabo ?
Heu primse sceleruin causce mortalibus segris
Naturam nescire Deum ; justa ite precari
Thure pio, csedisque feros avertite ritus.
Mite et cognatum est homini Deus : hactenus oro,
Sit satis ante aras csesos vidisse juvencos :
Aut si velle nefas tantum fixumque sedetque
Me, me, quse genui vestris absumite votis,
Cur spoliare juvat Lybicas hac indole terras ?"
XXXV. Apud Romanos, homines vivos se ipsos diis inferis devo-
vere, solenne; nota est Deciorum historia : pater bello Gallico, filius
Samnitico se in eundem modum devoverunt ; quos celebrat Juvenalis
Sat. viii. 254:—
" PlebeisD Deciorum animse, plebeia fuerunt
Nomina : pro totis legionibus hi tarnen, et pro
Omnibus auxiliis, atque omni pube Latina
Sufficiunt diis infernis, terraeque parenti ;
Pluris enim Decii, quam qui servantur ab illis."
XXXVI. Olim Jovem Latialem homicidio colere in more fuisse,
affirmat Arnobius. Cornelio Lentulo et Publio Licinio Crasso Coss.
senatus consultum factum est, ne homo immolaretur. Palamque
ad illud tempus sacra prodigiosa celebrata fuisse, narrat Plin. Nat.
Hist. lib. xxx. cap. i. Itaque irruentibus Gallis, " Majores natu,
amplissimis usi honoribus, in forum coeunt, ibique devovente ponti-
fice, diis se manibus consecrant/' apud Florum. lib. i. 13.
XXXVII. Gallos etiam nefandis hisce hostiis deos placare con-
suevisse, narrat Cicero, Orat. pro Fonteio, x. : " Quis ignorat/' inquit,
" eos usque ad hunc diem retinere illam immanem et barbaram con-
suetudinem hominum irnmolandorum?" Etiam Gallum et Gallam
Romas quotannis sacrificari solitos, monet Plutarchus. Hadrianus
imperator Romanus catamitum Antinoum in ^Egypto diis immo-
lavit. 'Avr/yoog zv TTJ A/yi/crrw JrgXgtir^o'gv, g/V ovv s/g -rqv Ng/>,ov l/icrstfwi',
&g ' Adpiavbg ypapzt, tin %a} ttpwpyiifaif, ug q aX^a/a i^(ti f inquit apud
Xiphilinum Dio, lib. Ixix; — " Antinous in ^Egypto mortuus est,
sive quod in Nilum ceciderit, ut Hadrianus scribit, sive quod im-
molatus, id quod verum est, fuerit." Immolatum autem Deum
fecit. Insulse Thylas habitatores ad sua usque tempora consuetu-
dinem hanc hominum immolandorum observasse, refert Procopius.
Idem mos Britannis. Mona insula a Paulino devicta, "proesidium im-
positum victis, excisique luci sasvis superstitionibus sacri : nam cruore
CAP. VIII.] COKRUPTIONE ET AMISSIONE. 105
captivo adolere aras, et hominum fibris consulere Deos, fas habebant/'
ait Tacitus, Annal. lib. xiv. cap. xxx. Et in locum ilium Horatius: —
" Visam Britannos hospitibus feros."
Acron : " Britanni hospites mactabant pro hostia." Deos, quibus
Galli sanguine humano litabant, memorat Lucanus, i. 444 : —
" Et quibus immitis placatur sanguine diro
Teutates, horrensque feris altaribus Hesus ;
Et Taranis Scythicse non mitior ora Dianas."
XXXVIII. Eos autem omnes Britannorum deos fuisse, in " Bri
tannia" sua probat diligentissimus Camdenus; et totam Druidum
disciplinam Gallos a Britannis accepisse, refert ipse Csesar, de Bell.
Gall. lib. vi. Germanorum eadem insania. " CSBSO publice homine,
celebrant ritus horrenda primordia," ait Tacitus. Atque iterum:
"Deorurn maximeMercuriumcolunt,cui certis diebus humanis quoque
hostiis litare fas habent." De Mor. German, ix. Impietatis hujusce
inter Hetruscos marmorea monumenta adhuc exstare, atque eorum
se unum Perusii vidisse refert Camerarius, Medit. Histor. lib. ii.
De Gothis Jornandes : " Martem semper asperrima placavere cultura,
nam victims ejus mortes fuere captivorum." Graaci eodem scelere
astricti. Erecthonium, Atticse regern antiquissimum, duas filias pro-
prias sacrificasse ferunt. Et Neanthem Cyzicenum seipsurn devo-
visse ostendit Athenasus Deipnos. lib. xiii., totam que terram Atticam
ob vetusta quasdam scelera sanguine humano expiavit Epimenides;
is, qui aram ignoto Deo erigendi, Atheniensibus auctor exstitit.
Inter Thebanos e Tyriis oriundos, e quibus superstitio hsec emanavit,
celebratur Menceceus, qui seipsum pro urbe devovit occiditque, diis
inferis proprio sanguine litans; cujus mortem egregie celebrat Pa-
pinius Statius, Thebaid. lib. x. 756-769 :—
" At pius electa murorum in parte Menoeceus,
Jam sacer aspectu solitoque augustior ore,
Ceu subito in terras supero demissus ab axe,
Constitit, exempta manifestus casside nosci
Despexitque acies hominum, et clamore profundo
Convertit campum, jussitque silentia bello.
Armorum superi, tuque 6 qui funere tanto
Indulges mihi Phoebe, mori, date gaudia Thebis,
Quse pepigi, et toto quaa sanguine prodigus erni ; . . . .
Et Tyriis templa, arva, doinos, connubia, natos
Eeddite morte mea, si vos placida hostia juvi."
Quibus verbis communem gentium de sacrificiis expiatoriis sensum
mire pinxit poeta; uti etiam postea in matris planctu: —
" Lustralemne feris ego te, puer inclyte, Thebis,
Devotumque caput, vilis ceu mater alebam ?"— 793, 794.
XXXIX. Ingenuum puerum Saturno immolasse Tyrios ostendit
Curtius, lib. iv. cap. iii. ^Egyptios vivos homines diis brutis immo
lasse, testantur Herodotus et Diodorus Siculus. Menelaum in
^Egypto duos pueros sacrificasse Herodoto narrarunt sacerdotes in
106 DE THEOLOGY NATURALIS [LIB. I.
Clio. pag. 158. " Diis sanguinem humanum litare Thraces," inquit
Floras, Histor. lib. iii. cap. iv. Celtse hominem immolantes supra
transversum septum gladio feriunt, teste Diodoro, lib. v. Normanni
et Dani quotannis mense Januarii diis suis xcix homines, totidem
equos, cum canibus immolaverunt, teste Ditmar. lib. x. De Marsi-
liensibus Lucanus, iii. 303-305 : —
" Hie barbara ritu
Sacra deftm, structas sacris feralibus arge :
Omnis et humanis lustrata cruoribus arbos."
XL. 'E^isro xai sv 'PJSw MgrayS/rv/wvo; exr»j tffrapsvov avfyuvog ru>
Kfo'i/w- — " Sacrificabatur in Rhodo decimo-sexto calendarum No-
vembris homo quispiam Saturno," inquit Theodoret., lib. vii. Grsecor.
Affec. Et, 3>oivtxsg h raTg ftsydXaig ffuppopaTg q croXs/xwv, n avyyAuv, q
XO//AWI/, s^iWro ruv piXrdruv nva JT/^jj^/^ovrs; Kfo'i/w, inquit Porphyrius,
de Abstinent. Anim. lib. ii. ; — "Phcenices magnis in cladibus vel bel-
lorum, vel siccitatum, vel pestilentige, sacrificabant charissimorum
quempiam Saturno, communibus ad hoc suffragiis addictum." Ip-
sum etiam Dei populum catholica pestis invasit. " Immolaverunt
filios et filias suas dsemoniis, et effuderunt sanguinem innocentium,
filiorum suorum et h'liarum suarum, quas sacrificaverunt idolis
Canaan/' Ps. cvi. 37, 38. Qui plura volet, ea etiam addet, qua3 libello
de Justitia Di vina, cap. viii., 1 annotavimus : Christianos aliquos, saltern
nomine terms, hoc scelere se inquinasse, ostenderem, nisi puderet.
XLI. Sacrificiorum horum originem ad Abrahamum refert Por
phyrius, teste Eusebio Pra3par. Evangel, lib. i. cap. ix. Ilium autem
Saturnum vocari; filiam ejus immolatam Gene ex Anobreta regina
genitam. Cujus generis dviffropyfftav pudendam, in rerum nation-
umque originibus investigandis scriptores profanos ubivis prodere
notum est. Quod omnium seminum optimum sit humanum genus,
antiques hoc genus sacrificii excogitasse, opinatur Varro. Quod pro
vita hominis, nisi vita hominis tradatur, deorum immortalium numen
placari non potuisse, arbitrati sunt Druides teste Cassare de Bell.
Gall. lib. vi. Sacrificiorum usum, ad expiation em peccatorum ex
antiqua et catholica traditione genus humanum hausisse liquet.
Deum justurn, maximum, pecudum sanguine, ob scelera hominum
placari potuisse, anxiaa et dubiaB mentes, horrore et peccatorum sensu
agitatse, sibi penitus persuadere nunquam potuerunt: solicitos, et
pene desperabundos, Satanas suo more aggreditur. Homines nihil
se pretiosius habere, facile persuadet. Hinc se, aliosque immolandi
animus. Conscientiam, peccati sensu et poenaB timore vexatam, ter-
ritamque, hujusce mali fundum fuisse, ostendit propheta, Mich. vi. 7.
Ea, obstetricante Satana, in lucem monstrum hoc protulit. Non
aliud responsum saspe ab oraculis tulerunt, magnum aliquod vel
timentes, vel ausuri, quam humano sanguine litandum esse: notae
i Vid. torn. x. auctoris operum, ex hac editione. — ED.
CAP. VIII.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 107
sunt historic de Menceceo, et Iphigenia. Mos Lacedoemoniorum se
ipsos in deorum cultu verberibus casdentium, non aliam habuisse
originem narrat apud Philostratum Apollonius, lib. vi. cap. x.: Ti
ds, inquit ; ruv //.atfr/ywv e6o$ ry A.pr'efti8t r^ dxb Jfrtfw dparat, yj'f\(S-
fjsuv (paftv ifyfyovf&svuv ravra, %so?£ $' dvnvofJi/oQsTtfi ^ccv/a, oi/j^ar — hoc est,
" Verberum consuetude in Scythian DianaB honorem servatur, quod,
ita ut aiunt, oracula prssceperunt ; diis autem obsistere, insania quse-
dam est, ut opinor." Et Pausanias, Boeotic. : *A<pfasro dpa, s% AsXtpZv rti
Aiowtu §vs?v vaTdot, upaTov — " Megarensibus puerum speciosum Libero
mactandum, Delphense oraculum respondit." His gemina ubivis
apud historicos occurrunt; hucusque progressa quo ascenderet, non
invenit malitia Satanica,
XLII. Sed acervi hujus impii finis nullus. Etiam adulteria et
stupra deorum stercoreorum, ad impura omnia flagitia perpetranda,
plurimis incitamento, et apologiaa fuisse notum est; ut illud exem-
plurn secundo loco addam. Postquam enim deos hosce sibi finxe-
rant, sui etiam similes, hoc est mendaces, perjures, et in omni impuri-
tate inquinatos, statim etiam finxerunt. Tolle rixas, mendacia,
pugnas, perjuria, adulteria deorum : pumili erunt, qui giganteo
nunc incedunt gressu, scriptores nonnulli antiqui ; iis etiamnum, proh
dolor! polluitur Christiana juventus; eoque Moloco, quod conqueri-
tur Johan. Comcnius, vir doctus piusque, immolatur. Nolo, re-
petendo, spurcissima scelera, sanctis seternum reticenda, castis auribus
ingerere. TJnde patefiat, in quern finem ista nefariorum hominum
animis suggesserit diabolus, pauca memorari possunt: sufficiat illud
Mercurii de Jove apud Plautum, in Prolog, ad Amphitr. :—
" Narn ego vos novisse credo, jam ut sit pater meus ;
Quam liber harum rerum inultaruiQ siet,
Quantusque amator, quom quid complacitu' est semel."
Et-
" Inducit formas quoties minores
Ipse, qui coelum nebulasque ducit." — Senec. Hyppol.
XLIII. Ah! quoties udum et molle lutum istiusmodi blasphemias
imbibit, applaudente prasformatore stupido. Egregie Augustinus:
" Omnes talium deorum cultores, mox ut eos libido perpulerit, fer-
venti, uti ait Persius, tincta veneno, magis intuentur, quid turpiter
fecerint, quam quid docuerit Plato, vel censuerit Cato," de Civitat.
Dei, lib. ii. cap. vii. De cultu Deum matris spurcissimo plura eo loco
inveniet lector. Quales animos aftectusque concepit, ex eorum ex-
emplis sibi propositis in vitia per se praBceps nimis genus humanum,
in Chrerea suo ante omnium oculos ponit Terentius, Eunuch., Act.
iii. Sc. 5, 35 :—
" Dum apparatur, virgo in conelavi sedet
Suspectans tabulam quandam pictam, ubi inerat pictura hoec; Jovera
Quo pacto Danaae misisse aiunt quondam in gremiuin imbrem aureunt.
]^j;oinet quoque id spectare coepi : et quia consimilem luserat
Jam olim ille ludum, impendio magis animus gaudebat mibi ;
108 DE THEOLOGIZE NATUEALIS [LIB. I.
Deum sese in hoxninem convertisse, atque per alienas tegulas
Venisse clanculum per impluvium, fucum factum mulieri.
At quern Deum ? qui templa cceli summa sonitu concutit.
Ego hoinuneio hoc non facerem ? ego illud verb ita feci, ac lubens."
XLIV. Utinam ex picturis inhonestis, et poetarum lectione, eadem
ad hue j uventutis mentibus pernicies non inveheretur. Eousque autem
progressa est haec impietas, ut palam se mutuo ad spurcissima scelera
perpetranda deorum exemplo adhortarentur. Ita Catullus, Ixviii.
137-140:—
" Ne nimium simus stultorum more molesti,
Saepe etiam Juno, maxima coelicolum,
Conjugis in culpa flagravit quotidiana
Noscens omnivoli plurima furta Jovis."
XLV. Etiam flagitiis pessimis, deos colere plurimis in more posi-
tum erat. Filias proprias in templis prostituisse Babylonios, narrat
Herodot., lib. i., et Strab. Geog. lib. xvi.
XLVI. Alia etiam non minus funesta pestis, ex impietate hac
ortum ducens, terrarum orbi incubuit. Postquam enim nefaria ista
de diis persuasio apud vulgus invaluisset, scelestissimi quique ne-
bulones, ii praasertim, qui diis istis e sacris fuere, eorum nomina
moresque fingentes, flagitia innumera, rapinas, adulteria, furta, latro-
cinia, admiserunt, exercueruntque. In montibus, speluncis, sylvis,
templis, ad flnminum ripas, maris littora, istiusmodi larvarum omnia
plena. Exemplo sit historia notissima facinoris in templo Isidis
Romae perpetrati, quam refert Josephus, Antiquit. lib. xviii. cap. iv.
Mundus, eques Romanus, postquam Paulinse matrons honestissimse
pudicitiam diu frustra expugnare tentasset, in templum a sacerdoti-
bus clam inductus sub nomine Anubis, consentiente mulieris marito,
illam constnpravit. Praedonum, latronum, tyrannorum, sacerdotum
spurii et nothi fuere plerique antiqui heroes.
XLVII. Atque rationem hanc redd-it, neque inepte, nobilis histo-
ricus, cur Romulus virgines vestales non instituerit: OUTS, inqtiit,
dia tfap&tvuv rue, $spaKeia,$ xaTSffTVitfoiro <ry $£&, /^s/jjvyi/j^svcg, u$ spot
rov <7T£pi rr\v ^rspcx, iraOovg, ?\ tivvsEq ^spatfsuovff?) rqv
a<7ro£aXs?v, ov% /x,a,vb$ stfo/usvog lav riva ^tojcroXwv syp>j
rovg tfarpiovg ri/AwpTitfaffdai vo/AOvg } dta rqv l^l raTg eixtiaig
dvdftvriffir — id est, " Neque virgines dea3 sacerdotes instituit; memor"
(ut mihi quidem videtur) "maternse dedecoris, quse in illius dea3
ministerio virginitatem amiserat" (a sacerdote scilicet stuprata),
" nee si quam dea3 sacrificam pudorem violasse deprehendisset juxta
patrias leges earn punire potuisset, ob domestic! probri recordati-
onem," Dionys. Halicarnass. Histor. lib. ii. cap* 65.
XL VIII. Ad eundem modum sacrificulos Romanes, dum ubivis
viguit ignorantia3 auctoritas, atque veritatem evangelicam captivam
tenuit papatus, nulla non scelera larvatos perpetrasse, nemo inter
ipsos pontificios, nisi qui gnaviter impudens est, negare audet. Post-
CAP. VIII.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 109
qnam enim plebi csecae, stolidseque persuasissent, genios, nescio,
quos placidos, et generi humane non admodum inimicos noctu do-
mos frequentare, eaque agere quse referre pudet, ipsi illorum nomine
larvati, ea -omnia spurcissima scelera effecta revera dederunt, quse
falso, ineptissime, ridicule, geniis istis innoxiis scilicet, ascribere vo-
luerunt. Ita Chaucerus nostras, de fratrum conventu quodam, suo
tempore, notissimo: —
" For there as wont to walken was an elfe,
There walketh now the Limitor himselfe.
In every bush, and under every tree,
There nis none other incubus but he."
XLIX. Hinc autem Grsecis virtutis observantiam pene impossi-
bilem redditam esse, impietatem hanc Apollonio exprobans, affirmat
larchas philosophus Indus apud Philostratum, lib. iii. cap. vii. de
Vita Apollon. : Oi 8s ys (Sotp&raroi cro/^ra/ q/uuv, oi»5' s/ Ce^Xflll d/'/ca/o/ rs
xa,} %pqgro} ilvai ^wy^upovgiv V/A/V yfozffQar — " Verum," inquit, " qui
apud vos sapientissimi habentur poetse, nee si velletis quidem justos
bonosque vos esse permittunt." Rationemque addit, quod homines
sceleratissimos deorum loco haberent. Idque palam fassus est Apol-
lonius iste, lib. v. cap. v. : O/ /o,b yap, inquit, ietpl rciig ypuag, £v toiq-
s%srai, xat diapQefpovffi roijg aKpoupsvous, svttdfi epurds rs
oi voiqral spfArjv&vcvtii, '/.at adsXp&v ydj&ovc xai cWCoXag sg
tfftig iratfttov, xa,} iravovpylag aveXtvQspcvg, %a,i ftixag, xal rb
avruv eiyeiv, zai rbv ipuvra, xai rbv ^?3Xocro/oD^ra, xai rbv
<rXovrtTv, q rvpavvsvtiv sip' a<xzp o/ ftijQor — id est, " Quse enim de
heroibus conficta sunt, de quibus tota est materia poetarum, audien-
tium aures corrumpunt; illicitos ac nefandos eorum amores refer-
entes, ceu fratrum et sororum nuptias, et in deos calumnias, et filio-
rum escas, atque illiberales et mutuas altercation es; haec enim cum
veluti gesta proferuntur a poetis, homines ad amorem et invidiam du-
cunt, et divitiarum regnique cupiditatem." Neque enim quispiam de-
linquere se, arbitrari potest, dum deos imitatur. Marcus Tullius etiam
primo de Natura Deorum, cap. xvi., eadem repetit: "Exposui," inquit,
*' fere non philosophorum judicia, sed delirantium somnia; nee enim
multo absurdioria sunt ea, quse poetarum vocibus fusa, ipsa suavitate
nocuerunt; qui et ira inflammatos, et libidine furentes induxenmt
deos; feceruntque, ut eorum bella, pugnas, praelia, vulnera videremus;
odia prseterea, dissidia, discordias, ortus, interitus, querelas, lamen-
tationes, effusas in omni intemperantia libidines, adulteria, vincula,
cum humano genere concubitus, mortalesque ex immortali procrea-
tos." Quidque in hunc finem in Timseo disseruerit Plato, consulat
lector, nam legi digna sunt.
L. Poetis succenturiati sunt legumlatores et philosoplii. Istis
theologiam quandam naturalem cudere placuit; quse revera nihil
aliud erat, quam primorum apostatarum, in operum creationis cultu,
110 DE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. I.
idololatria. Amisso enim traditionum beneficio, poetarum scilicet
fabulis penitissime delete, insuperabilibus insuper prsejudiciis mente
vulgi obsessa, theologiam naturalem ab impuris et perniciosissimis
fabulis, cultuque idololatrico, neque hi, neque illi, unquam potue-
runt, vix tentarunt liberare.
LI. Legumlatoribus autem in theologia cudenda, iiihil aliud pene
in animo erat, quain religionem ita temperare, ut nihil inde turbarum
aut mali in statu civil i oriretur. Eadem ad hue est plurimorum poli-
ticorum de religione sententia. Omnes ideo errores et fabulas, totam-
que idolomaniatn, quibus populos infecerant po<#c#, dummodo publico
civitatum regimini aut moribus honestis yu^vJj, quod aiunt, r5j xtpaXy
non adversarentur, in legum tabulas, inscribere necesse habuerunt.
LIL OperaB pretium est ipsum Platonem vulgi prsejudiciis suc-
cumbentem conspicere. Ita ergo ille in Timseo: Us pi ds rojv «>.Xwv
dvotv g/Vs/V xa) yvuvai rqv ysvsffiv fttifyff TI '/.&§ q/Aas' vriffrsov bs roTg espy-
ef&jrpofffav, exycvois /ASV $£%v ovffiv, ug tcpatfav, tiatpug fis tfov rovg ye avruv
etdoffw. ' Advvarov ovv %euv vaiffiv dtfiffrsTv, xai ftp civzv rz zlxiruv
ffQdsf%tuv Xsyouffiv, «XX' ug oiKsia <
r& vifiu KiGrzurzov ovrug ovv year sxsivovg sj/x/V TJ
rovruv ruv %suv tyj-ru nai XsysffDu- — hoc est, " De aliis, quos scilicet daf-
povag vocamus, de illorum generatione dicere, vel rem tantum animo
concipere, non est facultatis, viriumve nostrarum : fides autem de iis
adhibenda est illis, qui priscis temporibus naturam deorum nobis
explicarunt; quippe qui ipsi deorum essent progenies, ut quidem
ipsi affirmarunt; atque adeo suos ipsi majores nossent. Fides enim
deorum liberis derogari non debet : quamvis sine verisimilibus signis
aut necessariis argumentis loquantur; sed quia de suis rebus et sibi
notis prse se ferunt loqui veteri legi morique parendum est, et illis fides
habenda. Sic igitur ut ab illis est traditum, horum deorum ortus
habeatur." Haec ille; illorum scilicet, quse Socrati praaceptori suo
accidissent, memor, qui ideo morti adjudicatus est, quoniam quos
urbs pro diis habuit, ipse habere noluit. Admittit ergo deos vul-
gatos, quamvis non sine aperta credulitatis vulgi irrisione. Similia
disserit in libro secundo de Republica. Prim 6 fabulas in religione
data opera excogitasse legumlatores, ad populorum mentes terrore
quodam invisibilium malorum coercendas docet Strabo, Geograph.
lib. i. : 'Kepavvbg, inquit, xa/ atyfg, xa/ rp/a/va, jca/
xovng, xai ^upGoXoy^u rtiv §sZ>v ov\(x,, /uvdo/, xat iraffa
ravra 5' a<fftbtit,avro ol rag xoXirsfag xara<fTr l ffd{A&v(u /j,op/j,o\vxag nvag Kp&s
ro-jg vqtfiLppovag. Atque ita olim factum a sacrificulis iu papatu. Post-
quam enim crasissima ignorantia, et moribus sceleratis omnem re-
ligionis Christianas efficaciam e mentibus plebis extirpassent, pur-
gatorium et nescio quse alia terriculamenta, ad illam, aliquo modo,
officio continendam, invenire necesse habuerunt.
LIU. Atque ista fuit Gentilium theologia croX/r/x^ ; de cujus sacris
CAP. VIII.] CORKUPTTONE ET AMISSIONE. Ill
Seneca : " Qua? omnia sapiens servabit, tanquam legibus jussa, non
tanquam diis grata." Cum itaque plebs furores poeticos sibi eripi
passa non sit ; atque civitate prius, quam scelerata de religione sen-
tentia dejici voluerit; legumlatores autem sat habuerint, fabulas
omnes antiques in rem suam arripere, sapientes totam hanc theo-
logiam voXmxqv tanquam fabulam, ordini inter homines in vita
civili conservando, excogitatam, repudiarunt. Viluit ideo mala merx,
et pro levi semper erat.
LIV. Oculatiores visi sunt philosophi. Omnia sane circumspec-
tabant solertissime, perditarn tbeologiam investigantes. Veriim, ut
verbo dicam, a corruptis traditionibus, atque poetarum portentis, nisi
ope opinionum ex atheism! lacunis depromptarum, expedire se ne-
quiverunt. Ex iis prodiit theologia <pu<fr/,q. Id hominum maximo
in scelere obduratorum, atque veritati cederenescientium wpvifia fuisse,
ita luculenter ostendit Eusebiuslibris de Prsepar. Evang. ut iis quid-
quam addere opus non sit. Itaque et istud hominum genus maxime
" vanum factum est ; et insipidum cor illorum est obtenebratum."
LV. Atque hisce gradibus corrupta fuit omnis de Deo cognitio.
Inter malas autem, haud pessimas religionis colendse rationes, qui
ultra obscuras traditiones et fabularum portentis interpolatas moil
quidquam sapuit, vulgus retinuisse videtur. Qui solertissimaa inda-
ginis et acuminis laudem in rebus sacris ainbierunt, plane s/^updv-
Qqtiav. Judicii post vitam hanc utcunque exercendi, et diversi status
hominum apud inferos superstitum, vetus apud vulgus obtinuit sen-
tentia, A seipso ea de re nunquam dissentire voluit. Quantum ad
grassantem in terris malitiam et impietatem coercendam momentum
attulerit ista persuasio, palam est. Deleta etiam tandem ubivis
gentium omni ista priorum seculorum theologia, tamen qui extra
Christi cognitionem degunt, de judicio isto et statu future, nescio
quid prassentiscunt. At totam istam sententiam, tanquam inane
terriculamentum, risit (nescio an ysAwra <rap&6viov) universus pene phi-
losophorum senatus.
LVI. Atque hsec gentium erat superstitio. Eo vocabulo dzHtidat-
poviav exprimere placuit. 'Ovo//,aroXoy/a£ vero varia ratio. Ab iis
qui totos dies precarentur, ut filii sui sibi essent superstites, super-
stitionem dictain esse affirmat Romanse eloquentise parens. Ei
voto indies incubuisse parentes testantur Comici: —
" Sicut tuum vis unicum gnatum tuse
Superesse vitae sospitem et superstitem." — Plaut. in Asinar. Act, i. Sc. i 6.
" Per ecastor scitus puer natus est Pamphilo,
Deosquaeso, ut sit superstes." — Terent. And. Act. iii. Sc. ii.
Atque in Heauton., Act. v. Sc. iv. 7: —
"Ita milii atque huic sis superstes."
Servius ab aniculis, quse multam per setatem superstites cum sint, "et
rebus inanibus addictas, dum volunt videri nimis religiosaSj delirant/'
112 BE THEOLOGLE NATURALIS [LIB. I.
Neque aliter Donatus. " Superstitiosi," inquit, "sunt senes et anus;
qui setate multa superstates jam delirant;" tmde et " superstitiosi, qui
deos timent mmis," quod signum est deliramenti. Inde Satyricus: —
" Ecce avia, aut metuens divum matertera, cunis
Exemit puerum, fronteraque atque uda labella,
Infami digito, et lustralibus ante salivis
Expiat."— Pers. Sat. ii. 31-34.
Qui mos in pontificiorum baptismo retinetur. " Superstitiosos" vult
Lactantius, qui " superstitum defunctorum memoriam colunt," In-
stitut. lib. ii. cap. xxviii. Etiam superstitiosus est qui ev&eog et &£<t<parog.
Ita Plautus : " Superstitiosus hie quid em est, vera prsedicat/' in
Curcul, Act. iii. 27. Snperstitio autem vel afFectum animaa de rebus
divinis pravum, vel cultum vanum et ineptum denotat. In priorem
falsissime plurima dixerant Cicero et Plutarchus; ille sparsim, Lie
peculiar! et eleganti scripto irtpi dsioidai/toyiag. Sensu altero, religio-
nem nostram exitidbilem super stitionem impie vocat Tacitus, Annal.
lib. xv. ; et <: Christianos genus hominum nova3 et maleficae supersti-
tionis," Suetonius in Nerone. Etiam omnem religionem sub super-
stitionis nomine nonnulli rejecerunt: —
" Vana superstitio, dea sola in pectore virtus."
LVII. Quam insaniam utinam hodieque nemo qui insaniret inve-
niri possit. Quamvis autem etbnicorum religio nihil aliud fuerit,
quam superstitio perniciosissima, ipsi tamen discrimen agnoverunt; et
bane quidem necessarian! ob promiscuam multitudinem, qua3 ilia
non teneretur, asseruerunt. Egregie Strabo: Aa/tia pvOog san, xai r,
yopyiu, xai o 'E^/aXr>5g, xa/ ^ /xop///oXi/?c?5, o/ rt <ffo\Xoi <ruv rag
ruv, sJg (Azv <?Tf>orpo<n"riv ayovrai roTg qdstii TOJV /AvQuv, orav axovutii rojv
ruv avdpa r ya@7]{j,a / ra /AU^OUC^ diyjyovfAevwv, o7ov 'HpaxX&og a@Xov$
r/j&ac <7rapa ruv ^suv vtflktftiiifitsvus, ij v% A/a oputfi ypapag % %tava 5}
[Lara, roidvrrtv riva, vetpneirstaw vtfotiru&ajvovra /^u^w^. E/g avorpo'Trriv ds
orav, xoXaceis <xapa $£%v xal cpoQovg, Kai affziXag v} dia Xoyuv ij dia rtvuv
atipuv Kpoafts'/ovrai, n Kai Kiffrevouffi <:rspi<7refeTv rivdg' ov yap c%\ov rz
yvvaizZv Kai tfavrbg ^vdafou crX^ovg evayaysTv Xo'yw dvvarbv (pikoafyy
Kai tfpoff'/.aXsffaffQai irpbg svffs£s/av Kai oo'/'rjjra Kai wiffriv, aXXa ds? Kai
dia dsKtidaipoviag, Geograph. lib. i. Quis non putaret se summum
pontificem e cathedra dicentem audire ! Vitium autem hoc, uti om-
iiia egregie explicat magnus ille Plato : "Edcg re, inquit, yy;a/g/ re
d?l ftiapzpovrug rdtfaig Kai roTg afffavovffi tfavrri Kai Kivdvvtvovtfi Kai aKcpovffiv,
6'vTfl rig av a<7ropri, Kai rovvavriov orav suftopiag nvbg hdSuvrai xadispovv re rb
wapbv dei, Kai ^vffiag sv^tffdai Kai idpvffeig vviff^veTffQai $eo?g Kai dai/toffi, Kai
Kaiffi 3swv, zv re <pdtf{Aaffiv iypqyoporag did (po&ovg, Kai sv oveipoig ug ^'
avrug o-^eig <7ro\\dg dtfOfAVTi/Aovevovrag, sKdffraiffi re avruv aKq ffoiovfAtvov*
fioopovg Kai hpd, ffdffag (LM oiKiag, tdtiag bt Kupag, ev re Ka&apoTg idpuo-
/t'tvovg £{A<7ri<7r\dvai } Kai off?) rig 'irwyj ruv roiovrvv, de Leg. lib. x. sub fin. ; —
id est, " Mos est autem mulieribus potissimum, et qui insigni aliqua im-
CAP. VIII.] COEKUPTIONE ET AMISSIONE. 113
becillitate tenentur, vel in aliquo periculo versantur, vel gravi aliqua
penuria laborant, vel contra, quando rei alicujus ubertas affluit, quod
adesse videtur, semper consecrare, hostiasque vovere, et statuas diis et
dsemonibus deorumque filiis polliceri; turn ubi spectra apparent vigi-
lantibus propter pavores, turn etiam in ipsis somniis se vidisse multa,
recordati, ubi remedia singulis afferre conantur, aris et sacellis omnes
domos, omnes vicos repleverunt, et his ritibus loca quasi pura dedi-
earunt/' Quibus aliis verbis superstitionem illam quse in papatu
viget eppanxorspus aliquis pingeret, ego sane nescio. Ita de religione
et superstitione Tullius, secundo de divinatione, sub fin. : " Quamob-
rem, ut religio propaganda etiam est, quaa est juncta cum cognitione
natures ; sic superstitionis stirpes omnes ejiciendse sunt. Instat enim
et urget, et quocunque te verteris, persequitur; sive tu vatern, sive
tu omen audieris; sive immolaris, sive avem aspexeris; si Chaldgeum,
si haruspicem videris; si fulserit, si tonuerit, si tactum aliqaid erit
de ccelo ; si ostenti simile natum, factumve quippiam ; quorum necesse
est plerumque aliquid eveniat: ut nunquam liceat quieta mente con-
sistere." Quae ideo retuli, ut sciamus sub omni cujuscunque reli-
gionis professione, superstitionem ubivis sui esse similem.
LVIII. Caeterum, quae ad ethnicorum religionem seu supersti
tionem pertinent, a plurimis memoriae sunt prodita; qua? fuerit, se-
cundum mentem illorum, religionum colendarum ratio, Varro,
Cicero, Ovidius, Festus Pompeius, Macrobius, Censorinus, Plinius,
et plerique historici in vita NumaB exponunt. Veritatis &<v(><srta(f{idria
nonnulla in ritibus •rarfocra^a^oro/j delituisse certum est. Eorum
vero, quse vel invitis, vel aliud agentibus, vel ipsam veritatem inda-
gantibus exciderunt, purioris theologia3 testimoniorum, apud Jose-
phum, Justinum Martyrem, Clementem Alexandrinum, Eusebium,
Theodoretum, Lactantium, Augustinum, Steuchum Eugubinum,
VIornaeum, Grotium, aliosque inter recentiores innumeros, amplam
satis messem habemus : cultus, et totius, quse inter eos viguit, religi-
Dnis ineptias, stultitiam, impietatem, furorem, amentiam post apos-
bolum, capite primo Epistolas ad Romanos, Tertullianus, Eusebius,
A.ugustinus, Theodoretus, aliique egregie exagitant; Maimonides,
jriraldus, Stuckius, Vossius, Seldenus, originem, praxin, arcana ido-
olatriaa, Hesiodo, Cicerone, Plutarclio, Strabone, Plinio, Seneca,
Qon dissidentibus, ornate et dilucide exponunt.
LIX. Postquam autem in tantam superstitionis et idololatrise
molem, ex infinita fabularum congerie emergens, excreverat apud
gentes religio, ut nihil unquam stultius, aut ab omni theologia na-
,urali abhorrentius, excogitari potuerit, tandem omnium rituum toti-
isque deorum cultus, sapientissimum quemque ita pudere coepit, ut
praater naturas contemplationem, atque recti et honesti observantiam,
nihil amplius cum diis commuuitatis habere voluerint. Ita de So-
crate, Cicero Academ. Qusest. lib. i. 4: " Socrates," inquit, " mihi vi-
VOL. XVII. 8
114 DE THEOLOGIZE NATTJRALIS [LIB. I.
detur .... philosophiam ad vitam communem adduxisse, ut de virtu-
tibus et vitiis omninoque de bonis rebus et mails qusereret : coelestia
autem vel procul esse a nostra cognitione censeret ; vel si maxime
cognita essent, nihil tamen ad bene vivendum [conferre]." Atque
Tacitus, Annalium sexto, cap. xxii. : " Mihi hsec ac talia audienti, in
incerto judiciuin est, fatone res mortalium et necessitate immutabili, an
forte volvantur ; quippe sapientissimosveterum,quique eorum sectam
83mulantur diversos reperies ; ac multis insitam opinionem, non initia
nostri, non finem, non denique homines diis curse." Et Seneca :
" Sic adorabimus, ut meminerimus cultum ejus magis ad morem,
quam ad rem pertinere." Istis respondent verba ilia, in quibus
libros suos doctissimos de Natura Deorum finit Marcus Tullius:
" Haec," inquit, " cum essent dicta, ita discessimus, ut Yelleio Cottse
disputatio verior, mihi Balbi ad veritatis similitudinem videretur
esse propensior." Atque ita mentis suse sententiam de rebus divinis
omnibus in primi libri initio(cap. v.)antea exposuerat : " Non," inquit,
" ii sumus, quibus nihil verum esse videatur ; sed ii, qui omnibus veris
falsa qusedam adjuncta esse dicamus, tanta similitudine, ut in iis nulla
insit certa judicandi et assentiendi nota."
LX. Ut ita fluctuarentur, Satanse placuit ; quia nihil certi habuit,
quod pro veris, quae abstulerat, reponeret. TJnde cum Apollineni
pythium Athenienses consulerent, quas potissimum religiones tene-
rent; oraculum editum est, eas quse essent in more majorum, teste
eodem Cicerone de Leg. Atque ita tandem ab optimo quoque et
sapienti in earn religionem, quam Catoni Lucanus ascribit, consen-
sum est: —
" Ho3C duri immota Catonis
Secta fuit, servare modum, finemque tenere
Naturamque sequi, patriseque impendere vitam;
Nee sibi, sed toti genitum se credere mundo.
Huic epulae, vicisse famem ; magnique penates,
Submovisse hyemem tecto ; pretiosaque vestis,
Hirtam membra super Eomani more Quiritis
Induxisse togam ; Venerisque huic maximus usus,
Progenies ; urbi pater est, urbique maritus ;
Justitias cultor, rigidi servator honesti ;
In commune bonus." — Lib. ii. 381-391.
Egregie etiam Persius pro eo rerum statu, eaque incertitudine, quaj
agitabantur omnes: —
" Quid juvat hoc, templis nostros immittere mores,
Et bona diis ex hac scelerata ducere pulpa ?
Dicite, pontifices, in sancto quid facit aurum ;
Nempe hoc quod Yeneri donatse a virgine pupae.
Quin damus id superis de magna quod dare lance
Non possit magni Messallae lippa propago !
Compositum jus, fasque ammo, sanctosque recessus
Mentis, et incoctum generoso pectus honesto
Haec cedo ut admoveam templis, et farre litabo." — Sat. ii. 62, etc.
CAP. VIII.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 115
LXI. Tandem ideo fabularum pertsesi, quacunque arrepta occa-
sione in deorum contemptum se effuderunt. Exemplo sit ipse reli-
giosissimus orator, pro domo sua ad pontifices, adversus Clodium
" Negas," inquit, " esse ferenda, quse soleam de me prsedicare : et
homo facetus inducis etiam sermonem urbanum ac venustum : me
dicere solere esse me Jovem : eundemque dictitare Minervam esse
sororem meam. Non tarn insolens sum, quod Jovem esse me dico,
quam ineruditus, quod Minervam sororem Jovis esse existimo. Sed
tamen, ego mihi sororem virginem ascisco ; tu sororem tuam virginem
esse non sivisti. Sed vide, ne tu te debeas Jovem dicere, quod tu
jure eandem sororem et uxorem appellare possis?" cap. xxxiv.
LXI I. Antonio etiam temulento, Bacchum se esse simulanti
Athenienses Minervam suam publice solennibus ceremoniis despon-
derunt, teste Dione, lib. Hist, xlviii. Neque in periculis constitutis
ab illis opis aut auxilii exspectatio ulla. Unde rex Porus suadenti-
bus amicis ut flumini sacrificaret, ne Macedonum rates susciperet,
neque transitum Alexandro facilem prsestaret, respondit, Ovx etn ruv
^a tyovruv ro xaraputdar — " Non est anna habentium supplicare;"
referentibus sapientibus Indis apud Philostratum in Yita Apollon.,
ib. ii. cap. x.
LXIII. Qui Neronem inter homines numerandum sentiunt, quern-
admodum deos tractaverit, videant apud Suetonium, Neque sine
causa vocem illam, quae teste propheta, Esa. xliv., idololatris omni
bus congrueret satis, illi ascripsit Seneca, Tragsed. Octav., A. 2 : —
" Stulte verebor, ipse cum faciam, deos."
S"eque aliter apud vatem maximum, Achilles, II. x. 15, 20: —
"E^Aai/'a? p , 'Exaifyt, Siuv o\oura.rt vrdvruv, . . . .
T H ff' av riirxiftyv, ii ftoi SuvKft,!; >yt vetpti)).
" At tu me Titan violasti pessime diviim
Tu mihi, si vires adsint, dabis improbe pcenas.'*
Et Propertius: —
" Mens bona si qua dea es, tua me sacraria dono :
Exciderant surdo tot mea vota Jovi."
LXIY. Acute autem, hoc est, suo more impietatem hanc omnem
in Apologia exagitat Tertullianus : " Domesticos deos/' inquit, " quos
.ares dicitis, domestica potestate tractatis, pignerando, venditando,
demutando, aliquando in cacabulum de Saturno, aliquando in trul-
iam de Minerva, ut quisque contritus et contusus est; tarn diu coli-
:ur, ut quisque dominus sanctiorem expertus est domesticam neces-
sitatem/'
LXY. Expositis theologise Gentilium incunabulis et progressu,
verbo expedienda venit ejus catastrophe. Statuit quidem Deus a jao
tis mundi fundamentis prsestituto tempore <p%$ si$ a-ffoxaXv^iv tQvuv
mittere. Mysterium autem hoc placuit in se ipso tantisper abscon-
dere, dum gentes omnes in viis snis incedere eousque permiserat,
ut, densissimis tenebris, omnique miseria coopertis, lumen illudsalu-
116 DE THEOLOGIZE N ATUKALIS [LIB. I.
tare tandem gratius affulgeret. Neque tamen consilium hoc vo-
luntatis suse, in arcano infinite sapientia? scrinio, ita immensum
abdidit, ut non ex summa human! generis misericordia, ac erga
falsos, inanes, nihili decs, et idola, ira justissima sanctissimaque, cum
hujus gratise promissiones, turn minse horribiles prodierint. Etenim,
" Jehovah Deus verus est, Deus vivus, et rex sempiternus: a cujus
fervore commovebitur terra, neque sustinere possunt gentes indigna
tion em ejus. Sic/' inquit, "dicito te illis, dii isti qui coelos et
terram non fecerunt, perituri sunt e terra et sub ccelo ipso," Jer. x.
10, 11. Similiter se omnes decs terras emaciaturum minatur, Zeph.
11. 11. Decs autem illos fictitios et idola, quorum sub auspiciis,
quorumque instigation! morem gerentia (hoc est, in iis serpenti
veteri), quatuor famosissirna imperia bellum sibi populoque suo in-
dixerant continuo, Deum hisce comminationibus intendisse, constat.
De iis vero omnibus jamdudum actum est. Excessere adytis, cor-
ruerunt eorum et ccelum, et sol, montes et insulaa, ipsi cum omni
<iultu, choragio ac cultoribus moti sunt e terra, et regionibus qua3
sub ccelo sunt. Ad primum sane exorientis solis justitias jubar, deos
£uos nutasse, imo horruisse, sensit ac doluit orbis idololatricus : —
" Delphis oracula cessant,
Et genus humanum damnat caligo futuri."
Juven. Sat. vi. 55.4-
Quam in oraculorum autem cessationis causis assignandis nullibi magis
ineptiunt Gentilium sapientissimi. " Potest," inquit Cicero de Di-
vinat. lib. i. 19, " vis ilia terrse, quas mentem Pythise divino afflatu
concitabat, evanuisse vetustate, ut quosdam evanuisse et exaruisse
amnes, aut in alium cursum contortos, et deflexos, videmus." Ei I
assentitur Plutarchus. Neque ullus est, qui meliora adfert.
LXVI. Gradatim autem lumen suum salutare emittens, ita tandem I
Deus vetera stabilivit oracula, ut nemo sit mortalium ubicunquel
gentium, qui theologia ilia gentili utatur, aut idola ilia antiqua, an- J
tiquis ritibus colat aut veneretur. Ita omnia ilia, quibus per tot j
annorum centurias, inenarrabilemque temporis seriem, ex astutiall
,Satana3, et nativa humanse mentis ca3citate, vana, absurda, blas-|
phema, theologian! naturalem conspurcavit, polluit, atque inutilem
reddidit mundus Iv r& novypSj positus, e Dei vindicantis sententia fun-
ditus perierunt.
CAPUT IX,
In evertendo Oentilismo evangelii potentia et efficacia — Notae BellarminianaB
verse ecclesiae Gentilismo conveniunt omnes — Praejudiciorum, quse hominum
mentibus inferunt, examen— Ultimus pro cultu suo Satanae conatus.
I. Qui veteris Gentilismi in genus humanum imperium, quas
-lorjga seculorum serie in toto mundo egerit radices, quos fructus
CAP. IX.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE.
tulerit, atque &pavi<f{jt,6v totalem, attentius paulo perpenderit, non
alienum forsan mentis suse sensum, a qusestionibus iis, quibus apud
Oratorem Velleius Epicureus, rerum omnium originationem Platoni-
cam exagitat, inveniet. " Quse," inquit, " molitio? quse ferramenta?
qui vectes? qui ministri tanti operis fuerunt?" (Quse tamen omnia
referentibus MafYeo et Ribadeneira, Deus pater, Ignatio Jesuitarum
patri, ostendit.) Animum, inquam, impossibile est, quin subeat
cogitare, quse qualisve ilia vis erat, aut arcana virtus, quam tantaa
moli removendse, quse ab origine immemorabili ereverat, " occulto
velut arbor sevo/' Deus adhibuerit. Ad tantum enim opus conficien-
dum, atque antiqua et catholica pravse superstitionis fundamenta de-
jicienda, Dei digito plane opus erat.
II. Id quo magis liqueat, ostendam paucis, quos retinendse super
stitionis suaa catholicse et antiquissimse prsetextus gens humana ha-
buerit, quibusque prsejudiciis atque ratiocinationibus nixa, veritati
divinse se opposuerit. Errori enim vires et robur dant prsejudicia,
unde median tibusvanis ratiocinationibus, oriuntur pr83textus, quibus,.
in eo retinendo, mentis aditus adversus veritatis lucem muniunt
homines fogaffrixoi. Homines, qui jam in cultu suo Deo placent,
ecclesia dicuntur. Is enim ceetus, eave hominum communitas, quae
Deo, in cultu, quern ipse instituit, celebrando placere studet, veraest
ecclesia, semperque fuit. Coetum ilium, sive communitatem, ab aliis
omnibus, qui falso nomen illud sibi arrogare vellent, per not as quas-
dam dignosci posse, multorum virorum doctoram est opinio. Earum
prsecipuas, numero quindecim esse statuit, atque iis incredibilem
quandam vim, ad fidem ei ccetui, cui proprie conveniunt, concilian-
dam inesse, doctissimus Bellarminus pluribus ostendit. Qui ex ilia-
rum notarum indicio, se veram ecclesiam invenisse arbitrantur, e vita
citius, quam ex illius communione se dejici patientur. Veriim enim
vero omnes istas notse Bellarminianse, plurimae saltern, eaeque longe
iprsestantissimse, ethnicismum potius verse religionis titulo ornare
aptse natse sunt, quam veritatem istam divinam, illiusque profes-
sionem, quam, ipso Dei Filio docente, didicimus, ejusve professores
indigitare. Si vero eorum qui Christiani dicuntur pars, uti de se
gloriantur, longe maxima, notis iis eousque etiamnum confidere se
debere persuasa sit, ut, rejectis certissimis veritatis divinse rexpvipioie,
illis solis in religionis negotio credat, animasque in veritatem diri-
gendas committat, quanto satius ethnici homines ei professioni cultus
divini mordicus adhserescere deberent, quaa notis istis munita erat,
cum iis penitus ignota fuerint alia omnia veritatis ccelestis indicia.
III. Prima autem Bellarmino ecclesise verse nota est ipsum no-
men catholicum; ea scilicet, quse catholica dicitur, vera ecclesia est.
Notam hanc sine dubio, cum nihili pene sit, tanquam levis arma-
itursB militem, pereundam prsemisit vir doctus. Ubi loci, quandoque
jJesu cliscipuli primum Christiani dicti sunt, novimus; at nominis
118 DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. I.
hujus, catholici, incertissima est origo, aeque ac Nili fontium. In
sacra Scriptura non exstat. Irenseus Symbolum Fidei recitans, ejus
mentionem nullam facit, lib. i. cap. ii. ; neque Tertullianus, de Prse-
script. Adver. Hseret. ; et, 'Ovo/tarog ^posuvv^a, ovre ayaQbv, ovrt xaxbv
xpivsrai, avsu run iKOKiftrovtiuv r& ovojAan <tfpdt*euv, ut recte Justinus,
Apol. ii. Ecclesia quidem Romana, a se ipsa catholica nuncupatur;
non ita olim dicta viris sanctis. Ignatio erat ecclesia, %ri$ vpoxd-
Syrat iv roiry ^upiov 'Pwfux/wv; si modo ea epistola sit Ignatii. de
menti, 'ExxX^tf/a trapoixovaa 'Pw/^v. Atque Papa, Episcopus sv rv\
'PuyA?j, concilio primo, dicitur, can.vi. Quoque in loco turn ipse, turn
ecclesia Romana olim habebantur satis docet Concilium Chalcedo-
nense. Christianis plurimus, a multis seculis, per totum orbem
dispersis, Pontificia est, papistica, apostatica, idololatrica, Romana.
De nomine ideo cum sit incertorum hominum elJ^a, litem mittamus,
spectemus rem ipsam.
IV. Ex quo a nonnullis excogitatum fuit id nominis, ecclesia
catholica, omnibus verse religionis cultoribus, (quoniam non defuere,
qui ecclesiam Christi intra hujus illiusve Christianorum particulse
seu factionis limites ineptissime concluderent) mirifice placere in-
cepit ; nee sane omnimodo prorsus immerito ; cum, per vocabulum
illud, nihil nisi quod ipse Servator noster fore prasdixerat, exprimere
voluerunt; nempe evangelium prsedicandum h oX»j rr\ olxovfAevr), Matt.
xxiv. 14, seu sv 6'Xw rti xoffftu, cap. xxvi. 13, vel sis o'Xov rbv xca/tov, Marc,
xiv. 9, et non tantum Judseis. Vocabuli autem istius Celebris illico
facti, indies convaluit fama cum laude. Cum vero Papa Romanus
in illud secularis potentise fastigium, per malas artes ascendisset,
ut adulatores spe prsedse sibi allicere facile ei fuisset, id sibi, et
factioni suse, ex eorum assentationibus (aliorum incurise et humili-
tatis etiam benencio usus) trahere conatus est ; ipse interea haud illi-
berali manu, ista iis vicissim remetiens, quas revera in ejus potes-
tate unquam sita fuisse, nemo sobrius credere t. Ita olim factitaturn
apud Horat lib. ii. Epist, ii. 99-101.
" Discedo Alcaeus puncto illius : ille meo quis ?
Quis nisi Callimachus ? si plus adposcere visus,
Fit Mimnermus, et optivo cognomine crescit."
Y. Eodem jure Muhammedani, Mussulmanni sunt; et Simon,
olim, (teydXr, ©sou dvva/ug; atque Diana, magnum numen. Ubivis
etiamnum terrarum, honestis titulis se ornant, qui plures sunt,
Pauciorum scilicet, aut oppresses partis, factio nomenclatura est.
Videamus ergo, etiamsi non ipsi ethnic! nomina ilia, qua3 turn tern-
poris apud homines optimsB notse censebantur, sibi solis arrogaveririt;
dum veri Dei cultores probrosis nominibus passim insigniti fuere. i
Ante omnia quidem se solos fidem et religionem coluisse, cseterosj
omnes superstitiosos, veterum deorum ignaros, atque, ut ita dicam, i
hcereticos et schismaticos fuisse, et constanter gloriati sunt, et acer-
CAP. IX.] CORRUPTIONS ET AMISSIONE. 119
rime contenderunt. Usque ad Domini nostri adventum, apud solos
Judaaos veri Dei cultuin viguisse novimus. De iis vero, quid sen-
erunt, testis est auctor gravissimus, Corn. Tacit. Hist. lib. v. cap. iv.
" Moses," inquit, " quo sibi in posterum gentem firmaret, novos ritus
contrariosque caateris mortalibus indidit. Profana illic omnia, qua3
apud nos sacra; rursum, concessa apud illos, quaa nobis incesta;"
hoc est, haaretici sunt et schismatici, quoniam ritus a Catholico
generis humani usu abhorrentes, observare eos docuerit o voi&o6'eriie.
Eadem pene habet Plutarchus. Et nemo fere est historicorum, qui
non memorise prodiderit, eos asini caput in templo veneratos fuisse.
" Effigiem animalis/' inquit Tacitus (hoc est, ipso auctore, asini),
" quo monstrante errorem sitimque depulerant, penetrali sacravere."
Hist. lib. v. cap. iii. iv. Et Democritus historicus apud Suidam, xpvaouv
ovou xspaXyv vrpotsxbvow, — " Asini caput aureum adorabant." Idem tra-
didisse Posidonium et Apollonium Molonem, libro secundo contra
Apionem, qui eandem insaniam insanivit, ostendit Josephus. Mitto
alia mendaciorum portenta, quorum tamen cum iis, quaa de Albigen-
sibus, Waldensibus, aliisque fidelibus Christi servis, commenti sunt
pontificii, Catholici scilicet, non incommoda foret collatio. Uno ore
omnes, gentem illam super stitionibus obnoxiam, religioni adversam,
communi mortalium de cultu Dei sententiaa repugnantem, dixerunt.
VI. Orti demum Christiani; ipsi etiam per aliquod tempus Judaai
dicti. Neque inter utrumque populum distinxere diu Gentiles.
" Judaaos, impulsore Chiisto, assidue tumultuantes, Roma expulit,"
in Claudio Suetonius. Et Arrianus Epictet. lib. ii. cap. ix., Oir^ opa$,
sxatfrog Xsytrai lovdaTog', xa,} orav riva sffafApcrzpifyvra s'tdo/utv, g/oj-
Xsyg/v, OVK sffnv 'lovdalbs aXX' ucrox^/vsra/, orav ds avaXd£?i rb
rb ro\j fBeZa/A/Asvov nai fiprj/Asvov, rort xai 'itiri rtfj ovrt, xai xot,X£?T
— " Nonne vides, ut quisque dicatur Judseus? quod si quern alternan-
tem viderimus, dicere solemus, non esse Judaaum sed hypocritam.
Cum autem afFectum tincti, seu baptizati, et ejus, qui sectam earn
profitetur, adhibuerit, turn revera Judaaus est et norninatur." Quem
locum frustra quidam adducunt, ut probent Judaaos ritu baptismi
uti solitos fuisse, cum apertissime de Christianis loquatur philoso-
phus. Etiam Apoc. ill 9, per Judasos, non alios quam Christianos
iritelligit ipse Spiritus Sanctus. De hisce vero, terrarum orbis sen-
tentiam exponit idem Tacitus, Annal. lib. xv. cap. xliv. : "Poenis
quaasitissimis affecit Nero, quos per flagitia invisos vulgus Chris
tianos appellabat. Auctor nominis ejus Ghristus, qui Tiberio im-
peritante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio affectus erat.
Repressaque in praasens exitiabilis superstitio rursus erumpebat." Et
diversa omnia in moribuset sacris humano generi, Christianis objecta
fuisse, docet Arnobius. De nomine autem religionis, et deorum
cultus, usque adeo securi erant, ut ipsum nomen Christianum, satis
ciiminis ad ultimum supplicium, seu haareticidium infligendum con-
120 DE THEOLOGIZE NATTJEALIS [LIB. L
tinere statuerint. Unde etiam ipsius nominis Apologiam instituere
necesse habuere Tertullianus, aliique. Verpi, Apelike, Judsei, Chris-
tiani, Hseretici, apud Catholicos istos, scelerum nomina fuere. Pari
gressu ideo, uterque populus idololatricus iter incceptat. Si quid
ideo vis aut efficacise honorificis nominibus insit, ad veritatem indi-
candam, et animum in sententia, quam ornant, confirmandum, quod
judicat Cardinalis, eo maxime usi sunt gentilismi cultores.
VII. Secundum locum apud Bellarminum occupat antiquitas;
non quidem absoluta ilia, quse uni Deo sui originem refert, in qua
si controversia hsec sisteretur, actum plane esset de notis hisce Bel-
larminianis ; sed dubia ista, et probabilis tantum, qua3 ex historiis
aliisque rerum prseteritarum monumentis, erui debet ; atque ex iis
dijudicari. Eodem etiam sive argumento, sive prsejudicio, totus
olim innitebatur Gentilismus. Cum primum quidem ipse Jesus
Christus veritatem coelestem e sinu Patris exponere egressus est,
ilium inprimis quaestione ista adorti sunt PharisaBi: Tig ^ dida^ rj
xaivri aur»j; — " Qu33nam nova doctrina hsec est," Marc. i. 27.
VIII. Similiter apostolum Paulum eandem veritatem Athenis
prsedicantem, philosophi adorti sunt. AwdpeQa, inquiunt, yvuvau-ris
i\ xaivq aiir?) % avb (fov XaXou/Afvjj SiSa^y; Act. xvii. 19. Atque in tota
ilia concertatione, qua3 evangelium inter et Gentilium superstitionem
intererat, nihil pene erat, quod violentius in rabiem infidelmm ani-
mos in veritatem excitavit, quam quod nova esset religio Christiana,
quod vetustate destituta; quod antiques ritus, patriumque Dei cul-
tum tollere conaretur. Quantum autem prsejudicii, ea persuasio
eorum mentibus indidit, ex ipsis pontificiis errorum voluptate, sen
potius utilitate obduratis, facile conjicere est. At in omnibus dubiam,
in plerisque aperte falsam esse antiquitatem, quam praatendunt
Roman enses, plurimi ostenderunt. Palam autem erat, iis solis rerum
monumentis exceptis, qua3 (quia Judseis, haBreticis, et schismaticis,
oiKsTa) jure contemnere sibi visi sunt, nullam plane post homines
natos, rerum religionumve exstitisse memoriam, quse eorum cultus
originem antecederet; ita ut nulli dubitarent, quin aeterna esset,
quam profiterentur, religio. Eo argumento utitur Symmachus Epist.
ad Theodosium: " Si longa," inquit, " setas auctoritatem religionibus
conciliat, servanda est tot seculis fides, et sequendi sunt nobis pa-
rentes, qui secuti sunt feliciter suos. Romam nunc putemus assistere
atque suis vobiscum agere sermonibus. Optimi principes, patres
patrioe, reveremini annos meos, in quos me pius ritus adduxit, ut
utar ceremoniis avitis." Et CaBcilius apud Minutium Felicem :
" Quanto venerabilius et melius Antistites veritatis majorum excipere
disciplinam, religiones traditas colere, deos, quos a parentibus ante
imbutus es, timere, quam cognosse familiarius, adorare ; nee de nu-
minibus ferre sententiam, sed prioribus cedere." Unde scite Au-
gustinus: "Hie est mos diabolicus, ut per antiquitatis traducem
CAP. IX.] CORKUPTIONE ET AMISSIOtfE. 121
commendetur fallacia." Imo ipsi Indi American! teste Xavereio
Jesuita, lib. iv. epist. i., de religionis suae antiquitate adversus evan-
gelii novitatem gloriari soliti sunt. Non id nunc ago, ut ostendam
Bellarminurn gentilium armis adversus veritatem evangelicam pug-
nare ; sed quantaa molitionis erat ethnicismum superare, et abolere,
cum iis rationibus essent muniti ejus professores, quas tantam vim
ad hominum animos in opinionibus, quas semel susceperunt, reti-
nendos habere, vir iste doctissimus senserit, ostendo,
IX. Prseclarum quid sine dubio se fecisse, putavit Edmundns
Campanius, cum, rationibus istis, quibus religionem pontificiam im-
peritis persuadere conatus est, colophonis loco addidit : " Testes
academiae, testes legum tabulae, testes vernaculi mores hominum,
testes electio Caesarum et inauguratio, testes regum ritus et inunctio,
testes equitum ordines, ipsseque chlamydes, testes fenestrse, testes
nummi, testes urban! portus, domusque civicge, testes avorom fructus
et vita, testes res omnes et reculae, nullam in orbe religionem nisi
nostram imis unquam radicibus insedisse." Quamvis autem heec
levissima sint, tamen earn religionem e non rninimo temporis spatio
se longe lateque diffadisse, atque plurimorum occupasse animos, cor-
rupisse mores, luculenter ostendunt. At vero quanto majori cum
pompa, atque argumentations specie, ha3C omnia de Gentilismo dici
poterant, tune cum ei cum veritate evangelica belluin erat, nemo
est qui ignorat. Ethnicorum enim superstitio, non unam Europam,
aut partes ejus aliquot celebriores solnm, sicut ilia pontificiorum,
invaserat, sed totum mundum ex seculis antiquissimis, ultra omnem
historiee fidem, et hominum memoriam ita occupaverat, ut nihil
omrrino per totum terrarum orbem exstiterit, quod domination! ejus
testimonium non perhibuerit. Nota sunt, quse huic vetustatis prss-
textui opposuerunt, Clemens, Justinus, Origenes, Tertullianus, Au-
gustinus, Ambrosius, aliique. Si ideo dubia ilia antiquitas, qua3 ex
rerum actionumque inter homines monumentis investigari possit,
veritatis sit prsesumptio, illam sane mortalium nulli, ullo seculo,
ullave in causa majori cum evidentia, et testimoniorum multitudine
producere potuerunt, quam ethnicismi patroni. Sine dubio non
magis persuasi fuere plurimi, se homines fuisse, aut vivere, quam
ab initio rerum, gentium, nationumque eorum cultum religiosum
viguisse, si modo res omnes initium habuerint, saternum vero fuisse,
si ipsa3 a3terna3. Nihil ideo magis clamitabant, quam quod ubique,
quod semper, quod omnes. Hinc Rochardus Phrisonum rex cum
baptizandus esset, et pedem unum aqua intinxisset, quessivit, " ubi-
nam major pars suorum antecessorum constituta esset, in inferno,
an in paradiso?" Cum diceretur plures esse in inferno, mox resiliens,
" Rectius est/' inquit, " plures, quam pauciores sequi."
X. Deinde, durationem diuturnam, neque unquam interruptam,
tertio in loco ponit cardinalis; si tempora praeterita intelligat, nota
122 DE THEOLOGI^: NATUKALIS [LIB. I.
hsec revera ab ilia quse prsecessit baud differt, nisi in eo discrimen
sit, quod hie, nunquam interrupta, diuturna ista seu ex antiqui
temporibus diducta duratio, dicatur. Sin de temporibus futuris
loquatur, nota ista non nisi viri docti conjectura est; quamvis ego
sane crediderim duraturam ecclesiam Romanam, donee ille adve-
nerit, qui earn destruet spiritu oris sui. Sed et ethnici perennem
durationem cultui suo votis destinabant, et prsedictionibus firmabant.
Nomen sibi se parasse seternum ostensurus poeta, ait, —
" Usque ego postera
Crescam laude recens, dum Capitolium
Scandet cum tacita virgiDe pontifex."
Hor. Od. iii. 30, 7.
Sive historicum agere velit, cum Gentilibus minime est conferendus.
Superstitionis idololatricse initia in hunc usque diem plane igno-
rantur. Abs ortu autem ejus, ad praBdicatum in orbe evangelium,
duo minimum millia annorum fluxisse, non dubitatur; neque un-
quam interrupta fuit ejus professio. Nota res est ; neque probati-
onum eget Tantas autem radices in eorum animis egerat prsejudi-
cium hoc, ab antiquitate et duratione diuturna oriundum, cultus
istius religiosi, quern observabant, ut non mirum esse debeat, si vix
ullo modo a sententia perniciosissima eo munita se divelli passi sint.
XL Quarto in loco multitudinem et credentium varietatem enu-
merat cardinalis; ut hanc notam ecclesiae suae assignaret, magno
sine dubio emerent, quotquot ubivis sunt, sectarii, cum directe in-
currat in notam illam verse eeclesise, quam ipse Christus edidit, si
modo grex Christi vera ecclesia sit. Sed, quoniam papa earn notam
esse velit; nota esto. Qui multitudinem vera3 ecclesiaa notam non
esse, si modo verbo Dei lis ha3C dirimenda committi debeat, quique
Bomanam factionem neque absolute, neque comparate magnam
multamve dici debere contenderet, is quidem meo judicio causam
facilem prse manibus haberet. Sed id nos nunc non agimus. Sa-
pientes, doctique sunt pontificiorum plurimi, atque rerum usu exer-
citatissimi. Qua3nam ilia sint, quse apta et idonea sunt ad animos
mortalium in sententiam aliquam in religione vel suscipiendam alli-
cere, vel ei mordicus et pertinaciter ut adhasrerent persuadere, ad-
prime norunt. Quanta ideo in hac causa multitudinis vis sit, iis
probe perspectum est. Imo pene dudum est, ex quo omnis causae
spes non in alia ulla re illis sita esse videatur, quam quod multi
sint ; ideoque missis aliis omnibus argumentis, ubivis terrarum, nego-
tium religionis ferro decernere, diu est, quod constituerint. Interea
notam hanc propriissime Gentilismo convenisse novimus. Plurimi,
omnes, totus mundus fuere. Altissimos montes nihil imped ire, qub
minus terrarum orbis perfecte rotundus dici possit, affirmant mathe-
maticorum filii. Multb minus cultorum Dei veri perpusillus grex,
ne totus mundus in malo Gentilismi positus, fuisse dicatur, obstare
CAP. IX.] COKRUPTIONE ET AMISSIONE. 123
posse videatur. Quicquid enim pene uspiam erat hnmani generis,
concordia singular! in polytheismum consenserat : atque, Deus bone !
qui viri, qualesque imperatores, reges, duces, philosophi, sapientes,
boni, justi, temperantes, fortes, patrise amantissimi, aequi bonique re-
tinentissimi supra quod fingi potest; illine, ut abs horum religione,
hoc est omnium orrmino hominum, optimorum prsesertim, se divelli
et separari paterentur; quid abs omni ratione abhorrentius dici aut
fingi potest, quam ut paucorum hominum suasu fascinati, totius orbis
terrarum per tot secula persuasioni nuntium mitterent? Vide sis
lector hunc mundi angulum, in quo, Deo ita gratiose disponente,
setatem agimus; quotusquisque est qui non summaB insaniaB loco
duceret, a sententia plurimorum receptissima recedere; prassertim
cum eorum malorumnonnullis, quseconfertim in primos evangelizantes
irruebant, exposita sit ista discessio. Et tamen nos omnes non mul-
titudini, non antiquitati sed uni Christi dicto nos audientes esse de-
bere, profitemur. Amplitudini vero Gentilismi se nunquam, non si
se ruperit, sequabit pontificiorum catholicismus.
XII. Succedit apud Bellarminum,e/nsco/)07*Mm in ecclesiaRomana
successio; eadem etiam ratio apud Muhammedanos, caliphatus est.
Habuit itidem vetus Roma pontifices suos maximos, quorum titulum ?
nomen, locum, officium, spirittim invasit, arripuit possidetque epis-
copus iste Bellarminianus, Apoc. xiii. 11-13. Eorum pontificum
a primis consulibus ad Tiberium CaBsarem, sub cujus imperio nomen
Christianum innotescere coepit, successio fastis recensebatur. Horum
vero summam auctoritatem divinitus constitutam fuisse crediderunt.
Ita orator, ad pontifices pro domo sua, c. i., xii. " Cum multa," inquit,
"divinitus, pontifices a majoribus nostris inventa atque instituta sunt,
turn nihil prasclarius, quam qubd vos eosdem et religionibus deorum
immortalium et summa3 reipublicse pra3esse voluerunt." In qua qui-
dem sententia persistunt adhuc Romanenses ornnes. Illico etiam ea
profert, qua3 etiamnum in disputationibus pontificiorum de ecclesia,
utramque faciunt paginam. " Quid est enim/' inquit, " tam arrogans,
quam de religione, de rebus divinis, ceremoniis sacris, pontificum
collegium docere conari; aut tam stultum, quam si quis quid in
vestris libris invenerit, id narrare vobis; aut tam curiosum, quam ea
scire velle, de quibus majores nostri vos solos consuli, et scire volu-
erunt?" Neque horum pontificum quisquam aut femina fuit, aut
magus, aut homicida, aut incestus, aut sacrilegus, quod scimus ex
eorum temporum monumentis. Abs hisce vero diversam in reli-
gionis negotio opinionem suscipere, non nisi extreme dementise
visum est.
XIII. Imo tantaB fuere auctoritatis summi isti pontifices, ut vix
impune magis ab eonim sententia in religione dissentiri cuiquam
licuerit, quam nunc temporis ab ipsius papas. Eorum enim auctori
tatem ita describit historicus, ut vix scire possis, utrum de veteri an
124< DE THEOLOGIZE NATURALIS [LIB. L
de nova Roma loquatur. Hovrtyixsg, inquit, ex institutione scilicet
Numse, rqv j&syfffrriv tfapa 'Pu/Aaioig s^ovtftav 'l^ovtit .... s/c7 xaf ruv
j&syiffruv vpayfidruv xvpior xai yap dixdfyvtfiv ovroi rag )spdg ftixag
airdffag, Idiuraig re xal ap^ovdi nai Xsirovpyo/g Ssiuv (quse solenrds adhuc
est Romanse ecclesise in varia membrorum genera distributio), xaf
VG^oOsrouffiv offa ruv ispuv aypatpa ovra %al avsQitfra, xpivovrsg a dv
dsia ruy^dvsiv avroTg paveiy VO/AUV rs nai s6ifffj,uv. Tag ds ap%dg
offaig ^uo'/a rs xai ^spaffsfa $zojv dvaKtirai, xai roiig hpsTg atfavrag s^srd-
fyvffi. 'Yvrrf'srag rs avruv xaf Xsirovpyovg, oJg %puvrai tfpbg ra ispa, ovrot
(pv\drrovff( f^qdzv s^af^aprdvsiv vapd rcvg hpovg voftovg. ToTg rs /diwraigj
(/Koffoi {Ay "(taffi rovg ^spi ra $£?a, 5j daij&ovia, ffs^afffAovg, £^yr,rat yivovrai
y.at vrpoffirar xa/ s7 nvag a'/ff&uvrai ftf) veiOofASvovg ra?g tftirayaTc avruv,
fyl[jiio\j<si vpbg sxaffrov ^pJj/^a opuvrsg. E/V/ rs dvuir&vQvvoi tfdffqg d'txqg rs
xa/ ^Tj/a/as, ours /3ouX?j Xoyov avrodidovrsg ours brifty. ' ExXiffovrog d's rivog
avruv rev /3/ov, srspog s/g rbv sxsivov xadiffraro rovov, ovy^ v<ffo rov dfjf&ov
a'tpsfatg, dXX' uvo avruv exsivuv, Dionys. Halicarnas. Antiquit. R-om. lib.
ii. An accuratiorem pontificise auctoritatis descriptionem exhibere
potuerit, si jam mine (uti olim) Rom86 viveret Dionysius, merito
dubitari possit. " Summa/' inquit, " pontifices auctoritate prsediti
sunt, maximisque in rebus dominantur. Nam omnes lites sacras
jud leant inter idiotas, magistratus, ac sacrorum ministros." (In qua
parte auctoritatis suse exsequenda, nulla non regna Christiana turba-
vit pontifex Romanus, quaBdam etiam pessundedit et evertit.) " Sed
leges etiam ferunt de sacris, quse nondum scripta sunt, nee usu re-
cepta, si digna videantur, quae legibus, et consuetudinibus sarciantur"
(hoc est, ipsi soli judices fuerunt traditionum non scriptarum; ita ut
quascunque vellent, et quandocunque, legibus et canonibus obser-
vanda sanxerint; qua? arx est praesentis pontificise potestatis muni-
tissima.) " In omnes item magistratus quibus sacrificia et deorum
cultus est commissus, et in omnes sacerdotes inquirunt, ministros
quoque sacrorum in officio continent, ne quid contra sacras leges de-
linquant." (Soli scilicet totius cleri Domini, ordinis et potestatis
omnis ecclesiasticse fons et origo.) " Idiotis etiam deorum seu geni-
orum cultum praemonstrant et interpretantur." (Idiotis autem istis
satis est, si fide implicita ea, qua? ipsi in cultu divorum praecipiunt,
reverenter colant et amplectantur.) " Quod si quern animadvertant
pra9scripta sua contemnere, eum mulctant pro delicti magnitudine"
(at pcenas istas capitales fuisse, pra3terquam in virgines vestales non
legimus. Sed nulla pene in tota Europa regio est, quam funestis
caedibus, sanguine, flamma, variorum generum mortibus ob neglecta
prsescripta sua non macularunt, secundi ordinis pontifices Romani.)
''Ipsi judiciis ac mulcta sunt immunes, nee tenentur vel senatui, vel
populo ration em reddere :" (hoc est, pontifex omnes judicat, a nemine
judicatur. Et dulce quidem auribus pontificiis sonat avvirevQwos*
Sed velint nolint, rationem tandem reddent omnium judici.) " Si
CAP. IX.] COKRUPTIONE ET AMISSIOKE. 125
quis autem e vita excesserit, in defuncti locum alius solet subrogari,
non populi suffragiis, sed qui collegio videtur maxime idoneus."
Prout etiamnum Romas fit. Cognoscat autem hinc lector, cujus suc
cessor, cujusque vicarius sit pontifex Romanus.
XIV. Conspirationem in doctrina cum ecclesia antiqua proximo
loco proponit. Cum autem abs ecclesia ista antiqua apostolos eorum-
que scripta excludat, nihil aliud intelligit, quain earn esse veram
ecclesiam, qua3 de rebus sacris ita docet, quemadmodum eorum, ex
quibus coustat, antecessores docueririt. Atqui totius Gentilismi hsec
arx erat munitissima. Nihil stultius, nihil vituperio dignius cense-
bant, quam ritus ararftftrafadoYouf rejicere. Ea erat superstitio, quaB
veterum ignara deorum. Socrates non ob aliam causam morti
adjudicatus est, quam quod eos deos non esse senserit quos ab anti-
quo urbs deos esse crediderit. In Christianos prsecipue, quod avita3
et patrise religionis essent desertores tantopere saBvitum est. Quan
tum negotii evangelii professoribus hoc argumento facesserunt ido-
lolatraB, testes sunt, Origenes, Justinus, Tertullianus, Arnobius, Lac-
tantius, Augustinus, Clemens Alexandrinus, atque ad unum omnes,
qui adversus eorum sopliismata veritatis patrocinium susceperunt.
Itaque neque abs hoc praejudicio adversus evangelium immunes fuere.
XV. Septima nota Bellarminiana est, unio membrorum inter
se, et cum capite, episcopo Romano. Pudet gloriationis insolentis;
unio ilia quaB inter Romanenses viget, maximum est Christiani no-
minis opprobrium ; et nisi ea ratio, quaB pro utilitate facit, inter pluri-
mos potissima esset, jamdudum pene nulla fuisset. Absit vis,
tyrannis saBvissima, vivicomburium, ignorantia, avaritia, typhus se-
cularis, mundi prassentis amor, dilutior statim apparebit, quam ut
subsisteret, ista unio. Qualis autem sit testantur bella, latrocinia,
lanienaB, caBdes, urbium vastationes, agrorum depopulations, quaB
inter istius ecclesias membra, frustra reclamante pontifice Romano,
quotidie perpetrantur fiuntque. Nisi stupidi, caBci, aut mortalium
essent impudentissimi, juxta ac veritatis evangelicaB ignarissimi, in-
sanissimaB hujus gloriationis dudum eos puduisset. Mallem ego
ecclesiam in mille particulas divisam, quam papistice unitam. Dis-
sidia, dissensiones, schismata, poKtica, ecclesiastica, animorum, opi-
nionum, scriptorum, quse in ea hominum conspiratione, quaB se
ecclesiam dici vult, vigent, novit terrarum orbis; in eo tantum ob
varias rationes, politicas, seculares, Satanicas, consentire videntur
astuti homines, et rebus seculi fascinati, quo veritati evangelicaB, et
Christianorum per ipsum Christum partas libertati strenuk adversar-
entur. Neque tamen assererem, nullam apud pontificios omnino
unitatem haberi; cum de papa praBdixerit Spiritus, quod "faceret
omnes, pusillos et magnos, divites et pauperes, liberos et servos,
habere characterem in dextra manu sua," Apoc. xiiL 16. Inter
etbnicos plurinaa ajiter se habuere. Fortis ille armatus totain do-
126 DE THEOLOGIES NATURALIS [LIB. I.
mum, orbem, in pace et unione continuit. Diversitas qusedam in
cultu erat, non ei absimilis, quse apud ordines religiosos, quorum
uni divus hie, alii magis alius placet, conspicitur. Summam rei
quod attinet, pacem inter se conjunctissime sub capite suo Satana,
ejusque vicario pontifice summo Romano coluerunt veteres idolola-
tra3 ; pra3sertim postquam orbis urbi discesserit. Yarias religiones
inferre, alios, quam quos ipse coleret deos, adorari, prsedicari, ne
sineret, Augusto persuasit apud Dionem Mascenas, prout dudum
alibi ostendimus: peregrines etiam deos inducere, duodecim tabu
lar um lege vetitum. Romanis mores in sacris ab iis urbis alienos
suscipere, nefas fuisse et illicitum, adversus doctrinam Pauli arguunt,
Act. xvi. 21. Sola pene ^Egyptus haeresium postulata. In op-
primenda veritate dissensio nulla. " Pagani," inquit Augustinus,
Sermone de Jejunio, " colentes multos deos diversos, imo litigantes,
atque inter se hostili odio ardescentes, tenent tamen in iis qualem-
cumque unitatem, cum pariter eant ad eorum templa, diis ipsis iratis,
ipsi Concordes sunk" Atque concordise hujus opinione elati, Chris-
tianis dissensiones exprobrare soliti fuerunt ; teste eodem Augustino,
lib. de Ovibus, cap. xv. ; et Clemente Alexandrine, Stromat. lib. vii.
XVI. Cum cardinale pergamus. Sanctitatem doctrince, cum
ejusdem efficacia, atque auctorum ejus sanctitate, octavo et nono
loco memorat. Procul omni dubio doctrina sanctissima verissima
est. Nam ipsum evangelium veritas est secundum pietatem, teste
apostolo ad Titum, cap. i. 1 . Eademque maxime efficax ; cum " verbum
Dei vivum sit et efficax/' Heb. iv. 12; "imo potentia Dei creden-
tibus ad salutem," Rom. i. 1 6. Eo regenerantur " quotquot ex Deo
nati sunt," 1 Pet. i. 23. Auctorque ejus sanctus; cum non nisi
sanctissimus Dei Filius fuerit, Heb. i. 1, 2; Joh. i. 18. Quid autem
sanctitas sit, quid verum falsumve, nos nisi ex eo verbo edocti, scire
non possumus. Ea autem sanctitas quse videri potest, fingi potest;
ea quaa fingi non potest, videri non potest. Sanctitatem autem Ro-
manaa ecclesise testantur plurimi omnium ordinum in ea homines,
fere omnes: clerus prsecipue ; testantur paparum vitas, mores, mortes,
ethnicis detestandse; episcoporum fastus, superbia, avaritia, igno-
rantia, ignavia, erudelitas, rapina; religiosorum, uti vocantur, astus,
fraudes, impuritas, hypocrisis, peccataque innominanda: omnium
idololatria; Jesuitarum pra3cipue fraudes, imposture, mendacia, pro-
ditiones, homicidia, libidines, perjuria, atque omnibus omnium ordi
num hominum peccatis extenuandis solertia. Eousque autem ejus
ecclesiae sanctitas demum progressa est, ut ob earn apud Lidos
Americanos, ubi vel maxime in honorem Christi et evangelii exco-
lere earn debuerant, plane invisum et abominandum redditum sit
ipsum nomen Christianum : ita ut quidquid tandem de iis statuatur,
commune aliquid cum Christianis, eorumve religione habere, obsti
nate et prsefracte renuant. Tandem eo rem deductam esse, conque-
CAP. IX.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE. 127
ritur Ludovicus Granatensis, "ut apud gentes barbaras adeo sit
Christianum nomen exsecrabile, ut si, quando ad eos monachi mit-
tantur, ne illos simili odio detestentur, necesse sit dicere illos quid em
non Christianos, sed patres esse, qui ad eorum salutem curandam
venerint; e& enim crudelitate Hispanos erga illos fuisse usos, ut
sanctissimum Christian! nomen, non pietatis et religionis, sed crude-
litatis et immanitatis nomen habitum sit." Sanctissimus Dominus
Jesus prostitute suo tempore sanctitatis hujus poenas repetet. Sancte
etiam fecerant patres Societatis, cum in prsedicatione evangelii apud
Chinenses, studiose Jesum Christum crucifixum fuisse occuluerint;
atque ita in alium, nescio quern, Jesum, ut fidem ponerent, persua-
serint; quod demum Romse prohibitum. Mirum autem est Bellar-
minum hunc locum attingere ausum fuisse, cum probe sciret, facilli-
mum factu esse, ex probatis historiis, suse ecclesiaB scriptoribus,
exemplis quotidianis ingentia volumina exsecrandorum scelerum,
libidinum, impietatum, prsecipuorum patrum istius ecclesise plenis-
sima, conficere. Sed hoc pensum nostrum non est. Si de sancti-
tate in hominum oculos incurreiite loquatur vir doctissimus, earn
omnes secundum regulam aliquam vel divinitus datam, vel quovis
modo receptam, mensurari debere confitentur. Ea autem erat quo-
rundam philosophorum apud ethnicos doctrina, ut earn Christianos
multos adhuc non pudeat sanctissimam appellare. Ejus efficaciam
ad mutandos hominum mores plurima exempla probant; et quanta
fuerit apud ethnicos, secundum philosophic pra3cepta vitae sanc-
titas, notum est. Unam prseter fidem, et veri Dei in Christo cogni-
tionem, quse sola vita seterna est, eorum, quae in oculos incurrunt,
nihil pene illorum aliquot defuisse videtur.
XVII. Deinde miracula, quce in sua ecclesia fieri, alibi non item,
contendit, recenset. Neque ullibi magnificentius se gerunt scrip-
tores nonnulli pontificii, quam cum ad miracula deventum est.
Virum hie, si se ullibi ostendit Valerianus magnus in Capucinorum
fratrum miraculis recensendis ; consulat eum lector, cui Aurea Le-
genda Jacobi a Voragine satis non facit; atque in miraculorum
istorum historiam Yalerianam, animadversiones viri doctissimi Jo-
hannis Comenii. Si quis prcestigiis, nugis, figmentis, mendaciis,
vanis, inutilibus, portentosis, diabolicis, ridiculis et blasphemis de-
lectetur, ad eat legendas, vitarum sanctorum scriptores, monacho-
rum archiva, sanctorum papalium canonizationes, annalium etiam
ecclesiasticorum post quartum seculum consarcinatores, atque, quid-
quid uspiam id generis corradi aut fingi possit, ei affatim suppedi-
tabunt. Unum tantum de mille, quo de reliquis judicari possit, hie
repetendum duxi ; memoriaB autem traditur in libro conformitatum.
Cum Franciscus, inquit auctor, " aliquando concionaretur, et asinus
in populo tumultuabatur, Franciscus ei dixit, Frater, asine, esto tran-
quillus donee concicnem absolvero. Confestim asinus dicto audiens.
128 DE THEOLOGIZE NATUBALIS [LIB. I.
se intra Francisci pedes composito gestu reponit." Mimm, si in
toto mundo asinus supersit, qui illico se in ejus ecclesiag potestatem
dedere nolit, in qua tota haec, miracula perpetrandi, efficacia locum
obtinet.
XVIII. Interea autem ; ut vera miracula, immediate, Dei poten-
tia ad confirmandam veritatem coelestem edita, qualia fuere ilia
Domini nostri Jesu Christi, atque apostolorum, magoam vim et effi-
caciam habuisse, ad excitandos hominum animos, ut ipsi veritati
auscultarent, atque ei crederent, omnes norunt ; ita certissimum est,
portenta diabolica, atque miranda, quorum causae investigari non
possunt, et figmenta pro veris miraculis venditata et credita, valid-
issima esse, ad vulgus credulitate superstitiosa illaqueandum, atque
ad dogmata pertinaci reverentia amplectendum, quae per ilia confir-
mari videntur. Atqui istiusmodi miracula inter ethnicos frequent-
issima fuere. Nemo pene est inter historicos probatiores Graecos,
aut Latinos, qui eorum plurima scriptis non tradiderit. Nota sunt
quae de Pythagora Porphyrius, de Apollonio Philostratus scripsere;
usque adeo, ut Tyaneum istum magum, ipsi Christo in miraculorum
claritudine conferendum, impie contenderit Hierocles; cujus scele-
ratam audaciam libro singulari retundit Eusebius. Sed hoc quidem
mhil ad pontificios, quibus solenne est jurare, hunc aut ilium fratrem
plura miracula edidisse, quam ipse Christus atque omnes apostoli.
Innumera sunt hujus generis miranda, quse Diodorus, Livius, Poly-
bius, Plutarchus, Cicero, Plinius, Suetonius, Tacitus, Caesar, Pausa-
nias, Dionysius Halicar. sparsim recensent. Eorum aliquot collegit
Valerius Maximus, lib. i. cap. vi.; singularibus insistere, iisve cum
miraculis pontificiorum conferendis, nolo. De Delphici templi a
Gallorum sacrilegio liberatione, historiam decantatissimam innuisse
sufficiat. Inter alios refert Pausanias in Phocicis. Satanam thro-
num suum inter homines, prascipuum apud Delphos, per aliquot
secula posuisse, omnes norunt. Nullibi terrarum se pro Deo hujus
muudi impudentius venditavit. Templum Apollinis in iis exstructum,
omnium pene gentiumpopulorumqueanathematislocupletatum, Galli,
duce Brenno, in Graeciam irrumpentes, spoliare aggressi sunt. Cum
autem superatis Thermopylis, recta Delphos Brennus contendisset,
oppidani metu perculsi ad oraculum confugerunt; illos statim bono
animo esse, iiihilque formidare jussit Deus: 3>uX«£g/t/ ds avrbg z<xriy-
ysft.&ro ra eavrov' — " Se sua defensurum pollicitus;" illico omnia pro-
digiorum plena. ToTg ftapZdpotg farttiipam ra SK roD %sou rayjj rs xal
wf /'<?/££ v <pavs?urara' — " Prodigia repentina et omnium quae unquam
audiverimus, evidentissima, in barbaros divinitus exstitere." "H rs yap
ofqv sftzfytv ruv FaXarwv ffrparsia fiiaiug xai str} vXtfarov sasisro
— " Primum terra, quantum ejus Gallorum acies occupa-
verat ingenti motu per totum ferme diem contremuit." Deinde,
Rpovrai re xai xipavvot Guvs^sTg syivovro, nai o/ [A\v e^s-TrX^rrov rt rovg KsX-
)AP. IX.] COKRUPTIONE ET AMISSIONE. 129
ovg xat dzyssfftiat rote, wo7 ra KapayysXXofASva sxuiXvov — " Tonitma et ful-
niina non solum Gallos exterruerunt, sed ad exaudienda, quae da-
>antur a ducibus signa, hebetate sensu attonitos reddiderunt." T«
uv qpwuv rrtvixavra fftpiffiv sfyavri (pdfffAura, o 'Yftepo-fcog xai Aaodoxog rs } xal
Hvppog- — " Visas praeterea in eos consurgere heroum species, Hype-
ocbus, Laodocus, et Pyrrhus," aliique. Toiovroig pev c/ (3dp£apoi vapa
riv Ji/Aspav qnttyftCHft rz xa} ixqrkjjfcsffi <fvv£i%ovro. Ta ds ry vvxri
fftpag s/tsXX&v aXyuvonpa sKiXTj-^affQar — " Atque hujusmodi qui-
em per totum diem terroribus et cladibus perculsi Galli fuere.
autem funestioribus casibus territi et percussi/' Id quomodo
actum sequentia decent. 'P/yog rs yap, inquit, h^uplv xai vipsrbg vjv
[*,(& rrZ piyzi. Tlzrpai rs aKoXtfftidvovffai rov TLapvaffffov /Asydhai, xa/
pfa'yvbfA&iHM GKOVOV rove, (SapSapovg £/%</!/ xai avrofg ov xatf sva
tic, aXXa xura rpidxovra, y.ai 'in tfXsioffiv, ojg sxaffroi zv r& aura;
n Kut avot,-~aut/j,zvoi rvyjDitv, aQpooig v\ avoXsia eyivsro vwb rr^g i^Co-
r,g ruv xw^vuv — " Ea nocte acerrimum frigus cum nive eos vehe-
tnenter afflixit. Saxa prseterea ingentia et mentis erepidines e Par-
asso sponte avulsse, in barbaros, quasi signum propositum corrue-
*unt. Neque singuli aut bini opprimebantur, sed triceni et eo plures,
ti forte simul, aut in prassidio constitissent aut una quiescerent, ab
ngruentibus rupibus collidebantur." In hunc modum autem territi,
racti, dissipati, ad unum omnes internecione deleti sunt. Ita Deo
lacuit sceleratam bumani generis impietatem, atque a sui cogni-
lone et cultu defectionem ulcisci. Quoniam enim iis visum non
uit, Deum in notitia retinere, tradidit eos Deus in potestatem prin-
ipis tenebrarum, eique permisit, ut ad majorem obdurationem,
i/Aovfag arcis defensione, tot tantaque prodigiosa miracula
deret. Ad eundem modum cum antichristi sectatoribus se acturum
raedixit, atque egit. Propterea enim quod amorem veritatis non
eceperunt, ut salvi fierent, " misit iis Deus efficaciam erroris, ut
jrederent mendacio, atque ei deludendos tradidit, cujus adventus est
x ilia vi efficaci Satanaa, cum omni potentia, et signis, et prodigiis
nendacibus;" prout nos docet apostolus, 2 ad Thess. ii. 9, 11. Hoc
;amen interest inter utriusque efficacioe gradus, quod antichristus
3apalis, nunquam usquam adhuc tot miracula et prodigia perpetravit,
uot quantaque in idololatrise etbnicse patrocinium edidit Satanas.
Juamvis enim hujusmodi portentorum prodigiorumque myiiades
dversus unicum sacras Scripturae testimonium, ne flocci quidem sint
aciendae, tamen, si quae talia in sacrorum pontificiorum defensione
inquam usquam accidissent, quae qualiaque apud Delphos exstitere,
acile conjici potest, quam avide in rem suam ilia arriperent papicolao,
uaque insolenti gloriatione se ubivis efferrent. Hoc ideo etiam,
cilicet miraculorum, freti praejudicio, se ab errorum tenebris divelli
acile non patiebantur. Quid enim? an deos potentes, propitios,
mesentes, — quibus se, cultumque suum, curae, cordi fuisse, tarn illus-
VOL. XVII. .9
130 DE THEOLOGY NATURALlS [LIB. I
tria habuere documenta, — quorum numen, potestas, summa vis, ac
beneficia, tot mirandis prodigiis manifesta facta sunt, — ad novae in
mundo antea inauditae religionis praedicationem, cui operi incubue-
runt pauci, ignoti, superstitiosi, nihili homines, — desererent? Id qui-
dem ab omni sapientia, constantia, fide, virtute, alienum satis fuisse
visum est. Deumne ignotum, liberatorem crucifixum, religionem
Judaicam, relictis diis patris, postquam per innumerabilem annorum
seriem, iis bello, paceque usi fuissent, recipere aequum censeri de
beat? mori satius esset, quam summum hoc scelus aut dedecus in se
admittere : ut vero praejudiciorum horum montes superaverit evan
gelium, notum est.
XIX. Lumen propheticum nota est Bellarmini duodecima ; non
illud quidem, quod in divinis Yeteris Novique Testamenti scriptori
bus inerat; non illud Jesu Christi, atque apostolorum ejus, cui inni
titur omnis fides Christiana; sed futurorum quoddam praedicend
donum, quod nonnullos in Romana ecclesia habuisse dicit, intendi
cardinalis. Pseudo-prophetas omni aevo tarn intra, quam extra De:
populum exstitisse, omnes norunt, nihilque est, in quo Satanas ho
minum mentes magis fascinavit, sibique obnoxias magis reddidii
quam rerum futurarum praedictionibus. Inter gentiles vixere Si
byllae, gentilesque future; quarum oracula celeberrima, atque omni
idololatrise foedissimae confirmationi servientia, prout apparet e.
omnibus vaticiniis, ex libris eorum desumptis, quae apud Livium
Ciceronem, aliosque exstant. Oraculum Delphicum, aliaque totu
orbis veneratus est. Quousque Satanas possit, quousque Deus e
permittere velit, ut futura prcedicat, non nunc disputamus. Id cer
turn est, inter gentiles persuasissimum fuisse, lumen propheticm
apud se solos resedisse; deosque suos, futurorum solos fuisse prse
scios, atque praenuntios; donumque illud futura praenoscendi, cur
multis communicasse ; hoc itaque etiam praejudicio occupati, verital
bellum indixerunt pertinaciter.
XX. In decima-tertia nota sua, quae est adversariorum confessii
infeliciter se expedit cardinalis ; nisi numerum quindecim notarut
complere antea constituisset, procul omni dubio, hanc ineptissimam
trivio non arripuisset. Sed utinam nulli fuissent inter patres antique
scholasticos, aliosve, qui eatenus confessione sua gentilismo astipula
fuerint, ut eos, si modo ptra Xoyov viverent, in ista superstitione sa
vos fieri potuisse affirmarent ; neque unquam luculentius testimoniui
ex ore ullorum adversariorum ecclesiae suae, extorquebit cardinalis.
XXI. Infelix eorum exitus, qui se ecclesice opposuerunt, dec
mam-quartam notam constituit. Hanc etiam sibi adsciverunt idol- 1
latrae. Gallorum sacrilegorum vravufaOpfav memoravimus. Aurwl
Tolosanum, 1 in proverbium abiit. Eorum, qui neglectis aut spreti
i « Proverbium de re exitiosa, et habenti funesta. De Sacrilega praeda Gallis pcjj
niciosa." Vid. Justin, lib. xxxii. cap. iii.— ED.
CAP. IX.] CORRUPTIONE ET AMISSIONE 131
religionibus negotium quodcunque aggressi sunt, infelices exitus tra-
dunt historic! omnes. Ex eo autem conjici possit, quantum fiduciae
in nota hac posuere ethnici; quod cum primum evangelium innotes-
ere cceperit, eo secularis felicitatis per varies successus, prosperosque
erum eventus, succrevisset omnis superstitionis metropolis, ut quo
Itius ascenderet, non habuit. Atque inde omnes rerum eventus
nfaustos, bellorum exitus infelices, malaque omnia, quibus ullatenus
afnigebatur humanum genus, Christianis eorumque religioni impu-
anda esse, constanter affirmarunt. TJnde Tertullianus : " Praetexunt
ad odii defensionem illam quoque vanitatem, quod existiment omnis
ublicae cladis, omnis popularis incommodi, Christianos esse causarru
Si Tiberis ascend it in mcenia, si Nilus non ascendit in arva, si ccelum
tetit, si terra movit, si fames, si lues, statim ' Christianos ad leones'
cclamatur." Similia habet Cyprian, ad Demetr., Augustin. lib. iiL de
Civitat. Dei, cap. xxx., et lib. v. cap. xxiL, et quaestionis centesimae
vicesimae sextae ad Orthodoxos, posterior pars haec est : Hug ds 6 '
ov ftstxvvrai offibirspcg, on Zag j&lv exsTvog xare?%e Tag <r6X&tg,
xai ot aypol tvwpa'yiav V.CL] svdqvtav iKSKryvro, xa/ ravra
up* o5 8z avrag rb XpiffrtaviKov xarsXaQe xyjpvy/^a, xai o'/xuv,
a/ o/xouvraic xai r%.g Xoiffqg tvtiriviag xarsffrvjffav g'^^ao/; xa} /&6Xig ra X&i~
\/a.va ruv vdXai v<?rb TUV 'EXX^i/wi/ f ye i yevrj{A.svuv xntf^druv xars^ouffai ri
, yeyevriff&ai dtixvvovffi rrjg vraXaiag gi/^v/ag xaj rqg vsag spq{Afag
xarzpag rag Spqffxsiag a/rfag a/A<porspuv irpo<pepovffai. Certissimum itaque
st, Bellarminum hie non nisi Gentilium armis pugnare. Videantur
cripta apologetica Christianorum veterum ; Justini, Tertulliani, Ar-
obii, Augustini, Orosii, quid de hac nota statuerint ethnici, quid
evera statuendum sit, ostendunt luculenter.
XXIL Felicitas temporalis divinitus concessa, ultima nota veras
cclesiaa Bellarminiana est. Si ad perdendam ecclesiam sobrius
iccessisset, notam hanc vix adhibuisset. Ethnica est, Muhammedica,
-erbo Dei imprimis adversa. Ea quidem adversiis prophetam Je-
emiam contendit turba idololatrica Judaeorum in ^Egypto, Jer. xliv.
i5-18: " Respond erunt Jeremiae omnes viri illi qui sciebant uxores
uas adolere diis alienis, et omnes feminae ipsae quaa adstabant, con-
jregatione magna, totus denique populus habitantium in terra
Egypti, in Pathroso, dicendo, In verbo quod indixisti nobis no-
nine Jehovae, minime sumus auscultaturi tibi. Sed omnino facturi,
[uodcunque verbum prodierit ex ore nostro, adolendo reginae cceli,
'.t libando ei libamina, quemadmodum fecimus, nos, majoresque
lostri, reges nostri, ac principes nostri, in civitatibus Judae, et in
>lateis Jerusalem : nam satiabamur cibo et erainus hilares, ac ma-
um non experiebamur. Ex quo vero desiimus adolere reginae cceli,
t libare ei libamina, eguimus omnibus, et gladio ac fame absumpti
umus." Eat nunc cardinalis, et doceat nos, quid inter suam hancque
udaeorum notam distet. Ex utraque parte acerrime disputant, et
,132 DE THEOLOGY NATURALIS, ETC. [LIB. II.
felicitatem ex una divinitus concessam, ex qua coelestium cultui se
dederunt, exaltera miseriam summam ob ejus neglectum se^retulisse,
affirmant. Sed quid ista sunt quaaso, panis, scilicet, cibus, hilaritas, si
ad ea, qua3 orator ethnicus in hujus notes assertione profert, conferan-
tur? " Quam volumus licet/' inquit, " patres conscripti, ipsi nos ame-
mus: tamen necnumero Hispanos, nee robore Gallos, nee calliditate
Pcenos, nee artibus Grascos, nee denique hoc ipso ejus gentis et terrsa
dornestico nativoque sensu Italos ipsos ac Latinos, sed pietate et re-
ligione, atque hac una sapientia, quod deorum immortalium numine
omnia regi gubernarique prospeximus, omnes gentes nationesque su-
peravimus," Cicer. Orat. de Haruspic. Responsis, ix. Si virum consula-
rem gravissime de Romanorum rebus gestis, victoriis, successibus prodi-
giosis disserentem audiret cardinalis, omnibusque hisce in vanissima3
superstitionis confirmationem abutentem, quid quaaso haberet quod
reponeret? verce ecclesice, adeoque religionis, et cultus veri, notam hsec
pra3bere, non iret inficias; manus daret necne, incertum; quo se, ac
veritatem tueretur, difficile admodum est conjicere. Ita Dionysius
Halicarn., Antiquit. Rom. lib. ii., affirmat se sacra Romana exposuisse,
"iva roTg ayvoouffi rqv 'Pw/Aotiuv svfftQeiav, yv 01 dvdpsg fanrydtvtv, fjs/j vapddo^ov
pavfi rb vaVTag avroTs rb x,a\Xiff-ov XaCs/f roi>£ rtoX'sftovs rtXog, atravruv yap
avruv rag ap%ag xat rag vvoQifcig evfc&ardrag (pavqffovraj rtoiqtfa/jszvoi,
xai dia rovro ftdXiffra rovg SzoiJg sff^Korsg ev ro/g xivdvvoig sufLtveit' — llOC
est, " Ut quibus hactenus ignota fuit Romanorum pietas, mirari de-
sinant, semper eis felices contigisse bellorum exitus; omnia enim
ilia religiosissime,ac justissimis de .causis auspicati esse, comperientur ;
ideoque deos in periculis habuisse maxime propitios."
XXIII. Atque hsec omnia in eum finem dicuntur, ut vis ilia di-
• vina et efficacia evangelii, seu de cruce Christi sermonis, qua de
omni cultu idololatrico intra breve temporis spatium insignia tro-j
phsea constituit, magis eluceseat: ea sola freti, atque Christi in ea
praBsentia, potentiaque, paucissimi, homines innumeros, totum mun-
dum; pauperes, rerum dominos; insipientes, sapientissimos ; indocti,
doctissirnos, — pvsejudiciis, rationibus, traditionibus antiquissimis, mi-
raculis, argumentis iis, quas Christiani saltern nomine tenus irrefra-
gabilia etiamnum censent munitos, — adorti, non destitere, donee per
mille pericula, mortes, cruciatus, discrimina innumera totum mun-
dum Deo atque Christo subegissent.
XXIV. Cum piimum autem lumen evangelii elucescere coeperit,
dominatus sui Catholici, et antiquissimi ruinam ex multis indiciis
Satanas pra3sentiscere visus est. Ne tamen fatiscere, aut in ex
tremis sibi deesse videretur, nullum non movit lapidem, quo se
suosque ad versus veritatem ccelestem muniret, illamque opprimeret,
Pra3terquam enim, quod immani crudelitate mancipia sua in evan
gelii professores sssvire coegerit, ut si fieri potuerit,, veritatem in
illoram, qui earn coluerunt, sanguine suffocaret, etiam superstitioneni
CAP. I.] DE THEOLOGIA AD AMIGA ANTEDILUVIAN A. 133
illam, qua ipse unus omnia erat, varie instaurare, atque ei novas
vires, novumque nitorem addere conatus est. Cum enim duae Gen-
tilismi partes fuerint; vanaB scilicet de Deo rebusque divinis opina-
tiones, atque cultus idololatricus, plurima fuere in utraque parte
inter omnes homines receptissima, a quibus ipsa ratio humana, cum
ilia ad examen revocaret, necesse habuit abhorrere. Ne ideo ex iis
primo dubitandi de tota ilia vanissima superstitione, qua illaqueati
fuerunt, ansam ulli arriperent atque proinde veritatem investigandi,
statim ac evangelii fama in mundo percrebuit, viros magnos doc-
tosque excitavit, qui salva ejus auroxparopfa opiniones de Deo rebus
que divinis spirituales magis, atque a recta ratione minus abborrentes
excogitarent, defenderentque, atque cultus celebrandi rationes minus
saltern ineptas, ridiculasque iis, quse vulgo in usu fuere, statuerent.
In prima opens parte, Amelius, Eumenius, Plotinus, Proclus, Hie-
rocles, Celsus, aliique sedulam ei navarunt operam. Isti etenim
quamvis idololatrias essent retinentissimi, opiniones tamen de Deo
sobrias magis, quam philosophorum vulgus antea tradiderat, sedulo
exposuerunt; atque vanas, falsas, noxias de numine sententias ex-
ploserunt. Hoc autem conatu illos ejus veritatis, quam odio habu-
erunt, beneficio, qua3 jam sui radios in hominum mentes immiserat,
usos esse, certissimum est. Eorum, qui cultum nefarium, atque
mysteria ejus sceleratissima fuco delinire sategerunt, principes fuere,
Apollonius, Porphyrius, Jamblicbus, et Julianus; atque in hisce con-
stitit ultimus mentis Hellenismi conatus. Praepotuit autem Dei
verbum et Spiritus; donee invalescente hominum malitia et impie-
tate, a vero puroque Dei cultu, totus pene terrarum orbis denuo-
turpiter defecerit.
LIBER II.
DE THEOLOGIJE POST LAPSUM ET INGRESSUM PECCATI,
INSTAURATIONE, ET CORRUPTIONS DENUO ;
SEU DE THEOLOGIA ADAMICA SUBLAPSARIA ANTEDILUVIANA.
CAPUT I
leologia gradatim corrupta, gradatim instaurata — Theologia in abstracto, doc-
trina divina — Revelationum gradus — Theologiae supernaturalis ortus — Pri
mus in promissione seminis mulieris gradus — In ea promissione fcedus novum
datum, initum, stabilitum — Vis vocis nv ^ — Natura foederis Deum inter
et homines, Gen. iii. 15, explicatur — Christus mediator promissus — Agnus
mactatus — Novae theologian capita praecipua — Quae in Gen iii. 15, addueunt
Targumistas, et Paulus, Epist. Heb. ii. 14 — Dies novissimi qui — Christus
mulieris semen — Recentiorutn Judceorum malitia — Socinianorum «^x«y/«
BE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
Vulgati interprets hallucinatio notissima — Commentatorum nonnullorum
blasphemia Fabritii Boderiani insania — Adami pcenitentia et gratiarum actio
Novaa theologize prsecepta, quee et qualia — Sacrificiorum institutio — Circa
eorum ortum pontificiorum, Socinianorum, Episcopii nugse — Smalcii sententia
refutata Porphyrii, examinatur — Theologies Adamicae post lapsum summa.
I. QILE ad general es theologice notiones pertinent, libro superiore
exposuinms. Ostendimus etiam theologise sftpvrou, seu originariae,
ortum, usum, et apamffpov. De succedaneae alius theologiae uTraXXax-
wiou institutione porro agendum. Caeterum, cum neque naturalis
ista corrupta penitus, neque nova ista, quam aggredimur, instaurata
aoXX^v, et povoudus fuerit, sed vohvpspug xat -roXurpeVwg, ilia corrup-
tionem passa sit, hsec autem perfectionem suam obtinuerit, utriusque
gradus celebriores, paucis exponendos duxi.
II. Theologiani, aut in abstracto (uti loquuntur) pro doctrina
divina, aut in concrete pro habitu mentis in theologis, seu £gg/ vpbg
didKpi&v TtaXoD rs wl xaxov, Heb. v. 14, sumi posse, antea docui-
mus. Ita de astrologia, Aristoteles: " Astrologia dicitur et ipsa de
rebus coelestibus disciplina, et nautarum de iis rebus peritia." 'Aarpo-
\6yo$ enim idem antiquitus, qui et aarpovof&os. Qui, nescio quos,
siderum effectus prsedicit, nunc ita nominatur. Omnis autem veri
nominis theologia postlapsaria ejusdem generis est. Variis reve-
lationum gradibus objective tantum aliquoties innovata. Habitus
ideo iste mentis, quo doctrina ilia comprehenditur et percipitur, idem
prorsus est in omnibus omnium seculorum theologis. Cum autem
multus de eo sermo nobis erit, in theologiaB, proprie sic dictae, Chris-
tianse consideratione, omnem ejus doctrinam eo remittendam duximus.
De variis revelationis supernaturalis, seu novas theologise gradibus et
progressu, primo in loco paucis agemus. Hanc autem doctrinam om
nem innuit apostolus ad Heb. i. 1. Et quoniam iis pares pene corrup-
tionis [gradus] theologia primigenia sortita est, illi etiam dicendi sunt.
III. Post ingressum peccati, atque theologisB naturalis avupeuav
et &<pavi(r/j,6v inde subsequentem, ex infinita gratise, sapientiaa, et
yfaavOpuirfas, divinae abysso, prodiit theologia Adamica antediluviana,
seu promissum evangelicum vafjwpurov. Hie theologia superna
turalis, primum vestigium firmavit, hie ortus et primus ejus gradus
erat. Haec ergo mentis et gratiae Dei revelatio, primo enarranda
est ; utque progressum ejus susceperit theologorum corruptio, deinde
&#offraff/a catholica, atque vavuteQp/a horrenda. Veram omnem
theologiam foederi alicui divino niti, antea ostendimus. Quamvis
autem nna nudum promissum aliquoties significet, atque in eo
sensu primum usurpetur in Scripturis, Gen. vi. 18, Exod. xxxiv.
10, Esa. lix. 21, tamen, cum istiusmodi promissum bonum aliquod
exhibeat, quod officiorum restipulationem, seu tvveidfasus ay aft c
ex&pwrwa sig Ssov, exigat, Jer. xxxi. com. 33, omne foedus divinum
prascepta et promissa sua habere, pronuntiare possumus. Cum
CAP. I.]
ANTEDILUVIAN A.
135
deo Deum foedus novum cum Adamo lapso iniisse dicimus, novam
obedientiae praescriptionem, promissionibus gratiosis munitam in-
telligimus. Ad foedus Deum inter et homines constituendum, firm-
andumque, nihil praeter requiritur. Foedus autem illud gratias
fuisse, dicimus, quia in alio, seu mediatore gratuito fundatum. Quod-
cunque enim fcedus immediate cum hominibus iniri potuerit, quam-
vis obedientiam year tmeixeiav et sine rigore exegerit, operum futu-
rum esset. Fcedus ideo hoc novum, gratis erat, quia in alio fun-
datum, qui conditiones ejus omnes praestare tenebatur. Istius autem
fcederis promissis et prseceptis constitit nova hsec theologia.
IV. Fcederis autem hujus fundamentum et naturam in celeber-
rima ista seminis victricis promissione contemplari licet. Gen. iii. 1 5,
nnsn PN"I ^w* 1 . ron njnr rni \jnr r^ neten pni *j^a JTB>K raw
y UMitel ; — " Et inimicitiam ponam inter te, et inter mulierem, et
inter semen tuum, et inter semen ejus ; ipse conteret tibi caput, et
tu conteres ei calcaneum." Hie primb Christus promissus est ; unde
6 Xdyos postea dictus; hoc est, is de quo sermo ille Dei salutaris, seu
verbum promissionis factum est. Verbum enim ssepenumero ab
solute pro promisso usurpatur; ut Anglice dicimus, " I will give
you my word for it; and I will make good my word ; that is my
promise;" — quod observatum doctissimo Cartwrighto in Harmon.
Evang. In hoc etiam promisso, Agnus is erat mactatus; mactandus
quidem respectu eventus realis, mactatus respectu effectus salutiferi;
statim scilicet a jactis mundi fundamentis. Hsec inquam novae
theologiae summa est. Hie vero paradisi fmvius (ut ita loquar) in
quatuor capita se diffindit ; nempe, justitiam, atque, vi ejus, accepta-
tionem gratiosam, haud amplius domi, et in obedientia .nativis viri-
bus prsestanda petendam, sed ab alio, qui mortis aeternse periculum
esset propulsaturus, gratis accipiendani esse, hie primo revelatur.
De morte, merito peccati, peccatorum coram Deo justificatione, jam
turn Deum inter et irpuroKXaffrous agebatur. Ad causam dicendam
Adamum v. nono vocat ; undecimo peccati postulat, et reum peragit;
mortem sonti pronuntiat, v. decimo nono ; foedus enim operum ilium
irritum penitus fecisse, gravissima ista expostulatione, num comedisti
de arbor e, de qua prcecepi tibi, ne comederes, ostendit; adedque
omnem sibi cum Deo communionem ademisse. De renovation e
communitatis ideo per alium hie agitur. Sibi enim in se homini
peccatori spem nullam sitam esse, clarissime docuerat. Deinde
sospitatorem hunc, seu ilium alterum, per quern omnimoda salus
irnposterum exspectanda foret, in mundum inducendum, per ev<r&p-
xuffiv, faciendum nempe a muliere, Gal. iv. 4. Unde hie dicitur
semen mulieris; quam inductionem apostolus s/Vaywy^ rou vpo-
roroxov e}$ r^v oixovpsvqv vocat Heb. i. 6, quaque dicitur thtp^tffSat
tic, rbv Ktffpov, cap. x. 5. Prout itaque, suasore et impulsore ser-
pente, peccatum per mulierem in mundum intraverit, per earn
136 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
etiam remedium proventurum Dens promittit. Tertib, Ut perfectus
liberator exsisteret, debere eum et pati, et vincere serpentem; morsus
enirn calcanei per serpentem, plagam infert lethalem. Mortem ideo
pro peccato et peccatoribus, liberatorem ex semine mulieris gustatu-
rum, pranuntiat, Heb. ii. 9. Cumque Satanas victoriam, quam ex
Lumano genere recens reportaverat, ad seternam omnium interneci-
onem persequi et exercere voluerit, semen illud non tantiim ei vic-
toriam e manibus erepturum, spoliaque cum forti isto divisurum,
Esa. liii. 12; sed et ipsum Satanam debellaturum, operaque ejus
eversurum, Deus promittit. Ultimo in loco, Servatorem hunc opti
mum, atque victorem summum, cuma3ternaistajustitia, seu Qt| P^ p^-f,
Dan. ix. 4 24, quam esset reducturus, fide apprehendendum esse. Id
et natura rei, et modus revelationis postulat. Cum enim perditis et
maledietis peccatoribus, omnimoda salus ab alio quopiam expetenda
et exspectanda annunciatur, quam ut ei confidant, inque eo spem to-
tam, se ipsos abnegantes, collocent, quo salutis istius participes fiant,
absolute nihil amplius requiritur. Revelationis modus in promis-
sione constitit; qui etiam fidem exigit; intelligi enim non potest,
quomodo quis promissse rei obtinendse se accingat, nisi fidem adhi-
bendo ipsi promissioni. Hisce autem capitibus omnem de mediatoris
persona et officio, de justificatione gratuita, de resipiscentia, de morte
sterna, vita, et prsemio, de resurrectione carnis, doctrinam (utut ob-
scurius) contineri, facile esset probare.
V. Promissionem autem hanc Messiam respexisse, antiquiores
Judsei agnoverunt, recentiores negant. Targ. Jon. Ben Uzziel, "Me-
dicinam adhibebunt calcaneo KfWD N^i?D Wl, in diebus ejus regis
Messise." Targ. HierusaL, " Incolumitatem prsestent in calcaneo
KIWD total iwa KW npy spon, in fine extremitatis, diebus ejus
regis MessiaB:" et inquit, " Erit memor tibi," aut tui, est vox minan-
tis ; ut Anglice dicimus, " Remember this/' quo talionem minamur.
Vulnus autem serpentis insanabile fore, docet uterque paraphrastes.
In eundem sensum Paulus cum Judaeis agens, ex communi eorum }
tune temporis, fide, promissum hoc enarrat, Heb. ii. 14, 'Ecre/ ovv ra
waidla, xsKoivuvyxz aa,px.b$ xa,} a/^arog, xa/ avrls woipu'X'Xqffius fASTstf^e rw
avruv, fact, dux, roD Savarou xarapy^<r>; rbv TO %pa,ro$ e^ovra rov Savdrou
rovr ttn rbv 3/aCoXov ver. ] 5, xa/ dcraXXag^ rourous, otfo; ^oCy Savdrov
did vavrbg ro\j Qv svo^ot rjtav dov^siag. Qu8e verba, quid aliud sonant,
quam medicinam, seu remedium, paratum esse morsui serpentis
per Messiam. Hoc verb factum fore IT' so-p/arwv ruv tfAepuv, hoc
est, N*OI* npy tjion. Dies Messise, dies novissimos esse, etiam alibi
asserit apostolus, scil. cap. i. 2. Porro medicinam serpenti paratam
haud esse, quod utrumque Targum diserte afiirmat, docet idem apos
tolus, cap. ii. 16, Ou y&p ftfaov dyysXuv evt^a^avsrai «XX« (fvepfAarog
evi\afj,£dverai. Ita etiam in Midrash Tehillim, ad Ps. i.:
jo f\n «an DW D^S-inD fan;— "Omnia sanabuntur in futuro
CAP. I.] ANTEDILUVIANA. 137
seculo praster serpentem." Apostolum autem, ex principiis inter
JudaBOs olim concessis, in Epistola ad Hebrseos disputare, commen-
tariis nostris ad earn epistolam (ffvv Qzti) ostendemus. Judsei recen-
tiores odio Christi in alia sunt sententia. Eecte Fagius: "Hinc
videamus majorem sinceritatem fuisse apud veteres Hebrseos in
interpretatione Scripturarum, quam sit hodie apud recentiores JudaB-
orum scriptores, qui saBpe, data opera, clarissimos eosque praBcipuos
ScripturaB locos depravant, et in suum sensum maligne detorquent."
Josephus olim verborum cortici haBsit, lib. i. cap. iii. ' ApysaioX. Nescio,
quas allegorias fingit Philo. Sociniani negant ullum hie haberi de
Christo promissum. " Si negemus ibi promissionem esse, sed male-
dictionem, eamque sicut alias omnes sunt, temporalem, quse inimi-
citias hominum et serpentum significet. cum aiitea nulla esset, quid
quaeso adferet Carolius, quo Xo'yoi/ ibi promissum confirmet?" Johan.
Sommerus adv. Petrum Carol ium, lib. ii. cap. iii. fol. 73. Hinc in
exposition e graduum revelationis voluntatis divinaB, locum hunc
perpetuo silentio prsetereunt Volkel. de Ver. Relig. lib. ii. cap. viii.
x 13, 14; et qui ejus vestigiis inhaBret, Simon. Episcop. lib. ii. Instit.
leol. cap. xi. Expresse Valentinus Smalcius, Kefutat. Thes.
Vantzii disputat. iv. p. 94. " Evangelium," in quit, " mox in para-
liso constitution is suaB primordia sumpsisse,verba sunt Frantzii, nulla
:rarum literarum auctoritate, nulla ratione confirmata. Si dicat
rerba ilia, ' Semen mulieris conteret caput serpentis/ posse ad Chris-
im et ad victoriam, quam de Satana reportavit, intelligi, quod
solum est, quod ab omnibus urgetur et quod ex his verbis elici potest,
respondeo nihil id ad propositum facere. Multa enim dicta exstant
in sacris literis de rebus aliis prolata, quse postea sub novo foedere
ad Christum et ad ea, quse ad fcedus novam pertinent referri possunt.
Habere autem ilia pro vatiniciis et promissis, eorum est, qui non
haberit, unde aperte suas probent opiniones. Et certe si evangelii
primordia coepissent in paradiso, vix credibile videtur, fieri potuisse,
ut aliquis sacrorum scriptorum novi fcederis, semel saltern, illud vati-
cinium non allegasset, quod tamen nusquam factum esse, ipsa luce
clarius est/' Vidimus, quaB sit hujus he-minis de vaticinio et pro-
misso hoc evangelico sententia. Ad Christum illud directe pertinere
negat; idque audacter; aut ejus in Novo Testamento mention em ul-
lam fieri. Sed non omnium eadem est sententia. Christum, "semen
illud mulieris, in paradiso lapsis hominibus a Deo promissum, con-
triturum caput serpentis infernalis/ ; vocat Jeremias Felbengerus, De-
monstrat. Evangel, p. 17. Mentionem autem promissi hujus in
novo fwdere fieri impudenter nimis negat Smalcius. Serpens est
diabolus, 2 Cor. xi. 3, Apoc. xii. 9, 14, xx. 2; impii sunt
s^idvoJv, Matt. iii. 7; SK vrarp&$ diaZohw, Joh. viii. 44; qui
an apyji:, cap. viii. 44; et acr' apxys apaprdvei, 1 Joh. iii. 8', per
seductionem communium hominum parentum, qua omnes occidit
138 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
Deinde, semen mulieris Christus est, Heb. ii. 14; Gal. iii. 16,
iv. 4. Ipsum autem contrivisse caput istius serpentis, non negabunt,
opinor, Sociniani. Vid. Job. xii. 31, xiv. 30; Luc. x. 18; 1 Cor.
xv. 54- Heb. ii. 14; 1 Job. iii. 8; sed de bisce alibi. Vulgatus in-
terpres babet, ipsa conteret; et nescio quid inde blasphemum de
beata virgine, blaterant commentatores, stupore plane asinino. JHJ
generis est masculini; ei respondet pronomen wn ipse. Ideo quam-
vis seniores reddant SHJ per gveppa, et non per giropog, tamen loco
rot? ann habent auro'v, ad rem ipsam, non verba attendentes; more
veterum. Ita Comicus, " Ubi scelus, qui me perdidit?" Eadem lo-
quendi formula in Novo Testamento baud insolens: Mad»jre6<rare vavra
ra Uvri, (SaKrifyvreg auroug, Matt, xxviii. 19 ; et forma adversa, w o (nempe
tfffopoe) gffgtfe tfapu rqv o3ov, xai ra vrersiva rou ovpavou xurspu.'ysv avro.
Luc. viii. 5 ; et, IlaX/v evroXqv Kaivqv ypdpu v^Tv^ o effnv aXqQsg sv aurw, xa/
sv vftfv, 1 Job. ii. 8 ; et Apoc. xvii. 16, Ka/ ra d'sxa x'epara a sJdsg lifl rb
Siipiov oZro/ pifffiffoua TVV Kopvw quare? quia us para ilia rev era fuere
/3ao-/Xs^,mas. gen. Lectionem illam rejicit Hieronymus,tanquamveri-
tati Hebraicse contrariam, Trad. Heb. in Gen. Detestanda ideo au-
dacia Guidonis Fabritii Boderiani, viri sane docti, sed superstitionibus
obnoxii, qui in editione interlineari Platiniana pro ^n, aon sub-
stituere aggressus est. Yarise lectionis vestigium hie nullum esse ap-
paret, apud solertissimum istiusmodi varietatum indagatorem Lud,
Cappell. Critic. Sac. lib. v. cap. xi. sect. 4, pro &n autem, vel cura, ut
falsi crimen innotesceret, vel incuria impressorum irrepsit ^n quge
vox Hebrcea, non est. Accepto autem hoc promisso Adamum poeni-
tentiam egisse atque a peccato fuisse liberatum ostendit auctor libri,
cui titulum fecit Sapient. Solomonis, cap. x. 1 : Aurjj, Sapientia scilicet,
^wroVXaorov war'spa xotfftov ftovov xriffQsvra disp-jXaZe, xa/ I^f/Xaro avrkv sx
TapacTT-w/Aaros /3/ou. Et Targ. in Cantic. Cantic. cap. i. 1, ex traditione
Judaica, Adamum post remissionem peccati sui, die Sabbathi Can-
ticum prasstans Deo dixisse, affirmat. Per novam bane gratise,
redemptionis, et remissionis peccatorum, morte Mediatoris obtinendse,
revelationem, immutata prorsus est tota theologice hominum pec
catorum natura specialis. Mansit quidem finis ultimus omni theo
logice communis, qui est fruitio Dei seterna. Non tantum autem
doctrinis, sed et principiis et mediis innovationem factam esse,
ostendet plenior evangelicce theologise enarratio.
VI. Prsecepta ad novam bane theologiam pertinentia duum gene-
rum fuere. Primo enim omnia prsecepta moralia, quibus magnam
partem constitit tbeologia g>pyros, in novae hujusce usum translata
sunt. Lumen illud nativum, moralium operationum directivum, quod
menti prirni hominis in ipsa creatione Deus indidit, ex gratiosa ip-
sius ohovopfa etiam post lapsum, corruptum licet et debilitatum, Jx
pepovs in omnibus posteris ejus mansisse, superius fusius demonstravi-
mus. Illud autem in iis, qui novam bane revelationem fide sunt
CAP. I.] ANTEDILUVIAN A. 139
amplexi, per Spiritum suum indies fovere, Deus non destitit. Hinc
quamvis adhuc verbo wpopopixti ea praecepta nondum signata erant,
perfecta tamen evasere obedientiae regula: fide eis novum usum, et
theologis novum lumen, suppeditante.
VII. Alia praecepta nulla Adamo data fuerunt in vivendi normam,
preeter luminis naturalis, honestum a turpe discernentis, reliquias.
Illae fide excitatae et directae, ei fini suffecerunt. Et exempla obe
dientiae, secundum legem hanc praestitae, antediluviani plurima ex-
stant, Gen. iv. 4, 6, 7, vii. 1,2. De septem praeceptis, quae nonnulli
Adamo, alii Noacho, tradita fuisse affirmant, postea agendum. Illud
certissimum, omne officium humanum praeceptis Dei niti.
VIII. Et, quidem lumen illud eftpurov, seu theologia svdiddsros,
ad omnia decalogi praecepta se extendit. Prout autem Deo visum
fuit, prceceptum secundum, quo ipsius voluntas, de modo cultus
omnis, aeternum stabilitur, in ipso statu integritatis per mandatum
arbitrarium, de non corned endo fructu arbor is scientice boni et mali,
ad statum istum accommodum, explanare et firmare ; ita etiam post
ingressum peccati, atque peccatorum per semen mulieris reparationis
promissionem, idem prseceptum novo mandato, ad statum istum ac
commodum, per cujus nempe obedientiam, et fidem promissioni ex-
hibitam, et novum usum legis l^pi/rou exprimere poterant, stabilire
ei placuit. Haec erat sacrificiorum institutio, qua3 totam theologiam
Adamicam postlapsariam absolvit.
IX. Sacrificiorum quidem ortum lumini natural! adjudicant pon-
tificii, atque hunc ritum Deum colendi, in statu innocentiae locum et
usum habiturum fuisse contendunt. Gregor. de Valent. de Sacrific.
Miss. lib. i. cap. iv. ; Bellar. lib. i. de Miss. cap. xxiv. ; Lessius de Justit.
et Jur. lib. i. ; Suarez in iii. p. Th. distin. Ixxi. sect. 8. Hoc figmento,
aliisque plurimis missce opus est ; ipsa, figmentum portentosissimum.
Ex recta ratione, qua concludit homo, Deum cum optimis, quas ei
sunt in peculio, se colere debere, ritum hunc originem traxisse sus-
picantur Sociniani; ac Arminianus Episcopius: "Abel," inquit, " fide
sola, nullo pra3cepto divino adductus, id est, rationis rectaB solius in-
stinctu, Deum judicavit colendum esse rebus, quas habebat in pecu
lio suo, optimis ; id est, sacrifices de primogeniis pecudum suaram et
de eomm adipe/' Instit. Theol. lib. i. cap. viii. sect. 3. A^o/ ! Quasi quis
aliquid ex fide agere possit nullo pra3cepto divino adductus? vel idem
esset ex fide agere, et ex recta ratione, sine praecepto ullo ; vel ulla
fides esset, quae non respiceret et praeceptum, et promissum ; aut
Deus novos modos cultus sui inveniendi copiam indulserit arbitrio
creaturarum ; vel tota haec fuisset ratio sacrificii Abelis, quod Deum
colendum esse rebus, quas in peculio suo optimas habuit, statuerit ?
quae omnia plane a^o'Xo/a. Idem Episcopius alibi etiam hujus ritus
ortum investigans, iterum sententiam hanc audacter reponit. " Sine
periculo/' inquit, " credi potest, ritum istum sacrificandi inductum
1 40 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
fuisse ab ipso mundi primordio, ex ingente quodam zelo atque affectu,
Deum demerendi et honorandi isto singular! actu et officio, quo op
tima, charissima, et pretiosissima quaeque honori Dei impendebantur ;
atque ita publicitus demonstrabatur ista omnia majori jure Deo
deberi, quam hominibus ; quorum usui, atque esui adeoque voluntati
quotidie serviebant: Deum autem ritum istum, etiamsi forte opti-
mus non videretur (neque enim credibile est Deum sanguine et csede
ianocentium animalium delectari; quse ratio forte etiam sufficit, ut
credamus ritum hunc ab ipso Deo imperatum non fuisse), tamen
quia ex tarn religioso animo proveniebat, gratum habere voluisse, et
ut porro semper usitaretur, pro benignitate sua permisisse; adeoque
postea tandem etiam charissimo populo suo injunxisse, atque pra>
scripsisse, nihil vetat." Nihil vetat, inquis, Episcopi? Imo quicquid
de Deo cognosci potest naturaliter, quicquid de se aut voluntate sua
in Scripturis ipse revelavit, vetat, ne huic absurdissimaa fabulas fidem
habeamus. Quid enim? an sapientiam et voluntatem Dei ita sapi-
entise et voluntatis miserorum peccatorum pedissequas statuere
sequum est, ut quod isti in cultu ejus invenerint, quam vis neque op
timum, quod inveniri potuerit, nee ipsi gratum, tamen non tantum
gratiose permitteret, acceptaret, sed et severissime sub pcena mortis
et excidii toti ecclesise suae per annos bis mille observandum injun-
geret ? Hoccine nos credere permittet rb yvuffrbv rov ©sou, quod nil,
nisi summe perfectum, Deo ascribendum clamat ? hoccine Scriptura,
ubi toties Deus ipse, omnia inventa humana, in cultu suo, rejicit,
damnat ? Nihilne erat in antiquis sacrifices, praeter affectum opti-
morum carissimorum Deo impend endi ? Nihilne base ad Christum,
ejusque sacrificium ? Nullum divinas sapientiaa et bonitatis in iis
specimen, nisi quod mortalibus viis suis insistere permisit, quod, non
nisi magnae maledictionis loco facit? Nihil instructionis divinae,
nullum fidei in Messiam venturum fulcrum in illis constitutum ? Sed
pudet istiusmodi naaniis immorari.
X. Scimus quid sit humanum genus; ac quales sint, e quibus
constat; neque quid actum esset de cultu divino, si modo minima
ejus particula indulta esset humano arbitrio, difficile est conjicere.
Neque solennem istum ritum, quo totum de Filii sui unigeniti morte
atque merito mysterium exponere Deo placuit, ab alio fonte, quam
a proprio suae voluntatis consilio originem duxisse, fas est judicare.
Fcedere novo inito, facta est peccatorum remissio. Earn vero %^/s
aitta.rtK'xiHiiae fieri non posse, docet apostolus, Heb. ix. 22. San
guine ideo sacrificali (forsan pecudum, ex quarum pellibus Deus
tunicas protoplastis concinnavit) fcedus illud ex Dei institutione
sancitum esi
XL Solus est inter philosophos Porphyrius, qui data opera sacri-
ficiorum primordia investigare aggressus est. Illius ideo sententiam,
praesertim cum nonnulla contineat, quorum notitia lucem aliquam
CAP. I.] ANTEDILUVIANA. 141
locis quibusdam sacrae Scriptures afferre potest, ug sv wapodw, enar-
rare placet. Libro secundo wepl d^o^jg l/^t^wi/, sen de abstinentia
ab animalibus necandis opus aggreditur. Primo ideo sacrificiomm
omnium origin em grato hominuin animo adjudicat, et proposito
Deum colendi optimis, quae haberent in peculio. luv svepysffiuv, in-
quit, rag d{toi£dg xa/ rag %dptrag aXXoig fisv aXXwg dftofiorsov Kara rr t v
d^iav rqg tfanitat, roTg de &ig rot, fAfrjf/sra i]fjt,dg sv
xai awo rojv r/fAiur'spw %MI j&dXtff-a si avroi zhv rovrwv
81 xai rtiJMwrara &\> ^dg o/ 3so/ &v iroiovffiv 01 xapirol .... WOTS aero rovruv
avrovg n^r'tor — "Benefacta compensare et gratias, aliis quidem aliter,
pro beneficii dignitate reddere oportet ; et maximas quidem, nee non
ex optimis illis, qui optime de nobis meriti sunt. Idque praecipue si
illi ipsi optimorum istorum sint nobis auctores. Optima verb et pretio-
sissima, quibus nos dii afficiunt, sunt terras fructus; ex his igitur deos
colere oportet/'' Vera autem sunt, qua3 affirmat, et sacraa Scripturaa
satis congrua. Vid. Prov. iii. 9. Hunc autem ortum, ritum sacri-
ficandi habuisse, multis ibidem perficere aggreditur. Etenim inquit,
xaQdirsp rug dyaQol'g dvdfdffiv, (rura xansfvoig qyov/JsS&a dsTv tfots/'tfQai rag
dvapxdg, — "sicut viris bonis, ita et illis (hoc est, diis) rerum nostrarum
primulas solvere, aaquum esse existimamus/' ^Egyptios morem hanc
ab immense tempore usurpasse, docet ; alibi autem, alios quosvis UK
dpyjtg idem fecisse sect. 5. Cultum autem hunc religiosum, rectam
rationem, et ex ea debitam erga benefactorem optimum observan-
tiam postulasse, affirmat; juxta quam sententiam Christianos quos-
dam sentire, ostensum est. Porro, doutevuv iwoOsfci de carnibus non
comedendis in Caini partes delatus, solos terras fructus in sacrificia
adhibendos contendit. Sacrificio enim ab initio rerum nationumque
ex Lerbis, frumento et floribus, non myrrha, aut casia, aut thuris
croco mistis, sed puris, prout ea terra protulit, facta fuisse narrat ;
nee nisi multis post seculis, errore per gradus ingravescente, ex aliis
rebus quibuscunque oblata fuisse. Gens antiquissima, inquit^ ^Egyp-
tiaca, qp^UTO trpurov ap' effrtag ro?g ovpavtoig %so?g Sveiv, oy <ff&bpQV)f wfis
xai Xi£avurou jcpoxw fAt^Q'svruv dirapy^dg, oy rovruv sQvov wponpov
"X^wg olov, ti nva rr^c, yovj/uou (pvffswg %vovv rafg ^spffiv dpd/Jt>svoi }
jet. 5. Atque sententiam istam, per maximam istius libri partem,
enarrat, firmatque. Animalium vero seu sanguinis in sacrificiis
oblationem, non nisi sero admodum invalescentibus nequitia, impie-
et superstitione inductam fuisse in usum contendit, idque pluri-
mis cultum istum oraculis improbantibus, et non nisi multa adhibita
cautione tandem permittentibus. 'Eflr/tfxcVy, inquit, og yvsxyovog $BO<TP<J-
ru\i tfpoSdruv dfrdpl^aGQai, sftirps-^ai ftsv <paffi ro Xoytov, cvv
yap o'Jrug.
Ou fft S-'iftis HTtimi oieav yivas lifri
"Eyyovt Sintyrpovruv o B' ixovtrtov civ
TO '
DE THEOLOGIA ADAMICA [LIB. II.
" Sacrorum inspector! qui ex vatum erat familia, volenti ex ovibus
primitias dare, veniam aiunt oraculum concessisse, sed cum multa
cautione, ejus enim hsec sunt verba.
" Vi tibi non fas est pecudes mactare, oriunde
Vatibus, at mortem siqua sponte annuat, illam
In sacris, manibus lotis, occidere possis."
Atque ilia cautio institutis divinis plane contraria, quibus omnia, quaa
sponte moriebantur, impura prorsus fuere. Porro, institute insistens,
supremum aliquod numen esse docet, quod bonum et sanctum cum
sit, nil, nisi quod bonum, et hominibus gratum et utile, agit aut agere
potest. Hoc ei scilicet naturale esse arbitratus est, a quo ut discedat
impossibile. Tovrovg advvarov ksriv, inquit, sect. 38, xa/ rdg utpshsiag sxiro-
pifyiv, xa/ vd\iv av /3Aa&j£ sv ro?g avroTg, a/r/a£ yiyvs<fdar " Hos" (bonos
scil. deos) "impossibile est, et commoda suppeditare et rursus dam-
norum auctores esse/' His adnumerat bonos genios seuangelos : A/ay-
ysh'kovrag ra wap dvdp&ffuv $£0?$, xa/ ra vapd $£wv avQfHjjnoig, rag ftzv trap*
qj&uv tv%dg ug ffpbg dixatfrdg avap'epovrug robg $eovg' — " Apud deos et
homines internuntios, preces nostras ad deos tanquam ad judices
ferentes." Numinis autem optimi maximi, seu deorum bonorum
cultum, non sacrificiis, sed afFectionum depositione, mentis a rebus
corporeis abstractione, ccelestium contemplatione, eorumque amore et
prosequutione, quse ratio, non quse phantasia dictitat, peragendum
esse, disputat. Esse prasterea males et noxios spiritus seu dasmones,
qui aerem terrse proximum incolentes malorum omnium, morborum
scilicet, famis, pestium, terrse motuum,bellorum auctores sunt et causse.
Hos autem mendaces et superbos esse statuit, Dei optimi maximi
vicem et locum apud humanum genus occupare gestientes. Tb -^gu-
flo£, inquit, rovroig oixtfov, /SouXovra/ yap eJmi Ssot, xa/ 55 vpozffruffa, avruv
Mvapig doxe?v ^sbg tJvai 6 ft'syigrof — " Mentiri ipsis proprium est, cupi-
unt enim omnes pro diis haberi, et potestas ilia, quse casteris praaest,
pro Deo maximo censeri vellet." Quaa ipse ex libris sacris hausit;
quos veterum philosophorum nemo diligentius, aut animo malitia
magis occupato evolvit. Illud nempe rb -^/svdog rwroig olxsTov planis-
sime refert verba ilia Domini nostri Jesu Christi, Job. viii. 44, "Orav
XaXJj, diabolus scilicet, rb ^eDSog, Ix ruv /MM XaXsT, on ^svffryg larl xa/
o vccrrip auroD. Reliqua ex eodem fonte derivata in lacunas Platonicas
divertuntur. Daamonibus autem istis necesse habere sacrificia offerre,
docet, qui rebus corporeis et terrenis addicti, quarum ipsi potentes
sunt, atque pravis affectionibus dediti. 'fig ydp <paffiv o/ S&oXoyoi ro?g
dso/Mvoig d<7rb ruv exrbg, xai fM^bs'ffu xparovcfi ruv ffaduv, avayxuTov d^orp'^&a-
^ai xa/ ravrqv rqv dvvapiv, si ds py ye ^6mv ou X^goutf/v " Uti enim/' in-
quit, " aiunt theologi, illis qui rebus externis illigantur, nee possint
affectus suos coercere, necessarium est, horum geniorum vim seu invi-
diam amoliri; aliter nunquam molestiis vacabunt." Istis autem et
nemini prasterea animalium sacrificia oblata esse, quorum fumo et ni-
CAP. II.] ANTEDILUVIAN A. 143
dore, quod in eis aethereum est, et ad substantiam corpoream proxime
accedit, saginatur, pluribus contendit. 'O zvffe£sia$ ppovri^
ou Sverai s/^-^v^ov ovdzv, daifAGffi ds xai aXXo/g ^Vo/ ayaOofg 5j nai
hocest, "Pietatisstudiosus, nihil animatum sacrificat diis, sed daBmo-
nibus, et aliis numinibus sive bonis sive mails/' Ubi confitentem
habemus reum; gentes scilicet non Deum, sed dsemonas sacrificiis
coluisse ; quod nefas iisdem pene verbis antea eis exprobraverat apos-
tolus Paulus, 1 Cor. x. 20: "A Sus/, inquit, rd eQvri, bat^ovioig St/s/, x.at ou
0gf>. Itaque testimonio hoc ad versus gentes utuntur, Euseb. Praepar.
Evang. lib. iii. ; Aug. de Civit. Dei, lib. x. ; Theodoret. Therapeut.
Serm. iii. Adeo ut non immerito pronuntiaverit in vita Porphyr.
Lucas Holstenius: "Nullum omnino ruv e%u plura aut fortiora tela
doctoribus ecclesiaB suppeditasse, quibus multiplicem gentilium
errorem jugulant, quam iste Porphyrius." Ea vis veritatis est,
undique sibi constantis, et per omnes errorum anfractus sui parti-
culas inserentis, ut invitis sa?pe excidat.
XII. Atque ha3c summa erat theologice Adamicce postlapsarice.
Tribus istis partibus, quas exposuimus, consistit omnis theologia pec-
catorum. Graduum tantum erat subsequens variatio. Fund amen
tum totius in promissione ponitur, quam, per varia lucis incrementa
in ecclesiae usum diductam, exhibuit tandem et plene exposuit evan-
gelium. Deo obediendi normam, seu legem g/A^orcv, expressit tem-
pore constitute Decalogus ; cujus naturam et usum exposuerunt pro-
phetaa. Cultus externi seu caBremonialis, et beneplaciti divini, exem
plar in sacrificiorum institutione firmatum est; in omnem autem
posteritatem ^so^oV/ov sancte consecratum: Cultum nullum Deo ac-
ceptum, nisi ab ipso institutum.
CAPUT II.
Novse ecclesise ad normam theologise postlapsariae institutio — Adami in ejus aedifi-
catione studium et officium — Quamdiu pura duravit — Defectio in Cainoapos-
tata — Defectionis illius natura, gradus et modus — Respexit Jehovah super
Abel et munus ejus — Veterum nonnullorum yrupopetftarK — Translationis rut
LXX. obscuritas — Sacrificium Cainiticum quare a Deo rejectum — De ver
bis Mosis: "Et dixit Cain ad Habel fratrem suum," Gen. iv. 8— TZv Tar-
gumim fabulse — Cainus ecclesia motus, earn fugit, promissioni misericordiae
diffisus — Ecclesiae in ejectione et maledictione Caini reformatio.
I. AD normam theologise, quam exposuimus, prima peccatorum
ecclesia in familia Adami instituta est. Is erat finis ejus proximus ;
ut costus Deum in Mediatore colentium constitueretur. Ejus operis
cura Adamo incubuit. Cum enim totius generis humani esset pater
familias, et promissionem Seminis victricis, posteris omnibus prsedi-
candam acceperit, illius officii nexn, et natura3 ; et positivi pra3cepti
144 DE THEOLOGIA ADAMICA [LIB. II.
juris, virtute tenebatur. Officio isti eum non defuisse, plurima sunt,
quse suadent. Munere enim mandate ut sedulo fungeretur, effecerunt
sine dubio, beneficium a Deo maximum recens acceptum, sui generis
amor et misericordia, atque in quern statum per peccatum redegisset
miseros posteros, sensus tenerrimus. Tota itaque illius familia, ipso
curante et regente, hoc est totum in universum humanum genus,
nemine excepto, Dei erat ecclesia, in qua fides, observantia, et cultus
religiosus viguerunt. Eo rerum statu erat ecclesia absolute catholica.
. Quantum autem temporis spatium in theologize novae professione ir-
reprehensibilis duravit haud plane indubium: primam defectionis
labem in Caini apostasia admisit. Ea ideo, cum primum ecclesige
peccatorum, cultum Dei in Mediatore profitentium, defectionis speci
men ediderit, paucis enarranda est.
II. Tres fuisse theologies hujus partes antea ostendimus. Adver-
sus eas omnes peccavit apostata. Fundamentum totius erat promis-
sum Mediatoris. Ab infidelitate autem, Caini defectionem incepisse,
Abelis fidem celebrans ostendit apostolus, Heb. xi. 4. Neque a Deo
admonitus peccatum agnovit, quse a^rav^aiot, ab eadem radice pul-
lulavit. Dein cultum institutum secus, quam oportuit, prsestitit;
atque hie primo se exseruit intus diu latens a^/or/a ; postremo a fide
deficientem in fratricidium protrusit ira et invidia; quo rectae ratio-
nis dictamen seu legem e/Apvrov transgressus est. Ita in totum fcedus
divinum, et partes ejus singulas peccator exstitit et rebellis. Hinc
hypocritarum primus, reliquorum omnium ad finem seculi dux fac-
tus est et rv<7ro$, 1 Joh. iii. 12.
III. Deum acceptationem sacrificii Abelis, igne e coelo, qui illud
devoraret immisso, testatum fuisse, nonnulli olim arbitrati sunt.
Ita verba ilia, Gen. iv. 4, ^H3t?4«) ferrfo Prtn; y&\ 9 transtulit Theo-
dotion, K«/ evexvpiasv, " Et inflammavit Dommus super Habel/' Earn
expositionem laudat Hieronymus, Trad. Heb. in Gen. Mira est
seniorum in Gen. iv. 6, 7, vapdppadis, quas in peccati Cainitici
expositione veterum multos in devia coegit. Verba sunt, Kai g/Ve
Kyp/og 6 ©gos rw Ka/V/'Ii/cc ri ffipiXutfog syevov', Kcx,i iva, ri 6uve<ir£ffs rb tfpofftotfov
(Toy; oux suv opQ&g Kpotevsyxygj bpQ&g ds {j,q dtsXpg jjpaipres', qffvxaeov -irpoq
ce % dvoffrpopyi auroD, xai cv apfyig auroD. Quid sibi velint verba
ista, " Si recte obtuleris, non autem recte diviseris/' plane incer-
tum. Ad textum sacrum haud pertinent. Insignes sunt eorum
occasione, Augustini, de Civit. Dei, lib. xv. cap. vii., Chrysostomi, in
cap. iv. Gen. Horn. xviiL, Cyrilli ad Julian., aliorumque hallucina-
tiones, et mpitpyiai. Hieronymus Tradit. Heb. in Gen. iv. vapo-
pafj.cc, hoc ruv o perstringit acriter; nee tamen sine lapsu ^i/jj^ov/xp.
r\s®n } "Peccatum/' inquit, " apud Hebrasos generis est masculini, j
sed in Grseco sermone feminini." Nam certum est ^^^D generis
esse ferninini. Fefellit Hieronymum, quod hie loci curn T5" 1 par-
ticipio generis masculini jungatur. Sed illud apud Hebrseos haud
CAP. II.] ANTEDILUVIANA. 145
insolens; et hujus loci tollunt avo/^aX/av, NPfl et flj* idem ac
utramque significans, in gen ere masculine. Fontem lapsus detegit
in locum doctissimus Mercerus. Dicam brevi quod res est. Repu-
diatum est Caini sacrificium, neque propter materiam, neque ob quo-
tarn possessionum suarum partem male sacratam, neque ob defectum
ulKus ritus externi, sed ob peccatum et infidelitatem sacrificantis.
IY. Objurgatus a Deo Cainus invidiam et iram ad versus fratrem
ad tempus occuluit. Id verbis significari videtur: 'J^ 1 '^ T.(? ">?^ s l
vritf ; — " Et dixit Cain ad Habel fratrem suum." Quae verba ita red-
dunt nostrates, " And Cain talked with his brother AbeL" Addunt
codex Samaritanus et versio ruv LXX., " Transeamus in campum."
Vulgatus, "Egrediamur foras," ex Targum Hierosolymitano sine
dubio. In Bibliis Masoreticis post VfiK unius lineolae lacuna est Tex-
tum Hebraeum corruptum esse clamant, Lindanus, Morinus, aliique.
Assumentum rejicit Hieronymus: "Dixit," inquit, " Cain ad fratrem
suum, subauditur, ea qua3 locutus est Dominus ; superfluum ideo est,
quod in Samaritanorum et nostro volumine invenitur," Tradit. Heb.
in Gen. Videas etiam quanti fecerit Samaritanum ilium codicem,
quem Hebraico nonnulli prseferunt. Hieronymum in sensu sup-
plendo sequitur Aben Ezra in loc. " Videtur/' inquit, " mihi dixisse
seu narrasse illi, quibus objurgationibus acceptus fuisset a Deo."
Onkelos textus verbis adhseret. Jonathan, ut etiam Targum quod
Hierosolymitanum dicitur, longam enarrat fratrum disceptationem.
" Et dixit," inquit, " Cain ad Habel fratrem suum, 'Veni, exeamus
ambo nos in agrum/ Fuitque cum exiissent ambo ipsi in agrum, re-
spondit Cain et dixit Habeli, ' Intelligo ego quod per miserationes
creatus est mundus' (aliter Hierosolymitanum, " Quod per misera-
tionem non creatus est mundus"), ' sed non secundum fructum bono-
rum operum gubernatur, et est acceptio personarum in judicio;
propter quod accepta est oblatio tua, oblatio vero mea non accepta
est cum beneplacito/ Respondit Habel et dixit Caino, c In misera-
tionibus creatus est mundus, et secundum fructus bonorum operum
gubernatur, et acceptio facierum non est in judicio, et propterea
quod sunt fructus meorum operum meliores tuis, recepta est cum
beneplacito oblatio mea.' Respondit Cain et dixit fratri, 'Non est
judicium, nee judex, nee seculum aliud, nee dabitur merces bona
justis, nee ultio sumetur de improbis/ Respondit Habel et dixit
Caino, ' Est judicium, et est judex, et est seculum aliud, et dabitur
merces bona justis, et ultio sumetur de improbis/ Et propter haruni
rerum causam contendebant super facies agri." Hsec Ben Uzziel, suo
more, hoc est, inepte.
" Nam nunc non erat his locus."
Y. Philo Judseus Cainum ffofiffr^v fuisse dicit, "Ac fratrem ad dis-
putandum provocasse;" inde forsan quod cum Deo ipso captiose
VOL. XVII. 10
146 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
egeritj Gen. iv. 8. Sed res patet ; et sensum verborum versione sua
egregie innuunt nostrates : " And Cain talked with his brother." Hoc
est, postquam in animo suo statutum habuit fratrem e medio tollere,
capitale odium, quod ex invidia medullitus fovit, alto corde premens,
et amorem vultu simulans, amice et fraterne eo cum collocutus est.
Is verborum sensus. Is eorum, qui aliorum sanguini inhiant, mos.
Ita postea Joabus Abnerum, Absolomus Amnonem, simulata amoris
redintegratione proditorie sustulerunt. Eo praetextu allectus, insidiis
occubuit primus martyr.
VI. Hujus autem caedis patrandae Caino speciali modo auctor erat
diabolus. Itaque non tantum ob ipsam hanc caedem Cainus sx rou
vovypov fuisse dicitur, 1 Job. iii. 12, sed etiam et diabolus avOpuiro-
xTovog a*-' ap%^, Job. viii. 44. Non enim is ideo tantum ibi loci
homicida vocatur, quia primes homines in peccatum illexit, unde
mors erat insecutura; sed etiam quod reapse caedem hanc perpetrari
procuraverit, quomodo scilicet eo instigante Pharisaei turn temporis
Dominum Jesum occidere voluerunt. Id vetus poeta, cujus versi-
culi exstant apud Epiphanium, ita eleganter expressit: —
<rpK$ xetxuv eiug,
"H T' u fictpuv rizrovffot S-niravfiov xenxuv,
ruCpXov vroSyyos ayvoiets, fiiou
vs t*; SSptis
Tag furmX&tynH ovXifavrts
Kaiv (MMnett $01*10 rtpurov Xu
Alaviuv rt
" prima origo cladium et meta ultima
Coluber, malorum tuque thesauri pater,
Anteambulo caecse error ignorantise,
Cui pabulum hominum lacrymse et suspiria,
Dum suscitatas odio inexpiabili,
Armatis in se fratricidas dexteras,
Ut primus iram sanguine inficeret Cain,
Vos impulistis. Vos ut seterno a statu
Terrena ad ima primus excideret homo,
Caussa exstitistis."
VII. Postquam autem infidelitas et hypocrisis Caini in hunc t
modum palam se aperuissent, ita ut diutius in ecclesia tolerari non I
debuerit, Deus, qui teneri gregis curam adhuc gessit immediatam, \
ne impii apostat®, eorumque qui illi in sceleribus adhaeserunt i
(quorum numerus baud parvus fuisse videtur, cum eorum ope ad (<
urbem exstruendam se accinxerit) consortio inficeretur, ipsum e fini- i
bus ecclesiaa maledictione onustum exterminavit. Is eorum verbo-lj
rum sensus, Gen. iv. 12, p«? n ™ ^} Vj, "Vagus et profugus eris
m terra;" hoc est, " Exi in faciem terrarum orbis tui causa recenslj
CAP. II.] ANTEDILUVIAN A.
maledicti, utpote nova ab imperio meo defectione cnmulati; in eo
eiTes quocunque demum voles, terrena sapias, cum cultu meo, eccle-
sia mea, nihil commune deinceps habiturus."
VIII. Hanc partem pcense suae ipse repetit, ver. 14, 5>J WTO
Vjfrf? ^J), " Vagus et profugus ero in terra" (non "Srsvuv xa/ rp'epuv, "Ge-
mens et tremens," ut LXX.); et "iflBK TJ|P, " A facie tuame abscon-
dam." FaciemDeigratiosam in promisso semine antea contempserat.
Gratise iterum cum Deo ineundse spem aliis verbis abjicit: ^^^1
Kifetftf ; — "Major," inquit, "est iniquitas mea quam ut ei parcatur," vel
"quamsim ferendo." Ea verba "reprehendenda esse, quasi quidquam
mali in se continerent," negat Jonas Schlichtingius de Trinitat. ad
Meisner. p. 119, quasi ex recta ratione prodiissent. Sed certum
est, ex fide ilia non provenisse, adeoque fuisse desperationis plena,
Deinde providentiam Dei se latere potuisse, nee spem habuit, nee
metum. Agnoscit ideo se a communion e sanctorum, et prsesentia
Dei in cultu solenni exclusum. Fugatus autem ab ecclesia, et illam
fugit, Gen. iv. 16.
IX. Nono autem supra centesimiam et vicesimuin anno, post fun-
datam in promissione liberatoris ecclesiam, accidit base Caini de-
fectio. Probabile enim est proximo post mortem Habelis anno,
Hevam peperisse Sethum. Is erat annus vitse Adami centesimus
et tricesimus, Gen. v. 3. Eo temporis spatio, in numerum et mul-
titudinem crevit sine dubio humanum genus ; adeoque ecelesia ipsa,
quse adhuc absolute erat catholica, totum genus istud amplectens.
Duravit ideo inculpata prima ista peccatorum fidem in mediatore
profitentium ecclesia, centum et triginta annos, aut eo circiter, se-
cundum normam theologise redintegratse, sancte et inculpate coram
Deo incedens.
X. Cainus itaque annos natus centum et viginti in apostasiam
irruit. Ineptum enim est, quod ex sententia cujusdam Theodosii
refert Gregorius Abulpharajius Chronologus Arabs, cujus historisB
initium non ita pridem edidit Cl. Pocockius; nempe "Adamum
non nisi triginta annis exactis ab expulsione sua e paradiso, Cainum
genuisse; Habelem autem centum annos luxisse, antequam ad ux-
orem reversus Sethum genuerit." Sed deliria hsec ^rwg rejicit
textus sacer, Gen, v. 3 ; et tamen nescio unde ortus rumor ineptis-
simus, totum orientem peragravit, et plurimorum scripta macu-
lavit.
XI. Progressa itaque hypocrisis, ab infidelitate adversus Deum,
ad sanctorum persecutionem, occasioriem reformationis ecclesias,
etiam et necessitatem intulit; cujus in ejectione et maledictione
Caini primum habemus divinitus eonstitutum specimen et exem
plar
148 DE THEOLOCUA ADAMICA [LIB. IL
CAPUT III.
Reformatio eccleslse antediluvianae secunda, Gen. iv. lilt. — ^™ n — nonnullorum
ff$K\f*.a.ra. ovop.artt.o'yix.tt. notata — Idololatria Enoshiana, Maimonidis senten-
tia, Seldeni, Cyrilli — Ecclesise reformatae defectio totalis — Ejus defectionis
initium, occasio, modus, Gen. vi. 1-5 — Filii Dei ac filise hominum — Judee-
orum nugas — Et veterum Christianorum quorundam — Idololatria antedilu-
viana nulla — nav&asfy/a? diluvianse causse, et inter gentes traditio — Ecclesise
antediluvians exitus — In eo futurarum typus.
J. EJECTO ex ecclesiie finibus Caino, theologiae Adamicse antedilu-
vianse corruptorum antesignano,viguit ejus vis et hspyeia, atque purus
Dei cultus ei innixus ad setatem usque Enosh. Nova, uti videtur,
corruptio, eaque late serpens, turn temporis invaserat ecclesiam;
quam nova refoi;matio excipiens delevit: "Turn enim coeptum est
invocari nomen Domini/' Gen. iv. 26. De quo loco nonnulla adjici-
enda sunt.
II. Verbasunt, n}n? DPa th^Smn TK. Sunt,quiecclesia3reforma-
tionem; sunt, qui ejus in idololatriam lapsum, in eis denotari arbi-
trantur. LXX. ita reddunt, O?r&^ %\m<rev sietxateTaQou rb ovopa Kvptov
rov ©sou. ?Qffl scilicet non a ??n , sed ab ?nj deduxerunt. Hinc or-
tum duxit nonnullorum innocens error. Notationem nominis rou
Enosh ea verba expnmere suspicati sunt. Chrysostomi in locum
interpretatio ei hallucination! solum innititur. Enosh enim "spera-
vit" significare arbitratus, multa de pia parentum illius spe commen-
tatur.
III. Et sane in nominum Hebraicorum ratione reddenda, nullibi
non ineptiunt Grseci. Ita Georgius Cedrenus, p. 1 72 : Tbv
wofAaffe Ka/V o sffn ^Xo^, o xa/ ^TjXwtfas dvs/Xs rbv adshpbv avrttv
6 spMvsverai y'svQos, -sir aurw yap wpwry povsuQevn svivfyffuv oi
inepte, et adversus ovo^aroXoy/as rationem in ipso textu assigna-
tum, Gen iv. 1. Ast color haud deest; nam HKJj5 est invidia, atque
ty luctus: etiam et Zonaras, "A&X & 6 devrepog, dnXoT de wQog
vi KX%GIS. TK ver6, seu tune, ad totum tempus vitse EnoshiansB refer-,
endum arbitror. In diebus Enosh, -quern Seth genuit hsec actaj
sunt. ^ Miseram quidem fuisse jam turn, cum nasceretur Enosh,
ecclesise conditionem facile concederem. Inde piis parentibus foopaH
rodefftas occasio. ^1iN miser homo est; ab ^N lethaliter ^grotavitj
calamitosus fuit, Ps. ix. 21. Sed ad tempus nativitatis ejus, quij
hie memorantur, astringere, ratio nulla cogit. Acciderunt enim hsecj
forsan annis trecentis aut eo circiter, a reformatione prima ecclesisej
per ejectionem Caini; cum nativitas Enoshi incidat in annum post
illius fugam centesimum et sextum. Quamvis enim illius operisj
quodcunque tandem fuerit, cujus hie mentionem facit Spiritus Sanc-
,4:us, initia forsan posita fuere in ipsa nativitate Enoshi, haud tameul
CAP. III.] ANTEDILUVIAN A. 149
ad effectum perductum credo,, donee ipse Enosh, qui signanter no-
tatur, aliquandiu exstiterat paterfamilias ; atque in ea sententia sunt
Judsei pene omnes.
IV. Idololatriasinmundum ingressumverbis hiscenotari,asserit Tar-
gum Jonathani ascriptum : py& Jir6 my\- ^t3»5 1&0"IB* TnDI'a'T NTT Kin
"I NWO D1BQ jHUTWb^ pSDI; — " Ilia astas," inquit, "in cujus diebus
inceperunt errare, et fecerunt sibi idola, et cognominabant idola sua
nomine sermonis Domini/' Hoc est, idola sua deos vocabant. Ita
etiam Arabs interpres ex editione Erpenii," Tune inceperunt homines
recedere ab obedientia Dei;" aliter quam habet codex in Bibliis Poly-
glottis Londinensibus editus. Targum Onkelosi duo sunt exem-
plaria ; unum expressit Arias Montanus in editione Bibliorum Regia,
aliud Buxtorfius in sua Basiliensi; quorum hoc "supersedisse homines
ab invocando,""ccepisse invocare nomen Domini" illudaffirmat. Mai-
monides omnis idololatriae initium hinc arcessit, initio libri de Cultu
Stell. : iniN 'IMPI nvy mjnai nhti nya m«n ^n IJJB BnjKn , inquit, wi
^m -^Nin nox : DHIVD nn^n in rrri D^iton JD IDVJ; ^lixi inn
D^ Dm IUD DH^ p^ni onioa- D^n:i D^yn nx ^n:nf> o^a^i i^
Dr6 pl^n^l DnNfii'l Dfrart DH D«l&n 1^ ; — hoc est, " In diebus
Enosh magnum errorem errarunt filii honiinum; et obstupuerunt
animi sapientum illius generationis, etiam ipse Enosh ex erran-
tibus erat, atque hie fuit error eorum: dicebant, cum Deus ipse
creavit Stellas et sphseras ad regendum mundum, easque in alto
collocavit, et gloriam eis dedit, et illis ministris utitur, merito pro-
fecto celebremus eas^ et extollamus, et gloriam eis impertiamur."
Respexit vir doctus ad verba ilia Mosis, Gen. i. 16: &$$ ^. s l
rbwsch itopn liNsn-nsi Dv»n rbtftich ^ttn-nlKBrmK Erifwi rMttnwshuc
v v : v : T t » T - v : v •••;*•'; T ~ T ~ v ; — ; - •• ; v
DUjisn n«l np^n. Ab iis degeneres patriarcharum filios occasionem
sentit arripuisse, adorandi solem, lunam, totumque ornatum coelo-
rum, quibus commissum erat in dies noctesque, adeoque in totum
terrarum orbem imperium. In eadem sententia est R. D. Kimchi :
" In diebus," inquit, " Enosh, erraverunt post idololatriam, et invo-
catio nominis Dei tune profanata fuit; sunt autem qui verbum
?rnn p er incipere exponunt hoc modo, 'Tune inceperunt homines vo-
care nomina simulachrorum et idolorum nomine Dei/" Maimoni-
dem sequitur Seldenus, Prolog, iii. ad Syntag. de Diis Syris.
V. Josephus vero hisce omnibus antiquior veri et unius Dei cul-
tum ad septimum usque seculum durasse asserit, A/>%a/oX. lib. i. Ei
astipulatur in Maase-Beresith, cap. xxii. R. Eliezer; et probat idolo-
latrise nullam hie mentionem fieri, quia rerum aliarum, quas
colerent, hoc est, solis et stellarum, nulla facta est mentio. Hisce
consentiunt veteres Christiani jplerique. Of ^v ouv e% 'ASap, inquit
Cynllusad Julian., xa,i f^^pi rov ~Nue ysyovoTSS avdpuvoi, $eov zvot, rlv pvffei
y.ai a\7i$u<; ruv oXwv druMOvpyov rsriprixaffr, pera de xaraxhwffAov xa,} roD
xaraffxtvwv affvufcarov sff^xoKfi Kepi Qeov do^av } o/' f&sv ovpavlv
150 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
sTvou Sew, jjX/ov £E xat tfeXiJ«jv sripoi. Atque hsec sententia veris-
shna est, in qua est etiam Epiphanius, lib. i. cap. i. sect. 4. Beda in
Ohron. ^C 1 , principaliter, "incipere" significat; et in pihel " pro-
fanare,"in hiphil aut hophal rarissime ; inde "&$*, " principium/' et
^C 1 ) " publice aliquid " ordiri. Atque hanc interpretationem amplec-
titur Hieronymus. • Neque turn primum inceperunt homines pro-
fanare nomen Domini, in diebus scilicet Enosh; cum id ab impiis
Cainitis longe ante natum Enoshum factum sit. Nulla ideo causa
est cur signanter diceretur, turn incepisse homines profanare nomen
Dei; peculiari modo invocare, maxima.
VI. Non ideo corruptio cultus religiosi, sed reformatio ecclesise
verbis hisce indicatur. Novum quid et insolitum significare notat
particula praeposita. Cum autem ecclesia intra unius familise limites
sisteretur, baud difficilis erat ejus reformatio, per ejectionem scilicet
contumacium. Verum aucto in immensum bumano genere, et dilatis
ecclesise pomoeriis, alia erat via ineunda. Multitude enim peccan-
tium impunitatem et licentiam peccandi parit ; duo ideo haec verba
denotant. Primo, segreges ccetus, ad Dei cultum solennem peragen-
dum, pios constituisse. Deinde, nomen suscepisse peculiare cul to-
rum seu filiorum Dei, quo ad aliam usque defectionem usi sunt. Ita
separatim Dei nomen solenniter invocabant; et Dei nomine vocati
sunt; hoc est cultores, seu filii Dei. Utrumque sensum probant
nostrates interpretes; nam ut in textu legunt, "Then began men
to call upon the name of the LORD;" ita addunt in margine, " To
call themselves by the name of the LORD/' Atque hsec sola via re-
formandse ecclesia3 erat reliqua. Earn ingredi, cum plurimi verum
Dei cultum corrumpunt, et pertinaciter in sceleratis moribus persis-
tunt (qui erat istis temporibus ecclesise status), et rei ipsius natura,
et recta ratio postulat. Quid enim agerent, qui Deo conscientias
suas illibatas et puras sistere in cultu religiose cuperent? An se
apostatarum turbas misceri, atque corrumpi paterentur? Id eorum
officii non esse videtur: an apostatas foras ejicerent, et exterminarent
e fmibus ecclesiaB? Id vero in plures a paucioribus fieri nequit.
Restitit ideo piorum separatio, et in coetus segreges col lectio. Illud
nunc factum esse, verba hsec memorant, Non enim turn primum
profanatum est nomen Domini, quod ab impiis Cainitis longe ante
factum est; neque turn primum absolute loquendo homines incepe
runt nomen Domini invocare, cum cultui ejus a jactis mundi funda-
inentis pn omnes vacarent; at vero turn primum, nonnulli, separa-
tione visibili a reliquo muudo facta, solenniter inter se cultum reli-
giosum peragebant.
VII. Atque hsec secunda erat eeclesise antediluvian se reformatio.
Prima defectio singularis erat in persona Caini. Illius ejectione con-
stitit prima reformatio. Enoshi tempore latius serpserat, plures-
que infecerat hypocrisis. Ut a labe communi immunes se sisterent,
CAP. III.] ANTEDILUVIANA. 151
et cultum Dei in Mediatore promisso purum conservarent, ab apos-
tatarum turba secedentes pii Sethitas, et segreges coetus instituentes,
"filii Dei" died sunt. Atque hie primum ecclesia, a mundo visi-
biliter et sponte separata, exstitit.
VIII. Hujus reformationis virtute effloruit theologia pura, atque
vi ejus, ecclesia visibiliter separata, ad annos mille, aut eo circiter.
Eo temporis curriculo insigne obedientias exemplar, theologias verse
rsxwpiov et vitas asternas pigrms, in Enochi translatione Deus edi-
dit, Gen. v. 24. Rerum vero processu, impii Cainitas, atque Sethitas
isti, a quibus tempore reformationis Enoshianse pii secesserant, pacem
uti videtur communiter colendam prsetendentes per connubia, et alia
vitas politicae vincula, in piorum consortium admissi, omnia divina,
humanaque catholice pene pessundederunt. Is est fatalis plerumque
post reformation em, corruptionis denuo in ecclesiam admissas exitus.
IX. Maxima autern apostatarum impiorum caterva, in piorum
consortium admissa, cum hi neque per illorum ejection em auctori-
tativam, uti loquuntur, nee per secessionem voluntariam se amplius
liberare potuerint, defectio illico catholica, et tota ecclesia corrupta
evasit. Deus ideo dispensationi isti, ac theologias Adamicas sub-
lapsarias in theologorum apostatarum -TrawXgfy/a diluviana finem im-
posuit.
X. Defectionis autem hujus ultimas, ecclesias antediluvianas, or-
tum, progressum, et finem memories prodidit ipse ejus ultor justissi-
mus, Gen, vi. 1—5. Ortum, ver. 1, 2, enarrant, " Evenit autem cum
coepissent homines multiplicari in terra, et filias genitas erant illis, ut
videntes filii Dei filias hominum bona forma esse, acciperent sibi a
quibusvis mulieres quas eligebant"
XI. Quinam sint hi "Dei filii/' qusenam "hominum filias/' ambigitur.
De angelis bonis, malis, nescio quid nugantur Judasi. Etiam ante
rabbinos natos Philo et Josephus. Auctor etiam librorum Enoch,
quorum fragmenta quasdam exstant, apud Josephum Scaligeram in
animadversionibus Eusebianis, et Kircherum Oed. JEgypt. torn. ii.
cap. ii. Ei delirio favent patrurn antiquorum plurimi, Justin. Apol.
ii. ; Clem., Strom, lib. iii. ; Tertull. de Habitu Mulier. ; Lactan. Institut.
lib. ii. cap. xv. ; Euseb. Praspar. Evangel, lib. v. ; Ambros. de VirgL
Veland. ; Zosimus Panopolites apud Photium, Cod. cxci. Sed neque
angelorum natura aut conditio, Matt. xxii. 30, neque narrationis Mo-
saicas series suspicionern istam patitur. 0^rp£n ^ } seu "filii Dei/' per
^nn *«, seu "filii potentum/'reddit Onkelos ; et ^n rto, "filias ho
minum/' per Kfc^x n^n, seu "filias pauperum." LXX.,u/o/ 0£oD. Aquila,
y/o/ Stuv, " filii deorum." Filii ruv dvvaerevovruv, Symmachus, teste Hie-
ronymo. Atque hi omnes, summam omnium ordinum conftisio-
nem in statu politico, ac communi vivendi genere intelligunt, quasi
nullo graduum respectu, aut dignitatum honore habito, inter se more
pecudum coiissent homines. In ea sententia est Rambam, More
152 DE THEOLOGIA AD AMIGA [LIB. II.
Nebuch. p. i cap. xiv.: "D™ significat," inquit, "etiam * communem
plebem/ et ' multitudinem hominum;' ut etiam 'filii Adam/ etiam
'filii viri/ Ps. xxxiii. 13; et in hoc significatu dictum est, 'Et viderunt
filii Dei filias Adam/"
XII. Sed res per se satis patet. " Filii Dei" fuere, qui a diebus
Enosh, coetus segreges, pro vero Dei cultu celebrando, instituerunt,
vloQsffiav professi. Eo nomine impio mundo odio fuere et ludibrio.
Neque enim unquam erat, eritve sui dissimilis hac in re mundus.
li per aliquot forsan annorum centurias se a communione malorum,
qua3 semper defectionis ecclesiasticae causa exstitit praecipua, segre-
garunt. Temporum processu illi etiam aucti fuere prole improba,
penes quam tantum vloQsrias poppaMie. Ea effreni libidine percita,
apostatarum filias sibi connubiis junxit. Atque ess " filias hominum"
fuere. Ad illud usque tempus pios Sethitas omnia jura, cum divina,
turn humana, separatim habuisse a Cainitis, etiam loca late distantia,
sine ullo vitae aut seculi commercio incoluisse, vetus est Judaeorum
traditio; quam, quia veri speciem habeat, baud temere rejicerem.
Earn fabulis interpolatam refer t Abulpharajius Pocockianus: " Seth/'
inquit, "filius Adam: Fertur ilium primum scribendi auctorem
fuisse ; et progeniei suse vitae beatae, quaB parentibus suis in paradiso
fuerat, desiderium ingessisse ; adeo ut Montern Hermon secesserint,
cultui Dei, pietati, et continentiae dediti, neutiquam ad mulieres
accedentes, unde vocati sunt Bani-Elohim. Anno vero Jaredis
quadragesimo descendentes de Monte Hermonis, cum de reditu in
paradisum desperarent" (hoc est, cum vitas sanctimonia, et a mundo
separatio eis taedio esse cceperunt), "feminas concupiverunt ; cumque
uxores illis dare recusarent propinquitate ipsis juncti, despicatui illos
habentes, Cainitce eos ad matrimonium invitarunt, ultro illis filias
suas praebentes, quibuscum congressi, pepererunt gigantes, bellis et
incursionibus hostilibus prasstantes."
XIII. Atque haec ille ex libro apocrypho Enochi vspl ruv lyw-
yopuv hausit; excepto, quod, quae is Sethitis ascribit, ille alter, nuga-
tor Judaeus, angelis in Montem Hermonis descendentibus, assignat.
Illorum autem librorum ^ ruv lywyopuv, et vepi axoKahv-^we
MwCVIw;, quae adhuc exstant fragmenta, istiusmodi fabulas cuivis ea
sitienti aftatim suppeditabunt. Angeli autem antiquis ly^yo/w
dicti. Ansam eripuerunt e Daniel, cap. iv. 10. ^ seu " vigil" e
ccelo respexisse dicitur. Vulgati codices textus Graeci habent tty voce
Hebraica retenta: MS. quidam lypfyopos.
XIV. Ex hoc fonte prodiit omnium in omnibus &6'e/&iroe /&%!$.
Tandem uterque coetus ita in unum coierunt, ut sola familia Noachi
excepta, vix supererat inter mundum et ecclesiam distinctio. Id
ostendit Spiritus Sanctus, ubi afiirmat "omnem carnem viam suam
corrupisse/' Gea vi. 12. Haec, inquam, origo erat defectionis catho-
licae ecclesiae Enoshiana3, seu Adamicaa, antediluvianae, secunda
CAP. III.] ANTEDILXJTIANA. 153
vice reformatae, qua illustre omnis catholicae apostasiae ortus exemplar
habemus. Malorum enim consortium illud semper erat, quod eccle-
siam pessundedit.
XV. Yideamus porro defectionis hujus progressum. Eum ver.
11, 12, Spiritus Sanctus exponit, "Corrupta erat terra coram Deo ipso,
et impleta erat violentia; et aspiciens Deus terrain, ecce corrupta erat,
quia corruperat omnis caro viam suam." Eousque scilicet progressa
est, ut se extenderit ad omnem earnem; Noacho tantum excepto,
ver. 8, vii. 1. Is autem " praeco erat justitiae," 2 Pet. ii. 5. In
cujus ministerio Spiritus Christi " disceptabat cum rebellibus/' 1 Pet.
iii. 19, centum et viginti annis, Gen. vi. 3. Ita locum ilium ex-
ponit Targum Ben Uzzielis, qui tamen more solito, nescio quid,
nugatur de Schamchazai et Uzziel, qui turn temporis ex ccelo caden-
tes, gigantes genuerunt.
XVI. Naturam bujus apostasiae in idololatria praecipue constitisse,
contendit Maimonides. In ejus sententiam abiit Seldenus. Deorum
nomina quos coluerunt praebet nobis in Alcorano Mubammedes,
Azoar. Ixxxi., Wadda, Sawahia, Jagowth, Jalowh, et Nasera. Hisce
uti videtur Schamchazai, et Uzziel operam dederunt. Sed nugas
mittamus. Quae de idololatria antediluviana dicuntur, omni proba-
bilitate destituta sunt. Etenirn nullam ejus mentionem facit Spiritus
Sanctus, minime prsetermissurns, utpote peccatum gravissimum, et
ad vindicias justitise divinae in mundo perdendo peragendas effica-
cissimum argumentum. Magnum proculdubio futuri judicii praeju-
dicium, ut loquitur Tertullianus, et sola cruce Christi minus, in prisci
mundi exterminatione diluviana Deus exhibere voluit; an ideo in
tantae cladis, poenaeque, sola aeterna minoris, causis exponendis, maxi
mum omnium peccatum silentio praeterire censeri possit; praesertim,
cum crimina alia et scelera earn commerentia accurate recenseat ?
Malitia enim cordis hominum, corruptio vitae universalis, violentia et
rapina, connubia etiam illicita exserte memorantur, cap. vi. 2, 5, 1 1-13,
caeterum seculi vitia, et scelera baud inepte enarrat apud Annium
Viterbiensem Berosus; sicut et Ovidius Metamor.i.: " Hi," inquit,
" gigantes vastitate corporis et robore confisi irruentes armis omnes
opprimebant, libidinique inservientes invenerunt papiliones et in-
strumenta musica, et omnes delitias; manducabant homines, et
nihil erat, quod non admittebant contemptores religionis et deorum/'
Verum autem Berosum, diluvium historia sua memoria6 etiam con-
secrasse, testis est Josephus'A/j^a/oX, lib. i. cap. iv.
XVII. Finis sen exitus hujus apostasiae catholicae, erat apostatarum
vavufodpia diluviana, nempe, o TOTS Koffpos vda,Ti jtaTax\vff&etg airuXeTo,
2 Pet. iii. 6. Hanc diluvii causam gentes traditione accepisse, testis
est, inter alios plurimos,Lucianus, Tlepl rfc ^vpfys ©scv, sect. 12, °H&s %
yevzf), inquit, o/ vvv avdpuffoi ou KPUTOI sysvovro, aXX' exsivfi per i] yevey, <7rdvrsz
U\OVTO. Ouro/ ds y'cvtog roD dsvrtpov tlffr TO aZ&tg sx AsuxaX/wvog Ig crXjj-
154 »E THEOLOGIA ADAMICA, ETC. [LIB. III.
'Exefvav de vtpt ruv dvQpweuv rdds pvOeovrat. 'Yfyiffrai xdprct
eovres, &6ef/»i(fra spya, efpafffw, ours yd,? opxtcx, BpyXfttfftf, OVTS %tboti{ sd's-
xovro, ovrs ixereuv qveixpvro dvr &v <rp/tf/ 9) ^s/aXfj ffvptpopjl a-r/xsro.
Avrixa 7) yn flroXXov £<W sxdido?, xa/ opZpoi psydXoi sy'svovro, %ai o/ tfora-
/W xare&jtfav ^s^ovsg, xa/ 77 ^aXatftfa * ewi -TroXXov OCVS^TJ, etfre o
syevovro, nai tfdvr*$ a>Xom>. Asux.aX/wv 6s povvos avdpuKuv
faurspyv, ev£ovMr)$ rs xai rr,$ e'jffz&og sivexa. 'H 6s oJ
syevero. Aapvaxa fAeydXqv, rqv avrbg %%£, sg rav-qv sff£t£dffa<; -
rs xa/ 1 yuvafxag IwuroD, stfsC?;. 'Eff£a/vom 6e of a^r/xovro tfusg, xa/
xa/ Xsovrwv ysi/ga, xa/ op/g^, xa/ aXXa, oxd'o'a li> y^ vtjUHTSU irdvra, sg
, o ds xdvra sdeKW xa/ /wv oux scivovro, aXXa tfp/tf/ /^g/aX'/j 8/o^gJ'
/q syevsro- xa/ Iv /a/>5 Xapvax/ -ravreg ivXftWO&F, gtfrs ro t!6wf J^gxparsg- ra
/^si/ AEuxaX/cjvo; cre^/ "EXX?jv£g iffrop'tovM — id est, "Hsec hominum gene-
ratio, quse nunc est, ab initio baud quaquam fuit, sed ea, qua3 turn fait,
tota interiit. Hi autem homines, qui nunc sunt, secundi generis sunt,
ejus scilicet, quod rarsus a Deucalione in tantam multitudinem ex-
crevit De illis autem nominibus bujusmodi quaadam traduntur,
cum contumeliosi admodum essent, nefaria opera eos perpetrasse:
neque bospites recepisse, neque supplicum misertos esse ; ob quam
rem maximam calamitatem ipsos mox consecutam esse; statim enim
€t tellus multam aquam efrudit, et imbres magni fuerunt, et flumina
solito majora decurrerunt, et mare quoque in multum ascendit,
eousque dum omnia aquis inundarentur, atque omnes perirent.
Deucalion autem solus bominum relictus fuit in secundam genera-
tionem prudentise simul, et pietatis gratia. Servatus autem fuit hoc
pacto. Arcam quandam magnam, quam ipse babebat, impositis in
earn et liberis et uxore sua conscendit. Caeterum cum ipse ingre-
deretur, venerunt eodem et apri et equi, et leonum genera, et serpen-
tes, aliaque qusecunque tellure pascuntur, bina ex unoquoque genere
cuncta. Ille autem recepit ad se omnia, atque ea ipsum baud qua
quam laedebant, sed magna inter eos a Deo concordia erat, unaque
in area omnes navigabant, quamdiu aqua superabat, atque base
quidem de Deucalione GraBci tradunt." Hasc ille, quas omnia a
sacro textu desumpta esse, nemo non videt. Ea etiam in re ludit
Horatius: —
" Terruit gentes, grave ne rediret
Sseculum Pyrrhae, nova monstra questse ;
Omne quum Proteus pecus egit altos
Visere montes.
Piscium et summa genus hsesit ulmo,
Nota quae sedes fuerat columbis :
Et superjecto pavidse natarunt
^Equore damse." — Od. ii. lib. i.
Similia ex Hieronymo jEgyptio, Beroso, Mnasea, Nicolao Damasceno
refert Josephus, Antiquit. lib. i. cap. iv. ex Abydeno et Alexandro
Polyhist. Eusebius in Chronic.
CAP. I.] DE THEOLOGIA NOACHICA POSTDILUVIAN A. 155
XVIII. Seel diluvium catholicum cum rovwp Deucalionis, vel,
quod illud longe antecessit, Ogygiano, plerique confundunt. De eis
omnibus recte scriptor antiquissimus apud Cedrenum: "On dvo xara-
%Xi»c'//<o/ %,ara rqv 'EXXaoa y5ji> dtaQs^X^/jjSvoi ysyovaffr ftpuros j&sv kiri
'nyuyov sv ry 'Arnxri (plurimi autem Ogygen non Attica? sed Theba-
rum regem fuisse aiunt) ; ^povoig ds vgrspov h ©grraX/a (hoc est, quse
postea ita dicta est, nam neque Homero id nomen innotuit) lit} Azu-
f3affi\suovrog 'AQqvqffi dsvrspov Kpavaov avro^Qovog. Tourou rou
ou rov svri AzuKuXtuvog 5>jXov&Y/, doKovcfi [Atfivritiftai /cat
tpdffxovrsg rqv %wpav avruv JUT) xaraKSjtXvffQai' xat dixaiu
xarax.sx,Xv6@ai rors rqv AtywTrrov rotfiHog yap yeyovsv oSrcg o
TGV yap xpoTSpov %TOI rov KaQoXixbv xaTaxXuff/Aov ovds yivuffxouffiv.
yap %v 6 <rarpidp%ri$ avruv ysw^sig. Xa/A ds 6 vtbg Nws,
a<p' o5 A/yucrr/o/. At nulli dubium est, quin primi pvQoypdpoi ita dilu-
vii catholici famam cum particularium historia miscuerint, ut nee
lisec, neque illud intellexerint posteriores. Qui plura volet de dilu-
viis hisce, consulat Augustin. de Civit. Dei. lib. xviii. cap. ix. ; Non-
num, lib. iii; Orosi. lib. i. cap. ix.
XIX. Atque hunc finem consequuta est ecclesia apostatica ante-
diluviana. Novse defectionis post refonnationem crimine se alligans.,
irreformabilis evasit. Hanc solemnem theologia supernaturalis pri-
msB revelationis sortita est periodum. Omnium autem ecclesiarum
futuris temporibus instituendarum et lapsarum reformandarum typus
et exemplar uti videbimus, in ea constituta sunt. Omen vero pro
infinita sua misericordia, ab ecclesiis Christianis reformatis Deus
avertat.
LIBER III.
DE THEOLOGIA NOACHICA POSTDILTJYIANA.
CAPUT I.
2 Pet. iii. 5-7, Coelura novum et terra nova — Mundus vetus qualis — Mun-
dus novus, Esa. 11. 15, 16, Ixv. 17, Ixvi. 22 — Seculum venturum — Mundus
futurus — Noachus vir Justus — Fidem habuit antediluvianus — Theologia post
diluvium in ejus familia restaurata et aucta — Prima foaderis divini expressa
mentio — Ad federis naturam pertinent promissio et restipulatio — Quo re-
spectu promissio fcedus dicitur — ^^ uncle — Promissionem nudam ssepe sig-
nificat, 2 Sam. xxiii. 5 ; Jer. xxxi. 31, 32 — A/«^x>7, ffuvMxti— Fobdus unde —
Foedera quomodo olim sancita, Jer. xxxiv. 18 — De signo foederis — Arcus in
nube — Signum foederis cur fcedus dicitur — Natura foederis Noachici — Prse-
cepta theologiae addita— Gen ix. 5, 6, przccepti primi postdiluvian!, de
156 BE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
sanguine non fundendo, expositio— Modus vindictae per magistratum su-
mendffi, in eo constitutes— Onkeiosi sententia— Talionis origo— Prsecepti
secundi, de non comedenda came cum sanguine, expositio, Gen. ix. 2, 3 — Sep-
tem pracepta Noachidis data— Quid per ea intelligant Hebrsei— Noachi apud
Inghiramium ad filiosoratio ficta — Ecclesise Noachicse instauratio — Duratio —
Chami peccatum Judaeorum nugaB — Fabulse Saturni resecti ortus — Canaan
cur maledictus — Ecclesiae reformatse novae promissiones datae — Illius nova
defectio Defectionis occasio — Ecclesiae Noachicse defectionis catholicse nar-
ratio.
I. OKTUM et progressum mixtce istius theologize, quse partim lege
naturali seu rationis rectse dictamine, aut theologise hdiaQsrov reli-
quiis, partim revelatione Adamo post ingressum peccati facta consti-
tit, superiore dissertatione exposuimus. Varios etiam avoffrafftag illius
gradus, quse totalem a Deo totius pene mundi defectionem tandem
intulit, atque theologorum apostatarum poenam horrendam et <xavu-
XsQpta.v, paucis ibidem ostendimus. Ejus theologise instaurationi,
incremento, progressui et eventibus a diluvio ad vocationem Abra-
hami usque, exponendis, jam proximo in loco incumbimus. Totam
autem hanc ofaovopfav divinam ita proponit Bfeatus] Petrus: Ovpavol
fWaXa/, xat yy\ e% vdarog xai d/' idarog (fvvsffruffa, rSj roD ©sou
df 5>v o rore xoGpos vdan xaraxXvffQelg dvuiXero' o/ de vvv oupavoi xai
j] yyj r$ avrov Xoyw rsdqffavpffffAsvoi g/V/, <ru^/ rqpovpsvoi elg qpepav Kpiffeus
xal dffc/jXeJag ruv dffzSuv avdputfuv, 2 Epist. iii. 5—7.
II. Duplicis hie "mundi" meminit apostolus ; veteris illius, qui per
aquam perierat, atque turn temporis praBsentis per ignem consumendi;
post cujus interitum, tertii ingressum prsenunciat ver. 13, Kaivoiig
de ovpavovg xal yfy xatvqv xara ro svdyye^cx, avrov vpoffdoxuptv, h
oTg dixouoffvvq xaroixe?. De aspectabili coelo, terrave, respectu sub-
stantia3, neutro in loco agit apostolus. Mundo enim veteri per j
aquam destructo, mansit nihilominus coelorum, terrarumque corn-
pages. "Mundus" ideo iste fuerunt homines mundo degentes. Eis
per diluvium deletis, mundus alius, ad Dei cultum rite peragendum, |
erigi debuit. Hujus autem mundi fundamenta posuit Deus in fa- |
milia Noachi, totam fabricam perfecit ecclesise Judaicas erectio atque
ornatus. Atque is mundus erat, quern illico igne dissolvendum praa-
dixit Bfeatus] Petrus; stylo nempe prophetico. Ita legimus apud
Esaiam, cap. li. 15, 16, " Ego Dominus Deus tuus, scindens mare, et
personant fluctus ejus, Dominus exercituum nomen ejus: et posui
verba mea in ore tuo, et in umbra manus meaa protexi te, ad plan-
tandum coelos et fundendum terram, et ad dicendum ad Zion, Populus
meus tu."
[II. Quo tempore ideo Deus, dividens mare, et educens populum
suum ex Egypto, verbum seu legem, cum solenni cultus sui praBscrip-
tione ei concredidit, in ecclesiam eum sibi formans, novum hunc
mundum, coelum illud et terras instituit et absolvit. Eo tempore
quo Petrus scripsit, mundus hie, hoc est, ecclesia Judaica jam apos-
CAP. I.] POSTDILUVIAN A. 157
tatica in exitium ignis festinavit ; non aliter quam mundus ille vetus
in diluvium se praecipitavit. Incendio templi et urbis, dissoluta est
istius mundi compages. Alium autem mundum, quoniam nondum
adesset rov a/uvog tfuvrsXeia, novos ccelos, novamque terram, secundum
Dei promissum, fideles exspectare jubet apostolus. Promissum illud
exstat Esaiae cap. Ixv., commate 17; atque iisdem verbis cap. Ixvi.,
commate 22. " Ecce," in quit, " ego creaturus sum ccelos novos et
terram novam, neque commemorabuntur haec priora, neque venient
in animum." Ecclesiae statum post adventum Christi propheta in
locis hisce depingit; nempe quo tempore Deus assumpturus esset
ex gentilibus in sacerdotes et Levitas, uti verba se habent, corn-
mate 21 capitis ultimi; hoc est, instituturus esset ministerium evan-
gelicum. Inde is status ecclesiae ante mundi istius secundi con-
flagrationem, " seculum venturum " et "mundus futurus" indigita-
batur ; uti nos docet Paulus in Epistola ad Hebraeos, cap. ii. ver. 5,
atque etiam cap, vi. ver. 5. Periit itaque per aquas diluvium pri
mus ille seu vetus mundus; secundum, turn temporis praesentem,
per ignem periturum prsenuntiat apostolus, futurum autem, ad co'n-
summationem usque seculi duraturum confirmat : sed e diverticulo
in viam redeamus.
IV. Noachum ipsum, de quo nobis sermo est, constat hominem
justum fuisse, Deo gratum et acceptum, ex multiplier Spiritus
Sancti testimonio. Gen. vi. 8, 9, "Noach vir Justus, integer in
generationibus suis, et secundum Deum indesinenter ambulabat •"
etiam ver. 1, cap. vii., " Te perspexi justum coram me in setate
hac." Honorifica prseterea et testimonio huic conformis, cum
in Veteri, turn in Novo Testamento (quod rarum et pene singu-
lare) ejus mentio facta est, Ezech. xiv. 14; 1 Pet. iii. 20; 2 Pet
ii. 5. Justitiam autem eum per fidem obtinuisse probat apos
tolus, undecimo capite ad Hebraeos. Fides omnis salutaris respi-
cit promissum Semen. Hanc vero fidem habuit antediluvianus ;
tune enim testimonio justitiae per Deum ornatus est. Justus ideo
erat, et Deo gratus, coram eo ambulans integer, vi theologiae istius
Adamicae antediluvianae, quam superior! dissertatione tradidimus.
At vero in gratiam ipsius Noachi, et ecclesia3 in familia ejus instaur-
andaB, variis luminis gradibus statim a diluvio aucta est ea tneologia,
quos strictim percurram.
V. Theologiam peccatorum antediluvianam in tres partes supe-
rius dispescuimus ; promissionem gratiae, legem naturae scilicet,
et cultus instituti praescriptionem. Nova ad Noachum revelatione
facta, prima ulterius aucta, secunda plenius exposita est, tertia sta-
bilita. Etenim nunc primum foederis Deus mentionem expres-
sam facit, Gen. ix. 9, &??« t| s "??" r >« D^D ^an '•JNV "Et ego, ecce,
ego statuo fcedus meum vobiscum." Pactum gratiosum, beneficia
spiritualia exhibens in Mediatore, Deum cum Adamo in prornisso
] 58 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
illo seminis celeberrimo saiixisse, antea probavimus. Ad solennita-
tem qtridem foederis divini, requiritur promissio vitse, omniumque
mediorum ad earn gratiose obtinendam necessariorum, cum obedi-
entise exactione atque restipulatione expressa. Omnia hsec vero
simul exprimi ubicunque de foedere solum agitur, necesse non est.
VI. Promissio semper includit obedientise requisitionem. Est
enim obedientia, nihil aliud quam mediorum ad vitam promissam
obtinendam institutorum, debita observantia. Ubi autem ea obe
dientia, quse in foedere requiritur moralis solummodo est, atque ideo
fundamentum generale alibi habet, quam in ipso foedere, nempe in
lege naturae, atque per foedus tantum acceptum et Deo gratum red-
ditur, cum promissio sit purse revelationis, nomen foederis promis-
sioni peculiariter ascribitur. Atque ita fit hoc in loco; promissio
foedus dicitur. Sed et alias ob rationes promissio et foedus idem
sonant ; eas enarrandi hie locus non est : de ipsa voce pauca addi
possint. fl v 13 a rna seu JTJ?, "succidere" aut "excidere," dici non-
nullis placet. Ita Grotius, Annotat. ad initium Evangelii secundum
Matthaeum, quia in foederibus victimae ccedebantur. Alii ad N^l? quod
"deligere" etiam et "disponere" significat; atque ea nominis ratio
Cocceio viro docto pioque placet, de Feed. Dei, cap. i. A* 1 "!?, "eligere,"
"purificare," Mercerus in radice rna ; unde unde ortum ducat, saepe
nudam "promissionem" significat, 2 Sam. xxiii. 5, Jer. xxxi. 31, 32;
etiam "donationem" gratuitam irrevocabilem, Num. xviii. 9; atque
"statutum"seu decretum Dei, Jer. xxxiii. 21. Et saepissime adhibetur
ubi solennis partium conventib aut pactio locum nullum habet. In
Novo Testamento per 3/a^xjjv redditur; quse voxseque late patet, ac
W\$. De legibus, sponsionibus, testamentis utitur, teste Grotio. Vox
<ruv07jx?j, quse proprie " fcedus" significat, ad explicationem ^2, non
adhibetur in Novo Testamento. Seniores LXX. perpetuo earn vocem
per kot&txq reddunt; aliter Aquila et Symmachus, qui etiam c-uv^
utuntur. Ballius nostras, tractatu de Foedere Divino, cap. i., affirmat
LXX. rna per aw&^ reddere, Esa. xxviii. 15. Sed fallitur vir
doctus; nam vox ilia, quam ibi loci per tfuvOfaq transferunt, nth est,
quse proprie " visionem" significat; versus autem initio more solito,
loco nn^ a /a ^ x ^ ponunt. Ejus rei rationem optime reddit idem
Grotius: ^suv^xai," inquit, "ex consentienti duarum voluntatum tes-
timonio vinculi potestatem accipiunt; at quod Moses, aliique r
vocant, plerumque est ejusmodi, ut nullum partis alterius consensum
requirat, cum obligandi vis ei adsit solo Dei jussu et imperio." Ita
est, non suspenditur Dei foedus a voluntate nostra, ullisve condition-
ibus anobis prsestandis; ab auctoritate, gratia, et fidelitate ipsius
a virtutem omnem habet et effectum. Absoluta enim est pro
missio gratise, neque ulla est foederis conditio, quse in ipsa promis-
sione non continetur. Inepte ideo agunt et prrcpostere, qui, ex na-
tura foederis inter homines sanciri soliti, naturam r^c, ^^ divinoe
CAP. I.] POSTDILUVIANA. 159
exponere conantur. Neque " fcedus" apud Latinos semper solennem
" partium conventionem" denotat ; sed aliquando legem seu constitu-
tionem: sic apud Yirgilium Mn. i. 66: —
" Kegemque dedit, qui foedere certo
Et premere, et laxas sciret dare jussus habenas."
Fatemur autem promissionem hanc veram naturam foederis ha-
buisse; atque ideo inhunc locum rfiv bia^K^v r%\> LXX. per tfvvQfaas
interpretatur Chrysostom. Homil. xxviii. in Gen.
VII. Casterum "foedus," a "feriendo" dicitur ; nominis ortus exfceda
superstitione. Foederum ineundorum morem, unde nominis origo ; in
ter alios narrat Polybius, lib. iii. cap. xx v. : " Fecialis," inquit, " sumpto in
manibus lapide,postquamde foedere inter partes con venerat, base verba
dixit; si recte ac sine dolo malo hoc foedus atqoe hoc jusjurandum
facio, dii mihi cuncta felicia prsestent ; sin aliter aut ago, aut cogito,
caBteris omnibus salvis, in propriis legibus, in propriis laribus, in pro-
priis templis, in propriis sepulchris, solus ego peream, ut hie lapis
de manibus meis decidet." Alii aliter fcedera inita fuisse memorant,
atque hisce verbis usum "fecialem/' "Ita fosde me percutiat magnus
Jupiter, ut fcede hunc porcum macto, si pactum foederis non serva-
vero/' Atque ita porcum feriens ictu saxi occidit. Ita pene Livius,
lib. i. cap. xxiv. : " ' Audi Jupiter; audi pater patrate; ut ilia palam
prima postrema ex illis tabulis cerave recitata sunt sine dolo malo,
utique ea hie hodie rectissime intellecta sunt, illis legibus populus
Romanus prior non deficiet. Si prior defexit publico consilio, dolo
malo, tu ille Diespiter populum Komanum sic ferito, ut ego hunc
porcum hodie feriam: tantoque magis ferito, quanto magis potes>
pollesque/ Id ubi dixit, porcum saxo silice percussit." In eundem
sensum poeta : —
" Armati, Jovis ante aras, paterasque tenentes
Stabant, et csesa jungebant fcedera porca." — ^n. lib. viii 640.
Atque, —
" Puraque in veste sacerdos
Setigerae fcetum sxiis .... attulit." — Lib. xii. 169.
VIII. Probabile est, emanasse hunc morem fcedera sanciendi, non
sine pravaB superstitionis interventu, ab antiqua ilia consuetudine,
stata et solennia pacta per sacrificia ineundi, ac hostiaB immolandse
in duas partes distributione, quas inter fcederaturis transeundum erat.
Morem istum late persequitur Homerus Iliad. 7. 252, in foedere, quod
Paridis et Menelai fiovo^a^iav praBcessit: "Iv fyxia wtffra rawou. In
qU33 verba Eustathius: T^ rdpveiv ds opxia nap- 'Oftqpu xu,} 'Hpodory rb
Svaai ra, lit] opxw ffpdyia drjXoZ Tdpvsiv enim pro %-jstv lonice dicitur.
Isto modo stabilitum erat inter principes Jehuda3, et regem Babylonis
foedus, quod ob invocationem nominis sui, Deus suum vocat, Jer.
xxxiv. 18, " Tradam homines istos qui transgressi sunt foedus meum,
qui non prsestiterunt verba foederis, quod pepigerant coram me, quum
transiverunt inter dimidiatas partes vituli ejus, quern dissecuerunt in
160 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
duo/' Et iterum, ver. 19, " Qui transiverunt inter dimidiatas
partes vituli illius." Inter hostise partes transeuntes, exsecratione
se onerabant fcederati, istiusmodi dissection! se devoventes, nisi statis
pactis steterint. Ita Agamemnon deos precatur, II. 7. 279: —
"Ong »' Iviopxov cftoffiry
'Tp,i7s f^Kf-rvfot Itrri, tpvXciffffirt V opxitz, vtffrdi
" Quicumque perjure juraverit,
Vos testes sitis, et conservate fcedera fida."
Post quae addit, 292:—
T H, KCU a.-ffo trrofidxov; apvuv ru.pi vyXii' %uXx!iu
" Dixit, et jugulos agnorum incidit duro ferro."
Morti simili perjuros devovens, Neb. x. 29, " Pepigimus foedus et
juramentum, nos ambulaturos in lege Dei/' Inde forsan ista ad-
versus servum infidelem comminatio. AI^OTO^^SI aurov: scil. Do-
minus, Matt. xxiv. 51, ob neglectum foedus, in partes dividet. Atque
ab ista hostiaB sectione, "seeare" apud HebraBos est "foedus ferire:"
2 Paral. vii. 18, " Et suscitabo solium regni tui quemadmodum ^1?,
David patri tuo;" — 'fig dis&s^v, reddunt LXX.; "Pollicitus sum/'
Vulgatus interpres; "As I have covenanted," translatio nostra ver-
nacula. Ad verbum, " excidi," " secui,"" eodem modo idem verbum
usurpatur in cap. ii. prophets Haggaai, et ver. 5. Sed ad simplicem
fl 11 "!? hsec non pertinent.
IX. Atque hie progressus theologiaB postlapsaria? primus gradus
erat. Kevelatione enim hac Noacho facta, communio ista, quse
Deum inter et peccatores in Mediatore intercedit, primum foedus
expresse dicitur. Id nomen consolationis plenissimum, amorem et
fidelitatem divinam perspicue enuntians, novae ecclesia? in familia
Noachi erigendai substernitur.
X. Porro : signum foederis visibile Deus mine primum constituit, I
nempe " arcum in nube/' Gen. ix. 1 1-13. Non quidem nunc primum |
arcum in nube constituit; sed nunc primum arcum in nube in sig
num foederis constituit. Eo modo Novi Testament! sacramenta,
m.zi nin« 5 se u "signa foederis/' appellari posse videntur. Hujus etiam |
signi gratia, promissio, foedus dicitur. Promissio enim cum signo
visibili, propriam habet foederis naturam. Unde ipsum signum ali-l
quoties foedus dicitur : Touro rb mrfaov j) xatvn btuGw, Luc. xxii. 20.
Verurn est r&v fiiunxuv solum expressam hie mentionem fieri, etj
ipsum foederis signum directe temporale beneficium respicit. Nihilo-
minus gratia spiritualis, seu amor Dei gratuitus erga fideles maxirm
intenditur. Ea enim erat institutionum religiosarum ante Christu
in came exhibitum, olxovopta. Sed hsec omnia ff%!a ruv ,usX\6vTuv
§Z>v, Heb. x. 1, quorum Christus a^/ g/?£ ^, cap. ix. 11, habuerunt
Atque haec ty rn?, seu "aBternum foedus/' non nisi in Christo era
Temporale quidem beneficium in ornnes hinc emanavit; at spirituali;]
gratia foederis in Christo sanciti, ad electos tantum pertinet.
CAP. I.] POSTDILUVIANA. 161
XL Atque in hunc modum theologia Adamica antediluviana, et
nova revelatione, etfosderis appellations, et signo visibili aucta est.
Inde fides et spes theologorum confirmatse. Pertinet autem arcus
in nube in signum fcederis designatio, ad cultum institutum. Pro-
missioni itaque accessit foederis nomen; cultui institute, novum
sacramentum, quibus duas priores partes istius theologiaa ampliataB
fuerunt.
XII. Porro ad ampliandam hanc theologiam, prascepta etiam ei
addita sunt, ut ex omni parte post casum illustrem clarior assurgeret.
De homicidio, sen sanguine humano non fundendo, primum erat.
VitaB nempe prima atque ultima cura est; reliqua ei subserviunt.
Exstat prseceptum, Gen. ix. 5, 6, " Quin etianl sanguinem vestrum
animarum vestrarum reposcam; ab omni bestia reposcam ilium,
adeoque de manu ipsius hominis; de manu cujusque fratris ipsius
reposcam animam hominis. Qui efrundit sanguinem hominis, per
hominem sanguis illius effunditor/'
XIII. Violenta3 fusionis sanguinis humani solennis hie institui-
tur vindicatio. Ipsa effusio lege naturali erat prohibita. Id docet
et crimen et poena Caini. Imo omnis adversus alios violentia, usque
adeo contra rectaB rationis dictamen insurgit, ut effrasnata ilia rabies,
qua, quasi impetu facto, se mutuo opprimebant peccatores antedilu-
viani, ipsius diluvii causa gravissima exstiterit. Verum modus vio-
lentiam puniendi per magistratum solennis, qui ultra privatarum
familiarum pomceria se extenderet, per mutuum plurimorum con-
sensum, nondum constitutus erat. Deus ideo orbem terrarum habi-
tabilem filiis Noachi concedens, conditione hac universes oneravit,
nempe quod societatis politico et publics inter omnes pacis tuendas
ergo, magistratum inter se constituerent. Inde magistratus avfyutfivri
xrfais; non autem nisi stabili fundamento, Dei scil. jussu, erectus.
XIV. Yerba itaque ista rite exponit paraphrastes Onkelos : " Qui-
cunque efruderit sanguinem hominis, per testes, ex sententia judi-
cum sanguis ejus fundetur/' Per ^7??> "i n homine," testes idoneos
inter homines intelligit. Nee aliter Jonathan : " Qui fuderit san
guinem hominis, per testes, judices condemnabunt ipsum ad mor
tem ; qui vero fuderit absque testibus, Dominus mundi de eo ultionem
faciet in die judicii magni/' Naturale jus talionis hie innui exis-
timat Grotius, " quia judicia publica nondum constituta erant/'
At naturale jus talionis non nunc demum ortum est. Et quamvis
judicia publica nondum essent constituta, tamen ut aucto humano
uiigenere, — ne scilicet rediret grave seculum antediluvianum violentia
'«•', effraanata refertissimum, — ut constituerentur hie cautum est. Magis-
ut, trains ideo a Deo instituitur et gladius ei in manus datur, ut recte
at Mun stems in locum.
ills! XY. Huic prgecepto et illud additum est, de non comedendu,
came cum sanguine, qui anima carnis est. Ejus rei disquisitionem
VOL. XVII. 11
162 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
cum magis operis habeat, quara utilitatis, paucis in illius explica-
tionem adhibitis, missam faciamus.
XVI. Hominibus ante diluvium carnes comedere permissum non
esse, plerique affirmant. Quicquid enim est in esu carnium privi-
legii, demum concedi videtur, Gen. ix. 3, P=>? "r™n IB*K ^DT^|
fernK vJ? Wi} 3fc$ PV3 rfa$6 .TIT . Q U8e verba adnectuntur iis, qui-
bus dominium homini in omnia animalia largitur, ver. 2. Locus
hie cum illo altero collatus, quo Deus victum antediluvianis con-
cessit, plane ostendit carnibus eos non usos fuisse. Inde abstinen-
tia3 ab animalibus fama ad gentes pervenit, Ovid Metamorph., lib. i
fab. 3, v. 103:—
u Contentique cibis, nullo cogente, creatis,
Arbuteos foetus, montanaque fraga legebant,
Cornaque, et in duris hserentia mora rubetis ;
Et quae deciderant patula Jovis arbore glandes."
Atque itemm, lib. xv. fab. 2, v. 96:—
" At vetus ilia setas, cui fecimus Aurea nomen,
Foetibus arboreis, «t, quas humus educat, herbis,
Fortunata fuit, nee polluit ora cruore.
Tune et aves tutae movere per aera pennas,
Et lepus impavidus mediis erravit in arvis ;
Nee sua credulitas piscem suspenderat hamo."
Virgilius etiam, Georg. ii. v. 536: —
" Ante etiam sceptrum Dictaei regis, et ante
Impia quam csesis gens est epulata juvencis,
Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat."
Et e nostris Tertullianus, de Gib. Judaic., si is libri auctor, cap. ii.
" Gibus/' inquit, " primus hominibus, solus arborum fuit foetus et
fructus." Hinc multis disputant philosophi, unde factum sit, ut
homines unquam inducti fuerint ad carnes vescendas. Postquam
factum scite exagitaverit, necessitati ascribit Plutarchus, Orat.
aapKopayfaf. E participatione sacrificiorum morem ilium fluxisse,
pluribus contendit Porphyrius, lib. ii. vtfl &*<*$$ s^v^v. Inde om
nia animalia, quas jugulantur, veteres Gr^cos iepefa vocasse ostendit
Casaubonus, Animad. in Athenasi lib. i. cap.xi., quia scilicet nullis
carnibus vescebantur, nisi eorum animalium, quaa in usum sacrifici
orum mactata fuerunt. Sola itaque holocausta ante diluvium in usu
fuere. Permisso carnium esu ; sacrificia comitabantur epulas e sacris,
etiam quod probabile ante legem, quamvis contrarium defendat Sel-
denus, De Jure Natur. apud Hebr., lib. iii. cap. viii. Consulantur
de primordiis esus carnium, Beresith Rabb. Parash. xxxiv., Josephus
Albo, lib. Ikkar., part. 3, cap. xiv.
XVII. Carnepermissa prohibetur esus illius cum sanguine, ver. 4:
s
N ? ^ ? ^,_u Veruntamen camem invita ejugj in
sanguine ejus non comedetis." Non ipsius sanguinis, sed carnis
CAP. I.] POSTDILUVIANA. 16,3
cum sanguine esus prohibetur. Prisci seculi longsevos homines pronos
fuisse in crudelitatem ostensum est. Inde terra ante diluvium vio-
lentia repleta. Efferari homines esu crudaB carnis, et sanguinis motu
adhuc pene palpitantis, inter Indos Americanos experientia docet.
Ei vitio, cujus in confinio, super csetera omnia, verbo Dei destitutum
poni videtur humanum genus, ut occurratur, data est prohibitio hsec
esus carnis cum sanguine. Membrum vivo animali ereptum intelli-
gunt nonnulli. Eo cibo barbaros Americanos adhuc delectari aiunt.
Ita Aben Ezra in locum : " Ob id, quod vobis concessi esum car-
nium animalium, non debetis esse crudeles in ipsas bestias, ut come-
datis membrum de vivo animali/'' In hanc sententiam delatos esse
recentiores Judceos odio Christianorum, sentit Grotius, hoc est Gra>
canicorum, qui adhuc botulis cruore distentis, ut loquitur Tertullia-
nus, abstinent. Mihi vix videtur esus sanguinis, qui jam perfrixerit,
hie prohiberi. Neque id ullo idoneo argumento ex textu probari
potest. Imo ne sanguis primario, directe, aut omnino interdicitur ;
multo minus esus illius a carne separati. Prohibitionis objectum
caro est, peculiar! modo affecta; ^BJ3 in anima sua; hoc est, dum
adhuc sanguine vivo animatur. Atque operam lusisse mihi videtur
Stephanus Curcella3us, Diatriba Posthuma de Esu Sanguinis, qua
quaastionem illam momenti alicujus esse in praxi Christiana con-
tendit. Videatur Ludovic. De Dieu in locum. Utrum vero, |D -DK
Tin, " membrum ex vivo," hoc est, sanguine adhuc stillante, an p DT
Tin, "sanguis animalis adhuc viventis," seu "sanguis ex animali"
adhuc palpitans in carne prohibetur, incertum est.
XVIII. Ad caput hoc etiam pertinent septem ilia prsecepta fl-oXu-
SpuXXTjra, qu83 Deum Noachidis dedisse fama est. Ea ita recenseri
plerumque solent: —
1. sr^r rna* Vy, De cultu extraneo.
2. own ro^a ^?, De maledictione Nominis seu Numinis.
3. a^a-7 ms^EE W, De effusione sanguinis.
4. m-i? rVa Vy, De revelatione turpitudinum.
5. r&tsn \>y , De rapina.
6. aT~n Vy, De judiciis.
7. ">hn p 'nas b$ 9 De mem bro animalis viventis.
XIX. Horum primo idololatria omne genus prohibetur. De sensu
et interpretatione secundi, non ita inter doctos convenit; ex usu
vocis T1? ambiguo lis oritur. Ea et benedicere et maledicere etiam
significat. Sunt qui affirmative verba efferunt, et benedictionem
nominis divini, seu cultum verum extraneo illi oppositum, eis intendi
; volunt. Qui negative de non maledicendo Dei nomine, plures. Ter-
tium est de homicidio. De adulterio atque omni concubitu illicito
; quartum. Quintum, mandatum decalogi octavum exprimit. Regi-
a men politicum sexto instituitur; et crudelitatem omnem mortales
aversari docet ultimum.
DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
XX. Prascepta base Nbacho filiisque ejus data fuisse, primo post
diluvium anno, asserit Genebrardus, Chron. ad Ann. Mun. 1656
<( Septem," inquit, " prascepta dantur, quas Hebrasi partim praecepta
filiorum Noe, partim prascepta naturas appellant, et obligare etiam
gentes sentiunt." Nempe ex Judasorum traditionibus manavit ista
persuasio. In utroque Talmude et in multorum rabbinorum scriptis
mentio eorum frequentissima. At Judasos affirmare prascepta base
Noacho et filiis ejus, hoc est, quatuor istis hominibus, statim a diluvio
data fuisse, falsum est. Per Noachidas seu filios Noacbi, intelligunt
onines gentes a se distinctas; se vero Abrahamidas et filios Israel
opposite ad filios Noach appellant: inepte, quasi Abraham et Israel
non essent filii Noach. Sed ita illi loqui amant. Per Noachidas
intelligunt omnes illos- qui a Noacho proeedentes privilegio nullo
spirituali gaudebant. Istis prascepta base data esse affirmantes, nihil
aliud volunt quam generalia rationis rectos dictamina ea esse, seu
capita juris naturalis vim obligatoriam obtinentia erga eos omnes,
qui revelatione supernaturali destituuntur ; se vero lege scripta in-
super teneri. Hinc sex priora prascepta Adamo tradita fuisse affir-
mat, Sed. Olam. cap. v.; Sepher. Melakim. cap. ix. Quo scilicet
communia natures dictamina ea esse, seu universalia juris naturalis
capita, os*endunt. Ultimum Noacho additum fuisse asserunt; ita
mandatum illud de non edenda carne cum sanguine interpretantur,
Manas. Conciliat. qu. ii. in Deut. Casterum prsecepta haac doctissi-
mis commentariis illustrasse Johannem Seldenum, notum est ; qui-
bus harum rerum studiosum lectorem remittimus.
XXI. Nolo hie orationem Noachi ad posteros, quos secum in
Italiam adduxit, quam in lucem protulit Curtius Inghiramius, inter
Etruscorum antiquitatum fragmenta apponere, quasi locum aliquem
in hac theologies antediluvianas dilatatione occupaturam. Totum
enim drama istud de inventis globulis, qui inclusas tenerent Hetrurias
antiquitatum historiolas, ab adventu Noachi in Italiam ad usque
helium Catilinarium, mini, nee mihi solum, operosissimum videtur,
docti quidem hominis, sed otio et ingenio suo minium, imo irnpie
abutentis figmentum. Quoniam autem in oratione, quas Noacho
adscribitur rb vpsvov observaverit dramatis auctor, judicio lectoris earn
hie loci permittendam duxi. Titulus globuli in quo reposita erat
oratio hie est, "NoA VANDIMON." Deinde: " Hasc sunt verba
magni Vandimonis, quas ego Ancus Cecinna transcripsi." Oratio
autem ista: " Audite, filii nepotesque mei, verba mea, et auribus
vestris percipite quas pater vester loquitur vobis. Benedictus Deus,
ante cujus conspectum inveni gratiam, qui me ex aquis ereptum ad
reparandum humanum genus, quod Deo irato pluviis imbribusque
deletum est, ne, quod Deus fecerat, penitus periret, reservavit. Voa
igitur maximo ^Esari non ingrati; ipsum timete solum, ei servite ex
mentibus vestris, quia dignus est, et quia multa bona fecit vobis, et
CAP. I.] POSTDILUVIANA. 165
quia Deus est. Si maximus ^Esar fuerit vobis semper Deus, nihil
vobis deficiet. Ejus altare non polluatur, animam fratris sui nullus
exquirat, sicut fecit Cainus. Sit inter vos vinculum pacis, neque
unquam rumpatur. Vos civitatem hanc habetis, quam in monte
hoc sedificavi ; cum hoc vobis non satis fuerit (nam vos multiplicari
oportet), in eodem monte alias aBdifieare poteritis; et si mons non
fuerit satis, eligite loca salubria, in quibus alias sedificare valeatis.
Et si non fuerint inter vos dissensiones, omnia prospera succedent
vobis. Qui Deum non timet, et qui a fratribus dissentit, ejiciatur
a vobis, quia discordia fratris omnia corrumpit. Nolite filii mei
iterum provocare Deum in fornicatione, in iniquitate, et nequitia,
sed reminiscimini Deum qui fecit vos, liberavit vos ab aquis, et
omnia propter vos creavit, vobis omnia subjecit. Deus bonos ex-
altat, impios disperdit; ipsum amate solum, et omnia in timore ejus
facite ; nam hsec facientes abundantia frumenti, vini, et olei replebi-
mini, et filii fratrum vestrorum servient vobis. Regnum vestrum
in secula manebit. Sacros ritus, et ceremonias, et omnia quse re-
linquo vobis, custodite semper; eaque filios vestros docete. Bene-
dicat vobis Deus, et omni benedictione vos repleat : et cito regem
mittat, ni vos a potestate aliena eripiat." Hsac ille; cujus nugas
miror doctis ullis placiiisse unquam, cum nulla non pagina totius
libri fraudem et imposturam satis indicet.
XXII. Atque hsec fuit theologia postdiluvian a; nempe naturalis
ilia Adami per Messiae promissionem novo fini destinata, et in novos
usus consignata, ei statui conformis, in quern Satanas per peccatum
homines omnes dolo malo illexerat, nova revelatione, solennis fcederis
renovatione, signo visibili, variisque prasceptis aucta et instaurata,
quam regulam fidei, obedientise, cultusque totius divini habuit eccle-
sia octonaria. Ea instructos multos sum ma erga De]im reverentia,
)ietate, fide, amore, obedientia; erga proprium genus mansuetudine,
laritate, misericordia, justitia, fidelitate, setatem egisse, non est cur
dubitemus. Sanctitas enim cordis, vitse puritas et integritas, erga
alios beneficentia, morum omnium simplicitas et candor, reliquseque
virtutes, quarum beneficio ad imaginem Dei homines renovantur,
etiam in minimo revelationum gradu externo, modo adfuerit Spi-
ritus Sanctus salutari suo lumine mentes hominum irradians, vigere
potuerunt.
XXIII. Htvjus theologise beneficio, ecclesia reformata, quoad ex-
ternam professionem et ofAohoyfav, annos quadraginta, aut eo circiter,
pura et Deo accepta in terris versata est. Nihil enim, quod earn
uUatenus contaminaret, nisi post natum et forsan annorum aliquot
setate provectum Canaanum filium Chami quartum et minimum,
memorise proditum est, Erupit tandem Chami diu celata impietas.
K:i (pialis fuerit, ostendit Spiritus Sanctus, Gen. ix. 22. Peccatum
erat contra rationis rectse dictarnina, quse, teste Aristotele,
] 66 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
omnes decent. Ita etiam Plutarchus irspl p/Xa3i Xp/'«; : ndvrsg
KOLI cidovffiv us yovtvdi n^v pera §sovg rtpurqv %al fAsyiffryv fire pvffig, 8 rs
rqv <pvffiv tfw^wv vopos aviduxs. Ka/ ovx sffrtv 6V/ ^aaXXoi/ Avfyuvot
Stole dputfiv, q roxsutfiv avruv xai rpotpsuffi craXa/aj fa} vsaic
jsapiras ffpodvpus sxrlvovrsg. Ou5' av <raX/v pti^w f¥/dtt£j£
rtjs fftpi yovet'c b\tywpia<; KM} TXfj/^agXs/ag' dio rovg ftsv
xaxug ffouTv a-rs/^^ra/, ^rp) d' avrou KO.I varpi rb ^ tfapsj^tiv
dpuvrag atsi xat Xeyovrag a^' £>v evcppavouvrai, xccv ^ irpoffy ro
avoffiov qyovvrou xa} aOsttfiov — " Omnes hoc dicunt atque canunt,
primum secundum deos honorem ac prsecipuum parentibus, naturam
et legem naturae destinasse: neque diis quicquam gratius homines
facere, quam si parentibus, alumnisque suis, veteres super novas
fceneratas gratias alacriter persolvant. Neque contra majus est ar-
gumentum impietatis, quam parentum despicatus et in eos injuriae.
Itaque interdictum est nobis, ne aliis male faciamus; matri autem
et patri non ita se dare, ut semper ea dicas atque agas, quibus
laBtantur, etiamsi molestiam praeterea nullam afferas impium injus-
tumque habetur." Haac ille egregie. Similia habet Hierocles, et
totus pene sapientum chorus. Mirum ideo nonnullos, ob ea verba,
Gen. ix. 24, }^J] 1» 6 n^pK?K n« JHIU,— " Et novit quid ei fecit
films parvus;" non Chamum, sed Canaanum intelligi debere con-
tendere. " Nam quid/' inquiunt, " fecit Cham patri suo ? Tan-
turn fratribus de patris probro nuntius fuit." Verba sunt magni
Scaligeri in Elencho Orationis Davidis Paraei. Id, inquam, fecit:
aperte et palam legem naturae transgressus est, quod ex fratrum
ipsius facto ejus impietati opposito liquido constat. Nuditatem
patris roTe ade\<po?g swy&uv fafavvtfiv, ut recte Josephus, Antiqui-
tat., lib. i. cap. i. Peccavit itaque adversus maxima illius theologiae
principia, quae ecclesiae, cultus, et obedientiae fund amentum erat, et
norma.
XXIV. Peccatum itaque Chami sacra Scriptura, uti ostendimus,
luculentur satis exponit. Quae ei narrationi a nonnullis adjiciuntur,
conjecturae sunt, imo somniantium deliria. Eum non tan turn vidisse,
aut spectasse cum gaudio et insultatione quadam patris nuditatem,
sed virilia ei resecuisse, vel magicis artibus incantasse, ne in poste-
rum filios gigneret, nugantur Rabbini, Rasfi in cap. ix. Gen. Eorum
fabulis adhaeret Boissardus in Apollon. Tyan., atque fidem adhibere
videtur Athan. Kircherus de Origin. Literar. et Obeliscor., cap. ii.
Hinc fabulam de Saturno patri suo coelo genitalia abscindente, uti
Lactan. lib. i. cap. xii., vel Jove Saturnum ipsum falce secante, ortum
duxisse omnes pene suspicantur. Et id quidem valde verisimile est,
quamvis, ut verum fatear, ita scite totam fabulam ad theologiam
naturalem crypticam accommodat Porphyrius, lib. de Antro Nym-
pharum Jthacensi, ut pene crederem, aliquid tale in animis habuisse
primos fabulatores. Caeterum rnaledictio in Canaanum exserte de-
CAP. I.] POSTTHLUVIANA. 167
nuntiatur, vel quia is maxime turn temporis patri esset in deliciis,
filius scilicet ejus natu minimus; vel quia patri in peccato et specta-
culo nefando adstiterit ; vel quia ista inter posteros Chami familia,
prima ab ecclesia vera et cultu Dei discessura esset, vel in Israeli-
tarum solatium, qui in terram promissam ingressuri, gentem, cum
qua bello congressuri essent, maledictam, et olim servituti et destruc
tion! addictam intelligerent. Tit ut erat, ipsum Chamum in persona
filii maledictum fuisse, hoc est, e familia Dei ejectum, certissimum
est. Mira autem sunt, seu potius jocularia, quae antiquorum non-
nulli nugantur de passion e Christi praesignata in ebrietate Noachi,
de cruce, sacramentis, gentibus, Judaeis, verbi ministris, quae omnia
se in vino, Chamo, Japheto, vestimento, vidisse arbitrati sunt.
XXV. Ob peccatum itaque hoc, quo aliquamdiu celata ejus hypo-
crisis ad gravissimum ecclesiae scandalum erupit, et palam se exseruit,
Chamus a patre, qui adhuc sub Deo toti ecclesiae prsefuit auctoritate
paterna, est maledictus. Ejus autem ejectione e societate piorum,
aliud reformationis ecclesiasticse idque illustre documentum habe-
mus. Etenim per peccantium, e ccetu et communione Deum per
fidem rite colentium, amotionem, ecclesiae reformatio primo tentanda
est. Ejus in ecclesia Adamica postlapsaria exemplum ante dedimus.
Invalescente autem contumacium manu, fidelium e ccetibus illorum
separatio locum ejus supplet.
XXVI. In hunc itaque modum novae ecclesiae reformatio est in-
stituta. Ea est enim omnium infirmitas, multorum malitia, ut nulla
unquam ecclesia a mundi primordiis sine insigni aliqua reformatione,
diu durare potuerit. Huic autem ecclesiae recens reformats novae
promissiones datae sunt; partim in fortunse miserrimae consolationem,
partim ut essent ad exactiorem obedientiam, et vitam surnma cum
cura et diligentia coram Deo degendam, stimuli. Gen. ix. 26, 27,
" Benedictus Jehovah Deus Semi; alliciet Deus Japhetum, ut ha-
)itet in tentoriis Semi/'
XXVII. Chamum a solenni Dei cultu, maledictione paterna fu-
gatum, omnes piorum coetus fugisse etiam, dubium non est. At
nondum tempus aderat, quo dissipandum erat in varias terrse partes
humanum genus. Cum fratribus ideo atque posteris illorum, Chamus
atque sui sub eadem cceli plaga habitare perstiterunt. Hinc orta
est nova mali labes, hinc iterum repullulavit defectionis sedes, in
ecclesia non ita pridem e diluvio emersa et recens reformata.
Noachum, Semum, Japhetum, piosque eorum nlios et nepotes,
puritatem cultus Dei secundum theologise illius, qua erant instructi,
canones, sartam tectam in ecclesia prseservare conatos fuisse, nemo
dubitat. Id et propria illorum pietas et officii erga alios ratio postu-
labat. At vero ex eorum posteris plurimos, impiis Chamistarum
seductionibus et exemplis abreptos, cum et ipsi naturam in omne
scelus praecipitem habuerint, foede et pene catholice a Dei regimine
DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
et cultu intra paucos annos defecisse, ex eis qii88 secuta sunt, intelli-
gemus. Centesimo enim et primo post diluvium anno, sceleribus
cooperta, superbia vecors, et contumax apostatarum turba, imperio,
disciplina, et monitis Noaclii palam posthabitis, in omne scelus pne-
ceps ruebat. Cum vero humile, pacificum, et pium Noachi vivendi
genus, eis maxime displicuerit, in contraria omnia abierunt. Abjecta,
ideo omni numinis reverentia, et superbia, nescio qua, elati, turri
sedificanda3, unde nomen et gloriam sibi compararent, incubuerunt.
Eos vero magna, atque Deo exosa molientes, horrendum confusionis
linguarum judicium corripuit, et in totius terra? superficiem dispes-
cuit. Abs eo die usque ad Messise promissi adventum, maximam
humani generis partein, propriis ipsorum viis incedere, Deus per-
misit.
CAPUT II.
Noachus, ^7-:? ^ — Fabula de Saturno et Rhea inde nata — Janus — Justitiee
preeco — Oracula Sibyllina ficta — Carminum Sibyllinorum auctores — Sibyllse
unde dictse — Illarum oraculis traditiones mistae — Specimen — Turris Babylo-
nicse sedificatores; sedificandae ratio et causa — Lingua primseva qusenam — Sen-
tentia Grotii expenditur — Lingua sancta unde Hebrsea dicta, Gen. x. 21,
Jos. xxiv. 2, 3 — Uzzielis Targumistoe fabulse portentosissimae — Abraham
Hebrseus ab Hebero dictus — Tempus divisionis linguarum.
I. NoACHUM fuisse n ?^r ^, ^oc est, "terrse virum," notat Scrip-
tura, Gen. ix. 20 : — humili nimirum vivendi genere occupaturn.
Hoc miseram in terris peccatorum conditlonern, suamque speciatim,
qui horrendaDei judicia in mundum antediluvianum viderat, decuit.
Inde Saturnum Rheas virum seu maritum, hoc est, Terrse, dixerunt
fabulatores. Conjectura Bocharti est, Geog. Sac., lib. i. cap. i.
Quicquid de eo senserint posteriores, id vitse genus, ejus seculi impiis
displicuisse palam est. Vineam etiam plantans r.*JTlQ ^., bibit ex
Jain seu vino; inde Janus dictus. Eum antediluvianum justitise
prasconem fuisse, affirmat apostolus, 2 Pet. ii. 5. Officio isto rite
fungens, quern sanare non poterat, fide et factis mundum condem-
navit, Heb. xi. 7. Concionem ejus meminerunt carmina, quse era-
cula Sibyllina dicuntur, hisce atque aliis versiculis: —
"Avfysj uvufroKOfoi ftfydXu fit€Xnp,ivoi a'ltrrpu,
Ou Xtfii ^{ O v v [i>7'] of I7rfa.la.ri. Tlavra, yap cT^Jf
A6a.va.ro; furvp <ra.vt-7riffx.ovos, o s
t/y iip.7v, "va. pv\ (fipifftv i%a
£, ra.; JCKKicc.; a.'Z'ox.o-tri
yu.7a.v etpa^ivovrtf.
Perfidiosi homines, quae vos dementia cepit ?
Quae facitis Deus baud ignorat ; namque salutis
Auctor inexstiuctus videt omnia, et omnia novit.
Qui mini jussit uti vobis haec dicta referrem,
CAP. II.] POSTDILUVIAN!. lf)9
Exitio ne sit demens socordia vobis
Dicite justitiam, vitiis absistite, necne
Inter vos animis odia exercete cruentis.
Humano late tingentes sanguine terrain."
Hsec ilia, quse paulo post fingit se Noachi nurum, et in area una
curn eo, maritoque suo fuisse. Sed ficta sunt ornnia, quse Sibylla-
rum nomine circumferuntur. Miror mortalium quenquam adeo un-
quam abjectaB fuisse credulitatis, ut aliter sentiret. Eorum auctores
non tantum plurima ex sacris Scripturis hauserunt, sed Christian!
fuerunt, et haeretici. Priscillam et Maximillam Montani prophetissas
centones istos composuisse, si facti feminaB auctores, baud est im-
probabile. Nonnisi post earum evulgatas propbetias, Christianas
religionis mysteria ex oraculis Sibyllinis fuere deprompta. Fatidicas
quasdam rnulieres, quas Sibyllas dixerunt, quasi diis a consiliis se-
cretioribus (To yty evfadfyiv, 2/CuXX.a/w/v, inquit Diodorus, lib. iv. 61),
inter gentes vixisse, baud negarem. Earum autem sortes et oracula
diabolica fuisse, omnis historic fides docet. Consulantur qua3 ex
earum libris, jussu senatus Romani, variis temporibus deprompta
memoriaB tradiderunt Dionysius Halicarnassaeus, Plutarcbus, Cicero,
Varro, Livius, Tacitus, Zosimus, aliique; superstitionem diabolicam,
et Hellenismum sapiunt omnia. Summam omnium refert Annal. xv.
cap. xliv. Corn. Tacitus : " Mos/' inquit, "petita diis piacula, aditique Si
byllas libri, ex quibus supplicatum Vulcano et Cereri ProserpinaBque,
ac propitiata Juno per matronas, primum in Capitolio, deinde apud
proximum mare/' Forsan autem vera etiam nonnulla falsis miscuit
antiquus serpens, suo more, quo vera suspecta redderet, falsis conci-
liaret fidem. Etiam quse tenui fama, ex primaB promissionis, alia-
rumque revelationum divinarum traditione, priora muudi secula, de
future MessiaB regno invaserant, in lacunas etbnicas diducta, vati-
ciniis istis permista fuerant. Tale illud esse videtur, cujus in lib. ii.
de Divinatione, cap. liv., meminit Marcus Tullius: "SibyllaB," inquit,
"versus observamus, quos ilia furens fudisse dicitur; quorum inter-
pres nuper falsa qucedam, hominum fama, dicturus in senatu putaba-
tur, eum, quern re vera regem babebamus, appellandum quoque
regem esse, si salvi esse velimus. Hoc si est in libris, in quern ho-
minem, et in quod tempus est? callide enim, qui ilia composuit, per-
fecit, ut, quodcunque accidisset prsedictum videretur, hominum et
temporum definitione sublata." Lucium Cottam quindecimvirum
notat, qui instigante Antonio, Julii CaBsaris ambitioni, potestati
regise etiam nomen addere cupientis, publica fama eorum tem
porum de rege maximo venture, litare conatus est. Idem oracu-
lum iisdem pene verbis exponunt historicorum Romanorum no-
minatissimi, Suetonius et Tacitus; ille in Vita Vespasiani, hie
Historiarum quinto. " Veterem et constantem opinionem/' vocat
Suetonius. " Persuasionem ex antic^uis sacerdotum libris/' Tacitus.
170 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
Nempe est, 'Ex <roD l^sXevffsrai o qyovftsvog* hoc est, valescet oriens,
prsefectusque Judasaa rerum potietur. Hsec vero ad nostra carmina
nihil.
II. Yerum Noachum coaavos suos antediluvian os scelerum admo-
nuisse superius ostendimus. Filios etiam et nepotes post diluvium
ab impietate et a Deo defectione cohibere, ilium enixiore opera non
contendisse, nefas esset suspicari; utrumque frustra. Quamvis enim
totius novi populi pater esset, degeneres tamen filios non potuit co^
ercere a stulto conatu, nomen suum celebrandi ingentis turris asdifi-
catione, Gen. xi. 3, 4.
III. Ipsum Noachum, piosque omnes ab insano isto apostatarum
molimine abstinuisse, sacra Scriptura clare innuit. Qui facinus illud
aggressi sunt E^n ^3 fuere, Gen. xi. 5 ; hoc est," filii hominum." li
opponuntur "filiis Dei/' seupiis, et Deum timentibus. "Filii" enim
"Dei"adiebus Enosh, etante et post diluvium, fuere pii homines, theo-
logiae AdamicsB adhasrentes, cultuique divino; "filii hominum" deser-
toreset apostataa. Impios itaqueapostatas ecclesiaa desertores hie innuit
Spiritus Sanctus. Fabulam gigantaaam hinc natam pueri norunt.
Turrim autem struxerunt, non qua in ccelum ascenderent. Neque
earn insaniam credibile est illos insaniisse, quos Deus impediit, ne
inceptum perficerent, ver. 6. Neque ut immunes ab alio diluvio se
sisterent, facinus illud aggressi sunt. Universale diluvium nullum
futururri esse, non potuerunt ignorare. Neque eo fine e montibus
totius terraB editissimis in vallem profundissimam descendissent.
Verum superbia et xevofo%iq elati NOMEN et gloriam eo opere sibi
comparare, apud se statuisse diserte testatur Moses, ver. 4.
IV. De confusione linguarum multa passim disputantur, quae hu-
jus loci non sunt. De lingua primasva, ejusque nominis, quod postea
obtinuit, ratione, pauca adjiciamus. "Filios Dei" sceleri wpyovoitag
affines se neutiquam praabuisse diximus. Apud eos ideo, eorumque
posteros mansit linguaa primsevae usus. Earn linguam Hebraeam fuisse,
quaa nernpe postea ita vocata est, pene consentiunt viri docti. Recte 01.
Bochartus [Geog. Sac.], lib. i. cap. x.: "Aliorum linguis confusis, hi"
(hoc est, pii foederis participes),"propriam retinuerunt, id est, antiquis-
simam illam, quas abHebero Hebrasa dicta est, quia sarta et tecta man-
sit apud Heberi posteros." Quod sciam, solus inter recentiores in alia
sententia est Grotius, Annotat. ad Gen. cap. xi. 1, "Erat terra labii
unius." "Earn linguam," inquit, "Hebrai suam dicunt: Syri suam/'
Recte hoc; Hebrsei ita dicunt idque constanter. Ita Targum Jona-
thanis: x-n^ PD ND^ ma fcnan&n piteo wan N^nip {^'b;— "Lingua
sancta loquebantur qua creatus est mundus ab initio." lisdem
verbis Hierosolymitanum. Rabb. Sol. Jarchi in locum: "Labium
unum est lingua sancta." Ita enim Aben Ezra, et veteres Christiani
pmnes, excepto Theodoreto. " Sed Syri putant suam linguam fuisse,"
inquit Grotius. Hoc etiam verum est. In ea sententia sunt Maro-
CAP. II.] POSTDILUVIAN A. 171
nitge, post Theodoretum. Inepte eos ita putare liquido niinis con-
stat. Linguam Syram ab Hebrasa, non Hebraeam e Syra, origin em
duxisse, agnoscunt omnes, qui quidquam in earum analogia sapiunt.
Id linguae Hebrasae puritas et simplicitas clamant. " Syri Maronitse,"
inquit Josephus Scaliger, epistola ad Richardum Thomsorium, " an-
tiquiorem Syriasmum Hebraismo quovis pignore contendunt; quaa
est summa imperitia: nam perinde est, ac si idioma Italicum Latino
vetustius esse dicerent. Nam certe "pD prius est quam &O7D, et multa
alia ad hanc pertinaciam expugnandum afferre possumus/' " At He-
braea lingua/' inquit Grotius, " lingua est D'nny, advenarum e Chaldaaa.
Haec enim origo nominis Hebraeorum, non ab Hebero. Vid. Jos.
xxiv. 2, 3. Lingua igitur ilia Hebraea Abrahami et ejus posterorum
incolatu in Canaanaea, ad Canaan 83am linguam propius semper, pro-
piusque accessit/' Haec ille, ov8&v vyitg.
V. Fateor earn ovoparoQerias, Hebraei scilicet et Hebraeorum, ra-
tionem, viris quibusdam doctis placuisse, atque adhuc placere. Ar-
gumenta pro ea sententia collegit Erpenius, Orat. de Ling. Heb.
Quse refellit Fullerus Miscellan. Sac. lib. iv. cap. iv.; et Rivetus in
Gen., Exercit. Ixvi.; et Bochartum earn vocum istarum origination em
rejicere, superius ostendimus. Magnum sane olim fuit e Mesopo
tamia exiisse, gentibus, quas <fuyxte!(tavre$ o/ Tora/^o; s^ouer/v, — " con-
clusasfluvii tenent" Etenim, N^<r/wrag sauroOg vopifyvTss ug SKI
roLV xciTaQafveiv paffxsiv, or' IT/ rovg Kora/AGiiz f3adi^oisv } opov r?
r^c, yr^c, rov ruv irorapuv x\>x\ov — " Se insulares esse censent, ut in
mare descendere dictitent, quando vadunt ad flumina, et terras limi-
tem faciunt fluviorum ambitum/' ut ait Philostratus, in Yita Apol-
Ion. lib. i. cap. xiv. Hebrasum autem inde dictum esse Abrahamum,
et linguam sanctam Hebraeam ; hoc est, eum transitorem, hanc
transeuntium, nimis est incredibile. Moses dicit, " Semum fuisse
patrem omnium filiorum Heber," Gen. x. 21. Quod quid aliud sit,
quam omnium " Hebrasorum pater/' vix intelligi potest.
VI. Itaque filii Heber, qui Hebrgei; et Hebrsei, qui filii Heber.
Atque hasc ovoftarohoyias ratio. Dicunt quidam haec verba posse
significare, " Semum fuisse patrem omnium transfluvianorum/' Id
vero sine ullo exemplo dicitur ; et omni verisimilitudine destituitur.
Siquidem dixisset Spiritus Sanctus, D^yn ^3 UK Kin j — « Ip S e pater
omnium Hebraaorum/' — conjectura ista non adeo futilis fuisset. Sed
uti se verba habent sell., ^^"^.^"•'1, eis " posteros Heberi," neque alios
denotari liquet, ex communi usu linguae sanctae. Nee ratio ulla proba-
bilis reddi potest, cur Semus omnium transfluvianorum pater diaxpidtv
diceretur, cum maxima pars posterorum ipsius semper habitaverint
cis fluvium, transirent autem plurimae familias e Chamo oriundae.
Illud autem, quod de Hebero diximus, diserte affirmatur a Balaarno
in vaticinio suo ultimo, Num. xxiv. 24, " Naves a Chittim affligent
Assur, et affligent Eber;" ubi pro conjugatis, nomina gentilia, et pa-
1 72 DE THEOLOGIA NOACHICA [*LIB. III.
tronymica prophetam usurpare consentiunt interpretes, adeo ut Vul-
gatus reddat "Assyrios et Hebraeos."
VII. Sed ad Jos. xxiv. 3 nos mittit Grotius. Dicit quidem eo
loci Jehoshua Deum Abrahamum accepisse "^l"] ""9$?, "a transitu
.fluminis," seu loco qui trans fluvium erat. Abrabamum itaque inde
•nay quasi diceres transitorem dictum fuisse arbitratur; ob earn
.etiam rem, nempe quod Abrabamus flumen transient, nomen istud
ita a Spiritu Sancto usui datum ut omnium posterorurn ejus cogno-
mentum fieret, et in omne sevum transitores dieerentur, seu gens
transeuntium. Verum istiusmodi ovoparo&srias ratio par aut similis
nusquam gentium exstat in rerum monumentis. Causae itaque con-
jecturae ne vestigium hie apparet. Neque solus erat Abrahamus, qui
-eo seculo Euphratem trajecerat, in terram Canaan migraturus. Ob
earn ita rationem, nee quod habitasset in Mesopotamia, non magis
.quam alii plurimi aut transitor, aut transfluvianus dicendus erat.
I mo plerosque Canaanseos, a Chamo scilicet oriundos, non longe post
dispersionem Babylonicam Eupbratem trajecisse,certissimum est. Isti
ideo, ex hac scilicet vocis originatione, non minus Hebraei dicendi
essent, quam ipse Abrahamus, et posteri ejus; neque minus, quam
apostolus Paulus, se Hebrseos ex Hebraeis fuisse, gloriari potuissent.
VIII. Gratis a nonnullis in hac causa dicitur, imo falso praesumi-
tur, Abrahamum a Canaanaeis primo dictum fuisse Hebraeum, quasi,
scilicet, transitum ejus, quern pene, uti aiunt, oculis conspexerant,
eo nomine denotare vellent. Ab ipso enim Spiritu Sancto est eo
cognomento primum iiisignitus, Gen. xiv. 13. " Veiiit," inquit, "qui
evasit, et nuntiavit Abrahge Hebraeo." Verba sunt Spiritus Sancti,
non Canaanaeorum. Inter Canaanseos verum est, ilium ita primo
nuncupatum fuisse ; a Canaanaeis nequaquam. Sed reddunt ea verba
LXX. "A£pa//,, rSj vrspdry, — " Abrae transitori/' Inde etiam eum
Abram dictum fuisse, eamque significationem id nominis habere, in-
consulto nimis arbitratus est Chrysostomus Homil. in Gen. xxxv. 'Eg
inquit, oi yovsic rb civc/j^cn atrti svrerfQsffav ^pofLyivuovrsg auru) rr,v
{ASTutfraffiv, ETTstdr, yccp wtpay sfi/e\\e rbv JZu&partfVj xoit sni
r$v HaXeuarivqv zpyjcOou, d/a rotro KUI "Atpap kaXg/ro — " Ab initio
parentes hoc nomen ei indiderant, jam ante significantes eum inde
niigraturum. Vocatus enim est Abram, quia migraturus erat trans
Euphratem et in Palaestinam venturus." TJtinam in hoc loco solo
ex ignoratione linguae Hebraicae hallucinatus esset vir doctissimus.
Aliam autem plane esse ejus nominis significationem pueri norant.
nsparqv Abrahamum LXX. a JH3 vocasse, nonulli existimant. Sed
aperte eos decipit vis vocis. Verbi itaque interpretationem non
ipsum verbum reddiderunt. Id eis solenne fuisse, observat Hierony-
mus, in Esa. xxvii. 12, ubi e contrario D^D i>m pe r "Rhinocu-
ruram" transferunt. « Pro torrente ^Egypti/ 7 inquit, " LXX. Rhino-
cururam transtulerunt, quod est oppidum in ^Egypti Palaestin^eque
CAP. II.] POSTDILUVIANA. 1 73
confinio, non tarn verba Scripturarum, quam sensum verborum ex-
primentes." Ita literarum similitudine decepti, non semel pro He-
braBus, "servus," transtulerunt. Daleth scilicet legentes loco Resh,
1 Sam. xiii. 3, ^1??? W??,— "Audiant Hebraei;" LXX. f HMxatf« w' :
DXo/, — " Spreverunt servi." 'Hfarfaativ quid sibi velit,nescio ; doDXo/est 1
Et Jonas i. 9, ^ S 1?V,— " Hebrseus ego ;" LXX. AoDXosKup/'ou £/>/
ly^ — "ServusDomirii sum ego ;" ubi de suo Kup/ou addunt,quo halluci-
nationi colorem darent. Non est ideo, cur eorum hujus nominis inter-
pretatio ullatenus nos moveret. Si vero transitorem eum vocare non
HebraBum Moses voluerit, non "H^JJ, quod patronymicum est planis-
sime, ut rP$. et '&&&$-; sed "^ vel ^39 nominasset, ut ostendunt
Augustinus, Steuchus, Drusius, et Buxtorfius. Sed ovof&aroQsiriag ratio
in promptu. Gens CanaanaBorum tota olim exstirpanda, e multis ;
familiis, quae e sedibus orientalibus variis casibus acta, vel impetu'
quodam a Deo impulsse, variisque sub ducibus in terram illam con-
fluxerant, turn temporis erat conflata. Et omnes a notissimis stir-
pium auctoribus (non a Chamo, non ab ipso Canaane, sicut nee Abra-
hamus a Semo) assumptis cognomentis, quas Moses enarrat, Gen. x*
15—18, inter se distinctaB erant. Hie Amorseus erat, ille Jebusseus,
HivaBus alter, et Hittasus. A stirpe sua, seu stirpis auctore quisque
denominabatur. Inter eos degens Abrahamus; a famosissimo familiaa,
unde oriundus erat, auctore Hebero, Hebraaus dictus est, atque ita
ab omni Chami stemmate, etiam farniliari appellatione separatus.
Eodem etenim in loco ubi Abrahamus primum "H^ se u Hebrseus
dicitur, Mamre socius ejus *}&$., seu AmoraBUS nuncupatur; ut
utriusque cognorninis eandem fuisse rationem facile perspiciamus ;
ambo enim sunt aBque patronymica. Prout ideo omnes istius terraB
incolas nomine aliquo patronymico insigniti, distincti inter se erant;
ita Abrahamus a celeberrimo stirpis suae auctore, Hebrseus dictus est.
Nee alio sensu earn vocem TargumistaB accipiuut. Uzzielem consulenti
in locum, occurret fabula, quam hie exponendam duxi, ut intelligat
lector quales carbones pro thesauro reperturi sint, quibus in Talmudi-
cum istum fabula torem incidere contigerit; neque enim ullibi pene,
' quam hie loci magis sapit. Ita ergo ille in Gen. xiv. 1 3 : "Et venit Og,
3 qui evaserat ex viris, qui mortui erant in diluvio ; et inequitaverat arcaB,
et erat operimentum in cacumine ejus, alebatur autem ex cibis Noach ;
nee justitia sua ereptus est, sed ut videant incolaB mundi fortitudinem
Dei et dicent; annon gigantes, qui erant ab initio, rebellarunt in
Dominum mundi, et perditi sunt ex terra. Venit autem ad Abra-
hamum, ad occasum Diei Paschatis, et invenit ipsum, quod faceret
3 placentas azymas." Hisce addas licet ejusdem Ogi antediluviani
scilicet interitum, quern ad Num. xxii. ita enarrat : " Accidit vero
postquam irnprobus Og . . . . vidit castra Israelitarum, quas por-
recta erant in sex milliaria, dixit apud se, Instruam aciem ad versus
populura huuc, ut non faciant mihi quemadmodum fecerunt ipd
1 74 a3E THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
Sihon. Ivit et evulsit montem extensum in sex milliaria, et impo-
suit ipsum super caput suum ad projiciendum in eos. Statim paravit
verbum Domini vermem qui aiTosit montem et perforavit ipsum, et
immersum est caput ejus in medium ipsius; voluit extrahere ex ipso
caput suum" (non ut est in translat. Londin. " Voluit extrahere ipsum
ex capite suo") " sed non potuit, quod traxisset dentes suos et molares
oris sui hue et illuc, ivit Moses et tulit securim decem cubitorum,
et saltavit decem cubitos, et percussit ipsum in talo pedis, et cadens
mortuus est/' Hsec ille, digna quaB JEsopi fabulis adnumerentur;
nee digna tamen, cum sint insulsa, et omnimodo inutilia, imo noxia ;
impudentissimis mendaciis haud magis scatet Muhammedis Alco-
ranus, quam iste Ben Uzzielis Pentateuchus. Eo autem magis hie
est detestandus, quod sacra Dei oracula sibi conspurcanda proposuit
nugator. Targum Onkelosi habet namy, " Hebraso;" et Exod.
ii. 6, B^y?, " Hebrseorum," reddit per Wirpil, " Judaeorum ; " et
Deut. xv. 12, ^JJJ TO?, « Frater tuus Hebraeus," per 5>&nB» p 7»riK,
" Frater tuus filius Israel." Idem ei sunt Hebrasus et Judseus, et
filius Israel ; hoc est nomen istud patronymicum.
IX. Objiciunt quidam nullam probabilem rationem assignari posse,
cur e nomine Heberi potius quam aliorum, Semi scilicet aut Ar-
phaxadi tota familia denominata esset; aut cur Abrahamus, potius
quam alii Heberi nepotes, ab Hebero Hebra9us diceretur; sed causa
utriusque probabilis, et ratio haud desunt. Heberum in novo po-
pulo magnopere eminuisse, ex eo quod rejectis reliquis, " omnium
filiorum Heber pater esse" Semus signanter dicitur Gen. x. 21, pro-
babile est. Quemadmodum eum honoris gradum, nisi per sancti-
tatem, et in Deum virtutem assequeretur ratio nulla assignari potest.
Deinde omnium patriarcharum, qui post diluvium nati fuere pax
(Siurarog exstitit, et filio suo Peleg superstes. Post ejus obitum nulli
dubium esse potest, quin peculiarem nepotum curam susceperit,
atque eis fuerit loco parent-is immediati. Sic quam vis Aram fuerit
Semi filius natu minimus, quia tamen fratribus omnibus diutius
vixerit, lingua Syriaca, qua usi sunt plurimi alii, prater ipsius pro-
geniem, dicta est Aramsea, ut docet nos Elias Levita in pra3fatione
ad Methurgamim. Vixit etiam Heber pietate insignis eo tempore,
quo linguae confusaB, et terra divisa est; cujus adorandse providentia3
divinse speciminis intuitu, filio suo nomen Peleg indidit. Etiam ex
linguae primflevee in familia sua conservatione, eorum, qui in exstruc-
tionem turris non consenserunt, dux fuisse videtur. Non nisi gravissi-
mis ideo de causis, nomen ejus in posteros traductum est. Eos autem
familiam seu tribum separatim a cetera Semi posteritate constitu-
isse, planissime apparet ex eis verbis Mosis, qua? antea retulimus.
X. Porro: non tantum filios omnes Joktanis, qui Hebero filius
erat natu minor, in turbam apostaticam se recepisse, sed et plurimos
etiam ab ipso Peleg oriundos se ei immiscuisse, ataue families pa-
CAP. II.] POSTDILUVIAN A. 175
tern se in qua viguit purus Dei cultus valedixisse, ex eventu patet.
Abrahamus vero prse cseteris piorum proavomm ipsiusque adeo He-
beri vestigiis institit, quamvis et ipse a communis defectionis labe
haud immunis. Tandem autem Dei ductu, novarum revelationum
beneficio ; avitam pietatem et exsulantem terris Dei cultum reduxit.
An ideo mirum videri debeat, prsesertim cum supra reliquos ejus
seculi mortales omnes Celebris evaserit, atque gentis gloriosissimse
caput et auctor constitutus fuerit, si nomen celebre patronymicum
(quod apostasia siia rejecerat, saltern nihili sestimaverat cognationis
istius quod reliquum erat) ; sibi et posteris vindicaverit ? Nee fluvii
transitus tanti erat, ut inde ei totique genti sanctse in omne sevum
duraturum nomen imponeretur. Migratio quidem Abrahami e pa-
tria et terra cognationis suse, ut Deum sequeretur, in locum, quem
nesciebat, illustre erat fidei ejus documentum. Ast ille baud recte
sentit, qui obedientiam hanc Abrahamicam e trajectione fluvii, quse
ei cum aliis innumeris communis erat, sestimandam censuerit. Quod
Deo dicto obediens, voluntati et imperiis ejus obsequens, relictis
patriis laribus, propriisque sedibus, et cultu superstitioso, in quo
erat enutritus, nulla opimioris conditionis spe allectus, quo nesciret,
ipsum sequeretur, inter alia innumera fidem ejus commendat. Si
ad ilia conferatur fluminis transitus, res nihili erit. Migrationem
istam autem tantopere Deo placuisse, ut earn ob rationem promis-
siones acceperit, quod posteri ejus terram, in quam peregrinaturus
esset, jure hsereditario possiderent, atque in ipso omnes terras cog-
nationes benedicerentur, quod non-nemo amrmat, falsum est et
toXoyov. Falsum, quoniam antequam Tigrim transierat, nedum
Euphratem, promissiones istas acceperat; uti videre est, Gen. xii. 1-4.
&oXoyoY vero, quod id ullo modo obedientise Abrahami imputan-
dum docet, quod omni modo ex mera gratia provenisse certissimum
est. Etenim sine ullo respectu ad obedientiam ullam antecedaneam,
Deum promissa ilia Abrahamo dedisse, magis est in confesso, quam
ut egeat probationibus. De hac originatione nominis Hebra3orum,
idem nobiscum sentiunt e Judseis, Josephus Antiq., lib. i. cap. vi. ;
Triplex Targum; Aben-Ezra in Exod. i. ; Kimchi, rad. my; Elias
Levita, Methurgam.; — e Patribus et Christianis Antiquis, Euseb.
Prsepar. Evangel., lib. vii. cap. ii ; Hieron. Qusest in Gen. ; Augustin.
de Civitat. Dei, lib. xvi. cap. iii. ; Eucherius in Gen., lib. ii. cap. vii. ;
Zonaras Anrial., lib. i.; — e Recentioribus, Calvinus in Gen. x. 20;
Pererius in Gen. xx.; Mercerus in Gen. xiv. 13, et in Lexici Pagnin.,
rad. "DJ?; Munsterus in Gen. xi. 16; Drusius in Gen. xiv. 13; Paneus
in Gen. xiv. 1 5 ; Junius Orat. de Ling. Heb. ; Cornel, a Lapide in
Gen. xiv. ; Buxtorf. Dissertat. de Ling. Heb. Conservat. ; Sigonius de
Repub. Heb.; Schindler. in Lex., rad. 13JJ; Bochartus, lib. i. cap. x.,
atque alii innumeri.
XI. Redeamus ad Clar. Grotium, de lingua primseva agentem.
176 DE THEOLOGIA NOACHICA [LIB. III.
Lin^uam Hebraeam Abraham! fuisse linguam concedit; sed quaenam'
fuerit ista lingua, cum antiqua ilia mundo coaeva non fuerit, non
ostendit. " Chaldaica," inquit Cappellus, Chronol. Sac. Not. ad Tab.
Secundam. " Lingua ilia Abrahami et ejus posterorum incolatu in Ca-
naanaea propius, propiusque accessit ad linguam Canaanaeam," inquit
Grotius. Eum linguam Canaanaeam, quae primaeva ea lingua erat,
quae nunc Hebraica dicitur, a Canaanaeis didicisse asserit Cappellus.
Linguam Canaanaeorum (unde Punica) prope accessisse ad linguam
Hebraeam concedimus. Id planissime post alios ostensum a Clar.
Bocharto in opere plane admirando. Argumentum est ab urbium
bominumque propriis nominibus. Verum eos, qui sine dubio inter
praecipuos turns Babylonicae aedificatores erant, linguam sanctam pri-
maevam puram retinuisse, eos autem qui a scelere isto religiose absti-
nuerunt, inter quos, si qui alii, erant Abrahami progenitores, ejusdem
fuisse oblitos, fidem omnem superat. Cappello in ea sententia praeivit
Josephus Scaliger, Epist. ad Thomsonum, et Animad. Euseb. ad num.
DCCCIV. Linguam autem Hebraeam primaevam fuisse ostensuri sumus.
Ejus linguae amissio poenalis erat. An vero quis in animum suum
earn habeat potestatem, ut inducat se serio credere linguae illius igno-
rantia aut corruptione eos multatos fuisse, qui in scelus, quod pcenam
istam commeruit, nunquam consenserant, equidem vehementer du-
bito. Eorum aliquos temporis progressu nonnihil e puritate dialecti
deflexisse, probabile est. Istiusmodi deflectionem linguae Chaldaicae
originem fuisse affirmat Elias praafatione ad Methurgamim. Male-
dictos autem Canaanseos, deletion! aeternas devotos, linguam primss-
vam puram retinuisse, Abrahamum etiam eorum linguam, quaecunque
tandem fuerit, didicisse, eamque solam cum posteris communicasse,
quibus gravissime interdictum erat, ne quidquam commune cum
Canaan aeis istis haberent, quos scilicet e facie terrae essent extermi-
naturi, irapdbo^a, videntur.
XII. Praeterea Philistaeos, contra quod viro docto visum est lin
gua Hebrasa non usos esse certissimum. Qui enim nati sunt ex patri-
bus Judaeis, matribus vero Ashdodaeis, " loquuti sunt ex parte Ash-
dodee, neque sciebant Judaice loqui." Quibus gravissime irascebatur
Nehemias, cap. xiii. 24, 25. Et Hieronymus, in Esa., lib. vii. cap. xix.,
affirmat, "Linguam Canaan itidem inter ^Egyptiam et Hebraeam
mecliam esse/' "Quare verius/' inquit Grotius. " primaevam linguam
nullibi puram exstare, sed reliquias ejus esse in linguis omnibus: no-
mina autem Adami, Evae, et csetera, Hebraico sermone a Mose ex-
pressa Hebraeorum causa, eodem significatu, qui in primaeva lingua
fuerat. Sic Curtius milites quosdam ait a Persis vocatos immortales;
aditum Ciliciae ab incolis Pylas dici; qui singulis militum millibus
praeerant, eos vocatos a Persis chiliarchos." Utramque ita contenden-
tium Hebraeam nempe et Syram dimittit, neutri antiquitatis palmam
adjudicans. Atque in hac sententia pene solus est. Goropius quidem
CAP. II.] POSTDILUVIAN!. 177
178 DE THEOLOGIA NOACHICA, ETC. [LIB. III.
prsefatione sua ad jomno'iaD, Elias Levita, t?npn pB9 Kin JVfcriK
COnt^D ; " Lingua Aramica est lingua sancta corrupta." Alibi earn
linguae sanctae viciniorem esse omnibus aliis linguis, probat ex R. Aben
Ezra; atque addit praeterear "Patet tempore patriarcharum lin
guam istam corruptam fuisse. Cujus argumentum est NriVintP "i^,
'jegor sahaddutha;' ideo videtur mihi dicendum esse corruptam fuisse,
mox atque Abraham Chaldaea egressus est. Nam sine dubio ipse
et patres ejus locuti fuerunt linguam sanctam, quemadmodum accep-
erunt ab Adam usque ad Noach ; B^K *BB B^K, unus ex ore alterius."
XV. Ubi mansit ecclesia vel maxime ejus expressa vestigia, prae-
sertim ea familia unde earn renovatum iri in fatis erat, mansit etiam
linguae antiques puritas. Ea erat familia Heberi, a quo lingua haec
Hebraica dicta est, quae nullo nomine ante insignita erat; neque
opus habuit titulo, quo ab aliis distingueretur, cum sola esset, ut
recte Augustinus de Civitat. Dei, lib. xvi. cap. xi.: "Quia," inquit, " in
familia Heberi remansit haec lingua, divisis per alias linguas ceteris
gentibus, quae lingua prius humano generi non immerito creditur
fuisse communis, ideo deinceps Hebraea est nuncupata; tune enim
opus erat earn distingui ab aliis linguis nomine proprio, sicut alias
quoque vocatae sunt nominibus propriis: quando autem erat una,
nihil aliud quam humana lingua, vel humana locutio vocabatur, qua
sola universum genus humanum loquebatur." Ab Hebero etiam
Abrahamus, qui pene solus religionem patriam sancte amplexus est,
Hebraeus dictus est, uti probavimus; iisque linguam illam in Cana-
anem, terram sibi semimque suo promissam, intulit. Reliqui fratres
ac cognati ipsius Abrahae, aliique ejus coaevi ex Heberi familia, prout
a vera religione, sic a puro linguae sanctae usu degenerarunt.
XVI. Divisionem vero hanc linguarum, vel paulo ante natum Pe-
leg, vel circa ea tempora accidisse affirmat sacra pagina, Gen. x. 25,
1 Chron. i. 19. Judaei in Seder Olam, seu Serie Mundi, numerant
a diluvio annos 340, inquit Munsterus; ita nempe in margine
translationis suae computum facit. Textus habet, a diluvio usque adi
divisionem ducenti septuaginta duo anni; narrant enim divisionem!
istam accidisse, cum annos natus esset quadraginta et octo Abraham.
A diluvio vero ad annum Abrahami quadragesimum octavum annij
sunt 340 ; unde Munsterus eorum numero annos addidit quinqua-
ginta et duo, ut sibi ipsi constaret computus. Sed falsum hoc; et
divisio ista mcidit in annum ante Abrahamum natum ducentesimum
quadragesimum primum, circa nativitatem Peleg, ut superius osten-
sum: sed litem hanc etiam doctissime decernit Buxtorfius, Dissert;
tione de Confusione Linguarum ; de ea etiam fuse agit David Paraai
Commentar. ad cap. xii. Genes. ; et nuperrime Usserius in Chrom
log. Sac. cap. v., ubi fidem et veritatem computationis textus Hebrai<
a Morini exceptionibus vindicat.
XVII. Cum autem in hunc statum et conditionem coactum esse!
CAP. III.] OKTUS ET PBOGEESSUS IDOLOLATRI.E. 179
totum pene humanum genus, atque proprise mentis consilio permis-
sum, postquam nimirum veri Dei et cultus ejus tsedium eos ceperat,
in omnem idololatriam se sensim effudit. Priora quidem secula
omnem, quam vel ex institutione parentum, vel traditione vaga Dei
notitiam habuerunt, penitus abjicere non potuerunt. Ex iis ideo
plurimos, qui mos est hominum lucis divinse scintillulis convictorum,
Deum quidem timuisse, idolis vero serviisse comperimus. Suecessu
autem temporis, rejecta omni gradatim iheologid revelata, abolita
penitus solennis promissi, et foederis divini memoria, sacris nefandis
et fcedissimis idololatriis catholice se polluit totus terrarum orbis.
Illarum ideo originem et progressum, quod superius promisimus, hie
loci diligentius investigare placet.
CAPUT III.
SIVE DE ORIGINE ET PROGRESSIT IDOLOLATRLE, SETT
E0EAO0PH2KEIA2. — CAP. I.
Primordia idololatrise incertissima — Circa ea opinionum diversitas — Novae investi-
gationis causes — Idololatria Adamica in paradise — Caini apostasia et super-
stitio — Ecclesise reformatio Enoshiana — Ante diluvium idololatria proprie
dicta nulla — " Aureum seculum " post diluvium — In eo idololatrise vestigia
nulla — Homines unde ftipovrts dicti — Tempus divisionis linguarum et disper-
sionis humani generis — .^Edificatores turris Babylonicse, quale genus homi
num — Quodnam in ea exstruenda proposition habuerunt-— Inter eos primordia
idololatrise quaerenda,
I. ORIGINUM occasionumque idololatrise nulla manifesta vestigia
exstare, et nos antea vidimus et extra controversiam posuerunt in-
dagantium conatus irriti. Ortum habuisse patet ex eventu. Ortus
tempora, rationes, causaB, auctores, primordia omnia conjecturis inves^
tiganda sunt. Hie scilicet: —
Mavr/j cipiffro;, orris tixei&i xxXSs [Eurip. Frag. inc. CXXViU.]
" Bene qui conjiceret vatem hunc perhibeto optimum."
Ita yvoj^Mji* istam ex Euripide reddit Cicero. Ante diluvium illam
niundum occupasse nonnulli arbitrantur. In ea sententia sunt
Judseorum plurimi, pra3sertim Maimonides, initio operis de Cultu
Siderum ; quem sequitur Seldenus in Prolegom. ad Syntag, de Diis
Syris. Egressis ex area Satanam primo virus hoc aspersisse alii
opinantur. In Chamum nominatirn scelus hoc conflant Targumista3.
Ante turris BabylonicaB exstructionem, quam in a3ternitatis memo-
riam moliti sunt contumace& et superbi Noachidse, nulla certa ves
tigia aut expressa monumenta cultus arbitrarii et profani inveniri
posse, aliis videtur. Hie igitur paulisper pes figendus; ac Nili
hujus, monstrorum feracissimi, unde scilicet —
" Omnigenumque deum monstra, et latrator Anubis"
180 OBTUS ET PKOGRESSUS IDOLOLATEIX. [LIB. III.
prodierunt, capita inquirenda. Locus in antiqui temporis monumen-
tis perlustrandis uberrimus, quern quamvis magna ingenia exco-
luerint, tamen uti fieri solet in obscurissimis rerum primordiis inves-
tigandis, et quorum, —
" Ad nos vrx tennis famse perlabitur aura,"
manet in quo adhuc se alii multura diuque exercere possint. Facilk
perspiciet lector ex iis, qua3 in locum hunc relaturi sumus, post
uberrimas aliorum vindemias, spicilegia Lsec nostra proferendi causas
neutiquam defuisse. Si enim rebus ipsis, seu cultus extranei prim
ordiis, tenebrisplus satis obductis, novam lucem afferre nequeamus;
saltern quam relationem ad cultum Dei tenuerint, quibusque prae-
stigiis fucum fecerit generi humano, atque in fraudem induxit im
postor antiquissimus, aliaque, a viris doctis locum hunc plurima
eruditione excolentibus, tacite prastermissa, lectori non ingrata, lu-
minis nonnihil veritati obscurissimaa fcenerantes nos exposituros, in
spem aliquam adducimur. Rerum autem tan turn capita perstringere
in animo est, quo operi proposito satisfacere, et vise institute insis-
tere libere possim.
II. Homini, ad sui gloriam create, Deum legem obedientise 2/
rov, omnia ilia, quse necessario naturam ejas, conditionem et finem
ultimum consequerentur amplexam indidisse, antea ostendimus. Ut
ea lex plenaria esset omnis divini cultus regula et revelatio, nunquam
tamen permisit. Ei, in statu creationis ante ingressum peccati
addidit institutum de non comedendo fructu arboris scientice boni
•et mali. In illo, respectu actus externi, initium defectionis a Deo
fecit creatura rationalis. Fundamentum autem posuit in cultu mo-
•rali defectus. Serpenti enim ad versus Dei comminationem fidem
adjungens, ilium eatenus Dei loco habuit. Atque hsec erat quaBdam
idololatriae species, imo pessima, quse etiamnum inter omnes eos
viget, qui, posthabita promissionurn et comminationum divinarum
auctoritate, dicto audientes se Satanse praebent. Hsec vero non est
propria ea idololatria, cujus primordia investigamus.
III. Post peccati ingressum theologiam natoralem novis revela-
tionibus et sacrificiorum institutione ampliatam, atque in novos fines
consecratam Deus instauravit. In cultu institute praaeunte infide-
litate iterum illico peccatum est. Supeiiiis exposuimus istius peccati
naturam et eventum. Ostendimus etiam Cainum a Deo maledicturn
•abs ejus cultu solenni penitus defecisse. Probabile quidem est, ilium,
atque cives Henochienses, quibus praafuit, Gen. iv., cultum istum,
sacrificiorum scilicet, unde primam mali labem traxerat, repudiasse,
atque ritus novos suo arbitratu usurpasse ttsfafyvurxowra. ^^!JD
prout Scriptura loquitur, Judic. v. 8, sibi comparasse innumera,
sunt, quo minus credamus, quse obstant. Neque enim Caino eate-j
nus liominem exuere possibile erat, ut alios sibi cleos fingeret post!
CAP. III.] ORTUS ET PROGRESSES IDOLOLATRLE. 181
expressam et apertam istam, qua3 eum inter et Jehovam omnium
creatorem intercesserat communicationem.
IV. Temporis progressu Sethitarum etiam nonnullis in Cainitarum
mores prolapsis, pii Enoshiani, cum cultus divini reformatione, quo
melius et diutius purus conservaretur ad nomen Dei rite invocandum,
segreges coetus instituerunt, atque inde "filii Dei" dicti sunt. Gen. iv.
ult., " Turn coeperunt homines invocare nomen Domini." lis verbis
nonnullos cultns extranei ortum notari falso arbitrari, superius etiam
ostendimus. Non enim nominis divini profanationem, sed ecclesise
reformationem innuit Spiritus Sanctus.
V. Ante diluvium omnem carnem viam suam corrupisse Deus ipse
conqueritur. Neque dubium est, quin apertissime Deo et religion!
j bellum indixerint apostatas. Scelere vero hoc, idololatrias scilicet,
astrictos fuisse, nullum testimonium exstat, nullum probabilis conjec
ture faciendse fundamentum. Id vero, cum argumentis superius
luculenter demonstraverimus, nolo hie actum agere. Secula ideo
antediluviana clisquisitione hac necesse habemus praaterire. Nam
baud placet Justini Martyr, sententia; qui filios Dei, qui arnore fili-
arum hominum capti, eas sibi sociaverunt, angelos interpretatur;
atque ex eis genitos fuisse daemonas, qui illico idololatriaB promo-
vendaB operam dederunt: Apol. ad Senat. Roman.
VI. Quae de Chami idololatria et incantationibus magicis illiusque
sceleris natura delirant Targumistae, aliique Judsei, hujus loci non
sunt. Seculum illud, quod diluvium et gentium diatiiropdv Baby-
lonicam dia£6qrov intercedit, paucissima reliquit, vel nulla omnino in:
rerum quas supersunt monumentis sui vestigia. Id temporis spatium,
quodcunque fuit, Noachus magnus paterfamilias pio paternoque re-
gimine totum humanum genus a se ortum tenuit. Aureum illud
seculum erat, de quo plurima antiqui fabulatores.
Virgilius, Georg. i. 125: —
"Ante Jovem nulli subigebant arva colon! :
Nee signare quidem, aut partiri limite campum
Fas erat : in medium quaerebant ; ipsaque tellus
Omnia liberius, nullo poscente, ferebat."
Et Martialis, Epigram., lib. xii. : —
" Antiqui rex magne Poli, mundique prioris
Sub quo pigra quies, nee labor ullus erat,
a I Nee regale nimis fulmen, nee fulmine digna,
Scissa nee ad manes, sed sua dives humus."
ld Saturnum uterque ex Hesiodo; ita enim ille,"Epy. xa/'H/^. Ill :—
O/ ftiv tori Kpovov fiffatv o<r oupavw If&G
iTtp Ti fovcay xxt oivos --
" Cum Saturnus rerum potitus coelorum imperium tenuit,
Homines diis similes vivebant," etc.
182 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. Ill,
EtTibullus, lib. i. 3:—
Quam bene Saturno vivebant rege prius, quam
Tellus in longas est patefacta vias.
Non domus ulla fores habuit : non fixus in agris,
•Qui regeret certis finibus arva, lapis.
Ipsse mella dabant quercus," etc.
Similia habet Lucianus in ro7g vpbg Kpovov, cap. vii. Saturnum lo-
quentem inducit, xai diu rovro airavra^ov xporog, xal we^, xai waidiu,,
%ai j&ort/j^ta wadi, xat dovhoig, xai ehtvQspoig, ou5s/£ 'yap sff eftov dovXog riv,
omnia paternum Noachi regimen, et indivisam terram referentia.
Inde effluxisse servorum in Saturnalibus apud E/omanos licentiam,
in vita Numse narrat Plutarchus.
VII. Noachus enim Satumus erat. Is maximus antediluvian-
orum iixaiotbyqe %ypv%, 2 Pet. ii. 5, cujus admonitionum contemp-
tum excepit horrida generis humani qravufoQpfa. Quamdiu igitur
ejus vel auctoritatem veriti sint, vel dictis et concionibus obedientes
se prsestiterint illius filii et nepotes, scelus hoc eos in se admisisse,
baud sequum est ut censeamus.
VIII. Linguarum confusionem centesimo primo aut secundo post
diluvium anno accidisse plerique credunt. Tune homines ju'epoKsg facti,
atque sic dicti, Tevsal (Atpoiruv avQpuiruv, apud Homerum Iliad. A. 250 ;
— "States vario-linguium hominum." Msptffuv, hoc est, pepspiffp'evviv ryv
<puvqv e%6vrur o sari (JttSpjfy/Asvqv tic, tfuXXaCag xa/ svap&pov s^ovruv rqv oVa,
inquit Didymus; hoc est, quod linguam ad syllabas pronunciandas
divisam et paratam habeant homines, seu lingua articulatautantur;
quum caeterorum animalium voces sint avapfyoi. Cum scholiaste
sentit etiam Hesychius: MepoKsg avQpuwoi Sia rb {te/Aepia/tevTiv e^siv ryv
oVa, tfyow ri]v <puvqv. Atque eandem primo in loco sententiam re-
citat Eustathius; cui subdit 3/ e<7rav6pdu<ftv: oi ftzvroi rJ
rovg avQp&'Trovs I'^/xX^^i'a./ ^a(T/V, UKO rov
rqs Mg, ov txaQov {tzra rbv rr^c, XaXav^jg cru^yov
7%$ yqg- " communem antiquorum Christianorum sen
tentiam fuisse, homines pifoxee dictos fuisse, abs ilia linguarum divi-
sione, quam in turris Babylonicae exstructione passi sunt." Similia
habet Johannes Antiochenus Majlela: TXw^a/ dis^pig^auv, dib
ot &v6pu<nroi bi& rb f^spiffd^vai avruv rag XaXiag tig
ta/ <puvdg- dispertitse sunt linguae, inde meropes dicti i
sunt homines, xpov. Gsoy. Aoy. Asur. Uti autern homines ob divi-
sionem linguarum pepoves dicti sunt, ita locus in quo poena ista
rebellibus inflicta ???; quasi diceretur ?» Kla venit confusio: vel|
??2 pro ?|f? dicitur, hoc est confusio; abjecta lamed media
vitandum cacemphaton. Centesimo et primo post diluvium ann(
natus est Peleg. Id nominis ei inditum r™n njpW Wi '•a, Gen,
x. 25 ;—" Quia in diebus ejus divisa est terra/'* Et^erbum &* alibi!
eo sensu usurpatur, Ps. Iv. 10, DJ1^ ^—"Divide linguam eorum.'j
Spiritu prophetico nomen hoc ei filio Heberi impositum fuin
CAP. III.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. 183
affirmant Judseorum plerique. Atque in eadem sententia sunt Cor
nelius a Lapide et Augustinus Torniellus: ille in Commentariis ad
Gen., hie in Annalibus ad annum mundi 1931. Ita in imposi-
tione nominis Noachi pii parentes ad ea respexisse, quse noa nisi
post sexcentos annos iraplenda essent, videntur. Judaei ideo ducen-
tesimo anno vitse Peleg turrim Babylonicam exstructam esse, volunt,
argumentis non usquequaque ineptis adducti. Qaicquid autem ad
litem istam chronologicam vel inteliigendam, vel rite affirmandam
pertinet, dissertatione peculiari de plurium linguarum origine pro-
posuit Clarissimus Buxtorfius filius. Sethus Calvisius in Chronolo-
gia, Pererius, Parseus, Rivetus Commentariis et Disputationibus ad
Genesin; Torniellus in Mundi Annalibus; Masius Comment, in Jos. ;
Usserius in Chronol. Sac., aliique plurimi cum theologi, turn chrono-
logi eandem telam texerunt.
IX. Qui in nativitate Pelegi linguarum divisionem accidisse asse-
runt, atque nomen ei ab eventu impositum, nonnullorum opinione
videntur intervallum sequo brevius a diluvio constituere, quam quo
homines in earn multitudinem, quae turri sedificandse incubuit, excre-
ecere potuerint: incidit enim, uti diximus, nativitas Pelegi in an
num a diluvio centesimum primum. Qui vero Pelego nomen spiritu
prophetico inditum fuisse arbitrantnr, ac humani generis dispersio-
nem ad finem illius vitse rejiciunt, ideoque in annum mundi 1996,
necesse habent adventum Abrahse in terrain Canaan, anno 88 post
dispersionem istam collocare: quod spatium sequo brevius videtur
ad regna ilia erigenda, quse istis temporibus fundata fuisse narrat
sacra historia. Pelegum ideo negat Buxtorfius fuisse primogeni-
tum Heberi, aut natum anno 74 patris, sed nativitatem ejus, at
que ideo linguarum divisionem in aliud, longe post, tempus rejicit.
Sed ostendit Johannes Temporarius in 2 Demonstrat. Chronolo
gic, potuisse ex stirpe Noachia spatio 102 annorum mares et fceminas
1,554,420 riasci: istius numeri dimidium admittit Usserius Chronol.
Sac. v. ; ubi insaniam et insignitam audaciam Johannis Morini
chronologiam Hebraicam rejicientis, doctissime retundit. Demus
ideo exstructionem turris Babylonicaa, atque linguarum divisionem
accidisse anno mundi 1757, a diluvio 101 vel 102. Ad illud usque
tempus idololatrise vestigia ulla, monumenta ulla, ulla testimonia
exstare, aut exstitisse unquam, nihil superest quod testetur; saltern
vestigia ejus nulla supersunt.
X. Targum Hierosolymitanum sedificatores turris Babylonicse
simulacrum fastigio impise istius molis imponere, quod cultu religioso
prosequerentur, in animis habuisse docet : "Dixerunt," inquit, a ve-
nite, sedificemus nobis civitatem et turrim, cujus caput perveniat usque
ad summitatem ccelorum,et faciamus nobis adorandum in ejus fastigio,
et ponamus gladium in manu ejus." lisdem fere verbis eandem fabu-
lam apponit Jonathan Ben Uzziel. Turrim istam longo post lingua-
ORTTJS ET PROGKESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
rum confusionem tempore durasse communis est doctorum virorum
opinio. Nee alia sane videtur ab ea, quam sub nomine templi Beli
plurimis describit Herodotus, lib. i. cap. clxxxi. Ex octo turribus una al-
teri superimposita (quarum prima saltern, si non unaquseque, alta stadii
spatium erat) constitit. De suprema autem ita loquitur: 'Ev ds 7$
r&eurafu irvpyy vws svstfn ffi'syas' sv ds r& vrjti %\IVTI fj^sydXri x'zsrai, etc. ; —
"In postrema turri sacellum est magnum, in quo est lectus splendide
stratus/' etc. Non multo ideo post linguarum confusionem, in idoli,
hoc est solis, templum versum est insanum istud asdificium. Sed ali-
unde sententise sua3 originem arcessunt Juda3i ; verba ista apud Mosen,
quibus se mutuo ad opus aggrediendum hortabantur aadificatores, pro-
positum istud innuere arbitrantur. &$ ^?~'" 1 ^^] " Et faciamus nobis
nomen;" hoc est, inquiunt, "magni nominis idolum." Nam de Deo
aliquo, vero vel falso &¥?, ita absolute dici autumant. B^ sane
alicubi emphatice "Deum" significat, Lev. xxiv. 11; b$ absolute
nullibi, neque idolum. Utique si hoc verum esset, nullibi gentium
originis idololatrias documentum illustrius invenire quisquam posset.
Neque sensim et per varies gradus, variisque occasionibus in subsidium
arreptis, terrarum orbi incubuisse, censendum esset hoc scelus ; medi-
tata humani generis a Deo defectio ei ortum prseberet. Sed delirium
hoc rabbinicum est ; et verba, quibus usi sunt sedificatores, alio plane
spectant. Ut, mortales cum essent, variis casibus obnoxii, prsesertim
dispersioni in remotas terras plagas, fama et gloria seterni fierent, in
animo habuerunt. Illud animi propositum verbis istis, "Faciamus
nobis nomen;" hoc est, laudis et glorias titulum hasreditarium pos-
teris relinquamus, significarunt. Neque credibile est, omnes pene
totius orbis familias, quasi momento turbinis in Deum vivum conspir-
asse, atque omni Creatoris reverentia cultuque abjectis, idola adorare,
simul statuisse.
XI. Turrim itaque eos exstruxisse animo et proposito novos deos
colendi, ratio nulla suadet ; longe aliud statutum habuisse Scriptura
enarrat. Probabile quidem est, asdificatores istos genus hominum
fuisse multis sceleribus inquinatum, quod potentiam, quam adeptum
erat, sine injuria et oppressione, levem et inopem arbitrabatur.
Monita regimenque Noachi eos rejecisse antea ostendimus. Hinc
ad imperia Satanse projectissimi et ad ea omnia exsequenda, qua3
innata mentis vanitas suggessisset, in procinctu.
XII. Sermone omnium ^confuso et diviso, novarum linguarum
comrnercium in varies greges eos conjecit. In eum statum redactos
per^ tribus et familias, in terras totius superficiem Deus dispersit.
Fuere quidem inter veteres Christianos, quibus hasresis erat negare
Noachum filiis suis et nepotibus orbem terrarum distribuisse, atque
unicuique familias sedes suas assignasse. Postquam enim hseresium
designatio arbitraria esse cceperat, nihil pene erat a quoquam dictum
scriptumve, quamvis verissimum, quod in earum classem a nonnullis
CAP. IV.] OKTUS ET PEOGRESSUS IDOLOLATRI2E. 185
non sit relatum. Ceterum per dispositionem divinam, non assigna-
tionem Noachicam, filios hominum novas sedes occupasse, seu in
diversas orbis terraram oras esse delates, Scriptura ostendit, Gen. xi.
8. Primsevam linguam, sine insigni aliqua mutation e, sedificatorum
turris ullos retinuisse, testimoniis aut argumentis probari non potest.
Fatemur ex ea vocabula apud pene gentes omnes in usu aliquo
mansisse; sed fuere ilia paucissima, ut recte affirmat Boxhornius,,
Origin. Gal. cap. vii. Una cum linguae primasvsejactura, multarum de
rebus divinis instructionum oblivionem eos cepisse, non est impro-
babile. Inter istos ideo, turris scilicet Babylonicse aedificatores, sibi
derelictos, novis revelationibus destitutes, priorum oblitos, hue illuc
disperses et palabundos initia idololatrise sunt quserenda,
CAPUT IV.
SEU DE ORTU ET PROGRESSU IDOLOLATRLE. — CAP. IT.
Col. iii. 11 — Variarum religion um distinctio Epiphanii — Idololatriae duo genera,
Sabaismus et Hellenismus — Druidum superstitio peculiaris — Idololatrise ini-
tium in cultu ccelestium, Job xxxi. 26-28 — Veterum expositio notata — Tern-
pus quo Jobus vixit — Initium erroris in seductione cordis, Deut. xi. 16 —
Modus cultus antiquissimi — Adoratio quid — Religiosa salutatio — Socratis
txerrafti — Catulus — Pompeius — Osculum — Adoratio religiosa, Ps. ii. 12 —
Versio ruv LXX. notata — Hieronymi, Hos. xiii. 2 — Adorationis per oscula
ivffToifftis ; ex Plinio, Apuleio, Luciano, Minutio Felice — Flexionis corporis
in adoratione ratio — Prima sacrificia idolis sine sanguine — Sententia Por-
phyrii — Sententiarum de origine saerificiorum conciliatio, Gen. iv. 4, viii. 20
— Adorationi addita frugum oblatio, Hos. ii. 8 — Ceremoniarum aliarum origo
— Idololatria3 natura et meritum — Primi siderum cultores JEgyptii — Eis
accedunt Chaldasi ; et Persse — Sol an Persis solus Deus — Sententia Hero-
doti — Numerus deorum temporis successu continue auctus — Scriptores his
tories magorum — Graecorum et Romanorum mos in recensenctis aliarum
gentium diis — Dii Germanorum et Gallorum — Tacitus notatus — Sol anti-
quissimus Carthaginiensium deus — Etiam et GraBcorum, teste Platone —
Positurse locorum sacrorum ratio — Idololatrise primordia — Cardani in-
eptiaa et blasphemiaB — Nimrodus inter turris Babylonicse fabricatores — Judae-
orum nugae — Cultus Solaris catholicismus, ipsius
I. PAULUS apostolus tertio cap. Epist. ad Coloss. docet in Jesu
Christo esse neque Grsecum, neque Judseum, neque Barbarum,
neque Scytham. Inde varias religionum species elicit Epiphanius,
lib. primo adver. Hseres., 1 BapQapi^6y ) scilicet, Sxu^/o^&'v, ' E>A7jv/<r/Ao'v,
et 'louSa/o'/Aov. 'Bap£aptg t u6v autem ab Adamo usque ad Noachum ob-
tinuisse scribit; SXU^/O/AO'V a Noacho ad Seruchi setatem, quo *EXX»j-
v/o;aog introductus est; Judaismi initium a circumcision e Abrahsa
arcessit. Cum autem idololatrise in mundum ingressum post dilu
vium statuat, per "BapZapHrpfo, ilium earn morum feritatem et vio-
186 OBTUS ET PEOGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
lentiam, quse mundum antediluvianum pessundederunt, intelligere
palam est. 2xu0/<r,ttoD et 'EXX^/o^oD in eo discrimen ponit, quod
ayaX/AaroflWa ab hoc introducta sit, quo ille caruit. Rectene an
secus, hsec ita ab eo distincta fuerint, alii viderint ; negat animad-
versionibus suis in locum Petavius. Nos omnis cultus illius idolo-
latrici, qui totum pene orbem occupavit, duo genera fuisse statuimus,
quorum unum Sabaismus; Hellenismus alterum dici potest. Cum
autem in Druidum superstitione multa peculiaria fuerint, earn seor-
sim paucis enarrabimus. Sabaismus in coeli, Solis, Lunse, atque
stellarum cultu et religione constitit; hominum demortuorum et
daemonum venerationem ei addidit Hellenismus. Simulacrorum,
imaginum, et stellarum adoratio, utrique communis. Coelos autem
prius, quam coalites fictitios venerata est idololatrarum turba. In
Sabaismo itaque seu rerum ccelestium cultu, initium habuit idolo-
latria. Id primo probatum dabimus. Deinde pa,ucis ostendemus,
quas pravae superstitionis ansas arripuit humanum genus ; quibusque
vanis ratiocinationibus usus, homines in fraudem et errorem Satanas
allexit; atque quoad conjecturis assequi possumus, tempus pernicio-
sissimi erroris ortus designabimus.
II. Initium sui in mundo idololatriam posuisse in cceli solisque
cultu, probant omnia rerum praeteritarum monumenta. Exstant enim
ultra omnem historiae profanse fidem, et vetustissimam inter gentes
rerum memoriam, illustria hujus sceleris in Yetere Testament o testi-
monia. In hunc sensum scriptor antiquissimus, sive is Moses
fuerit, quod maxime probabile, sive alius vir divinus ejus astati sup-
par, per quern Spiritus Sanctus Jobi historian! ecclesise fidei concre-
didit, viri sanctissimi verba apologetica refert: Cap. xxxi. 26-28,
" Si vidi solem quando splendebat, et lunam honorince incedentem ;
et seduxit sese in abscondito cor meum, et osculatum est manum
meam os meum: etiam hoc fuisset iniquitas judicata, quia abnegas-
sem Deum desuper/' Pace eorurn dixerim, ineptissima sunt, quaa
Chrysostomus, Nilus, Olympiodorus, veterumque alii in hunc locum
commentantur. Negant hie de idololatria agi, Jobum autem, curn
neget manum suam osculatum esse os suum, significare voluisse, se
nunquam sensisse adeo arroganter de suis virtutibus et operibus,
quae per solem denotat, neque de nominis fama, quam lunaa confert,
ut manus sua osculata fuerit os suum, tanquam, quicquid opis aut
facultatis haberet, id ex se ipso perfecisset. Inepta inquam haac
sunt et tarn loci scopo, quam verbis ipsis repugnantia. De coelestium
cultu apertissime agit vir sanctus. Dum autem a se crimen hoc
accurate molitur,^ alios tune temporis quamplurimos in eo versatos
fuisse, palam facit. Vixit Jobus, post dispersionem Babylonicam
ann. 350, ann. mun. 2100, aut eo circiter. Eo seculo progressum
fecisse, atque se longe diffudisse superstitionem istam, verba osten-
dunt, Initium autem erroris cordis seductioni ascribit Jobua
CAP. IV,] OETUS ET PKOGRESSUS IDOLOLATKI^E. 187
Alibi etiam Spiritus Sanctus istum idololatrise fontem detegit, Deut.
xi. 16, " Cave ne te cor tuum decipiat, et avertat te ad deos alienos."
Alia ornnia ad Deum verum indigitandum apta nata sunt; in solo
corde humano omne periculum situm est. Katiocinationum ideo
inanium specie (qus6 vim nullam habuissent, nisi prius ab amore
Dei atque rerum spiritualium toti fuissent conversi), decepti, primo
secreto, mox palam solem et lunam religiose venerati sunt, anti-
quissimi idololatrse. Eas rationum umbras proximo in capite ex-
ponemus. Modus cultus, quem memorat, adoratio simplex est. Ador-
atio autem est, per manus ad os adductionem, religiosa salutatio. In
ea primiim se expressit cordis error : alise religionis ceremonise, sensim
introducta3. Ita Socratem solem salutasse, atque ex<rra<r/p aliquoties in
eo cultu passum fuisse, narrat Plato. Aucta in immensum supersti-
tione, duravit tamen per omnia antiquae ignorantise secula simplex ilia
adoratio. Catulus, in Cicer. de Nat. Deor. lib. i. cap. xxviii. : —
"Constiteram, exorientem auroram forte salutans,
Cum subitb a laeva Roscius exoritur."
Orientem enim solem praBcipue venerati sunt. Inde Pompeii in
declinatam Syllse dominationem scomma fastidiosum : Tbv tfXrov dva,-
r&Xovra yXsiovsg, q SVO/JLSVOV, wpoffxvvovffiv — " Plures solem orientem,
quam occidentem adorant," Plutarch, in Yit. Pomp. Atque hinc
templa, solis ortum spectantia, structa. Neque aliunde provenit mos
iste versus orientem se incurvandi et adorandi, antiquus satis inter
Christianos dtHfidai/Aovifyvrae, quamvis alise rationes cultui ei supersti-
tioso prsetendantur ; nam sunt plane futiles omnes.
III. Porro, negat Jobus manum suam ori admotam, illud oscula-
tam fuisse, seu oscula pressisse. Osculum enim cultus etiam religiosi
pignus et signum fuit. Ita Psaltes, Ps. ii. 12, 1?"*pt&, " Osculamini
filium;" hoc est, cultu religioso ad orate. Loci sensum corrumpunt
LXX., verba reddentes. Apd%a<tQe vaifaias, quos sequitur vulgatus in-
terpres. Hieronymus agnoscit cultum religiosum intend i, atque ideo
verba transfert, "Adorate pure." Osculis etiam idola venerari, olim
atque etiamnum solenne: Hos. xiii.2, pip$? D V^, "Yitulososculentur/'
hoc est, adorent; ut idem Hieronymus advers. Eufinum, lib. i.
" Herculis simulacra/' in quit in Yerrem iv. Cicero, " non solum
venerari, sed etiam osculari solid fuerunt." "In adorando dextram ad
osculum referimus, totumque corpus circumagimus," ut Plinius lib.
xxviii. cap. ii. Istius corporis versus seu circumflexionis rationem
reddit in Yita Numse Plutarchus. Numse dicit fuisse institutum,
ri irpoffxvvsft Ktpi(rrpo<po{Asvov$, " ut circumagant se adorantes." Addit,
II de vepiffrpotpri ruv irpoffxvvovvTuv, Xsysrai psv a<7ro{6ifjt,7i<fi$ iJvat rqc, rou
xoV/Aou vepipopag- — " Conversio adorantium, simulachrum orbis mundi
esse dicitur," seu gyri coelorum, quem sol peragit. Sed flexio ista
corporis introducta videtur post templa, orientem spectantia, condita.
Cum enim in eis necesse habuerint, qui idola adorarent, se occiden-
188 ORTUS ET PROGEESSUS IDOLOLATRI^E. [LIB. III.
tern versus ineurvare, corpus circumegerunt, quo ostenderent se solem
prsecipue intendere. Indos in adoratione osculis tripudia addidisse
affirmat Lucianus, vepi op^gsug. Etiam Apuleius iv. de Asin. de
formosa virgine, quam ut deam mirabantur loquens. " Multi,"
inquit, " civium admoventes oribus suis dextram, priore digito in
erectum pollicem residente, ut ipsam prorsus deam Yenerem reli-
giosis adorationibus venerabantur." Postquam quidem simulacra
erecta fuerunt, ipsa osculati sunt ; in cultum autem coelestium, solis
scilicet et lunae utpote absentium, manum ori admovere sol am soliti
sunt: atque alia etiam simulacra, cum in transitu haud licuerit re
ligion! vacare. Ita Minutius Felix, Csecilium simulacro Serapidis
denotato, " admovisse manum ori, et osculum labris pressisse."
IV. Nondum (seculo scilicet Jobiano) soli, equis, vespertilionibus,
muribus, ceterisque reptilibus (de quibus Maimonides parte tertia,
More Nebucli. cap. xxix.), aut frugibus, multo minus humano san
guine, quod postea factum, litatum erat. Adorationem simplicem,
hoc est, cordis cultum, solius corporis actionibus et incurvationibus
sese exserentem, frugum terrse oblationes exceperunt. Hactenus
enim sententiaa Porphyrii in secundo *espl dcro^Sj; s^v^uv accedimus.
Prima sacrificia idolis oblata, non ex animalibus et sanguine; sed e
terrae frugibus constiterunt. Certissimum est primum Deo gratum
sacrificium sanguineum fuisse, Gen. iv. 4; etiam post diluvium,
Gen. viii. 20. Neque dubium est, quin, quamdiu Deum verum
solum cultu religioso prosecuti sunt homines, eum sacrificiis san-
guineis venerati sint. Ad idola conversi, non ausi sunt illico, nee
nisi longo post tempore ex animalibus sacrificia eis offere. Illorum
prima sacrificia post a'dorationem fuere ex frugibus terrse. Ita far,
vinum et oleum Israelitas Baali, hoc est, soli obtulisse, conqueritur
propheta, Hos. ii. 8. Et apud poetam, —
" Illi ad surgentem conversi lurnina solem
Dant fruges manibus salsas." — -^En. xii. 172.
Pythagorici, a sanguine animalium abstinentes, adorationi adjecerunt
hymnos. Ii [hymni] etiam cultus religiosi veri aut superstitiosi pars
notissima. Istiusmodi fuere Homeri et Callimachi, qui exstant. Aliaa
postea plurimae ceremoniaa inter gentes admissae, quas partim ex VO/JLO-
fcaiag Mosaicae fama obscurissima, partim ex Satanas xaxo^X/^ pro-
dierunt.
V. Deinde sceleris hujus naturam et meritum addit vir sanctissi-
mus. Naturam in abnegations Dei omnipotentis, qui supra est,
omnia regentis, omnia disponentis, quique ipsum solem creavit,
sitam esse docet. " Abnegassem," inquit, " Deum ^?? desuper."
Contra forsan quam multis eo errore implicatis visum est. Yix arbi-
trantur plurimi mortalium omnem creaturarum cultum religiosum,
esse Dei Creatoris abnegationem. Signanter autem addit ^P.
Cum enim prsecipua ratio cultus Solaris in eo semper exstitit, quod j
CAP. IV.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 189
eum supra omnia ferri homines viderint, Deum solum supra omnia
exaltatum esse indicat. Kecte in hunc sensum Maimonides de Ido-
lolat. lib. ii.: nta minn ^I^DD sin mr my& IDI^DH, — " Qui conver-
tltur ad idololatriam deficit a tota lege." Et paulo ante, " Ecce
lie discis eum, qui idololatriam suscipit, negare totam legem, om-
nesque prophetas, et quicquid mandatum prophetis est, a prirno
lomine usque ad finem mundi."
VI. Hujusmodi solis, lunseque cultum iniquitatem judicatam esse
iddit; hoc est, vel severo Dei judicio et animadversione dignissi-
mam, vel piis omnibus merito abominandam. Pro "sole" textus habet
rt, seu lucem xar avrovopafftav. Inde Sol, Horus dictus.
VII. Huic testimonio concinunt loca nonnulla Deuteronomii. Hie
autem cultus siderum ccelestium, prsesertim solis, qui sine dubio
statim a dispersione Babylonica mundum invasit, catholicismum ob-
tinuit, antequam idola, quse coluit Hellenismus, vel nota fuerunt, vel
nata.
VIII. Qui primi palam pravse huic superstitioni se dederunt,
^Egyptii fuerunt. Id mox ostensuri sumus, ex Diodoro, Lactantio,
aliisque. Illos sequuti sunt Babylonii et Chaldsei omnes. Non alius
quam Sol, Bel erat. Hezekise ideo Deus succensuit, quod cum rex
Baby Ionise legates miserat, de miraculo descensionis Solaris sciscita-
iuros, 2 Chron. xxxii. 31, non ansam arripuerit Deum verum enar-
randi, solemque ei creaturam dicto audientem.
IX. De antiquis Persis [Massagetis] idem testatur Herodotus in
KXs/w, cap. ccxvi. : Qzuv, inquit, j&ovvov jjX/ov e'sZovrai, T& Svouffiv fairov$ m —
' Solum e diis solem colunt, eique equos sacrificant." Is etiam Mi-
thra erat maximus, si non solus apud Persas antiques Deus: Mifyav
f^ovffiv oi risptfa/ uvai rbv ijfx/or — " Mithram Persse solem esse, arbi-
trabaritur/' Gregor. Nazianzen. Orat. i. adv. Julian um. Similiter
Strabo: ©soi/ bi faiov /AOVOV qyovvrar rourw / i r<7r00uroi/GV — "Deum solem
duntaxat esse, putant, et ei sacriticabant."
X. Deum unicum Persarum veterum solem fuisse, videntur omnes
amrmare. Id negat Cl. Vossius lib. ii. de Idololat. et contra Hero-
dotum, allatis ex Plutarcho et Hesychio testimoniis, alios deos illos
admisisse, docet. Verum neutiquam constat, eos more idololatrarum
aolito alios in deorum numerum ante Plutarchi tempera non retul-
isse, quos diebus Herodoti nondum coluerunt. Postquam enim se
•o0gw(rg«£, et numina conficiendi jure donasset humanum genus,
crevit indies deorum numerus. Triginta millia recensuit Varro. De
,seculis autem prioribus probe Satyricus, Juv. Sat. xiii. 46 : —
" Nee turba deorum
Tails, ut est hodie ; contentaque sidera paucis
Numinibus, miserum urgebant Atlanta miiiore
Pondere."
; Sed neque Herodotus absolute dicit solem apud Persas unicum
190 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. [LIB. III.
numen haberi, sed eorum omnium potius deorum, quos Grsecia
venerata est, solem solum apud Persas in divino honore fuisse. Nam
alia etiam sidera et elementa, quorum cum sole eadem est ratio,
inter crsCao^ara Persica ipse alibi memorat. [Clio, cap. cxxxi.] Qvovav,
inquit, JjX/w re xat ffsXqvy, xat 7^, xa/ ffupi, xai vdan, x.a} av'tftoutr — "Soli,
lunae, terras, igni, aquae, et ventis sacrificant." Horum enim cultus
pene ubivis solarem comitatus est. Tovroiti, addit, ^lv ^ fjLovvoitfi Suoucvv
apxyOer — " His solis jam deinde ab initio sacra faciunt/' In iis ido-
lolatria originem habuit. *Jfaifttf/uitMijuMi ds xa} rJj Ofy awj %vsir — " Ab
aliis didicerunt coeli exercitum sacrificiis colere."
XI. Hinc apud Diogenem Laertium in operis procemio, scriptores
historise Magorum Herodotum, sui scilicet oblitum, mendacii argu-
unt, quod Xerxem jacula in solem torsisse scripserit, cum is a Magis
qui Xerxi in expeditione adfuerunt, superstitionis Persicae antistiti-
bus, pro Deo habitus sit.
XII. Addit vero Herodotus, " Moris habent editissimis quibusque
montibus conscensis, Jovi hostias immolare; omnem gyrum cceli,
Jovem appellantes." Quo nomine autem coeli gyrum, sua lingua
vocitabant, plane ignotum. Graecis enim et Romanis aliarum gen
tium deos, eorum nominibus, quorum apud ipsos cultus invaluerat,
indigitare, erat usitatissimum. Hactenus autem recte Herodotus,
quod, quamvis Jovem Persas coluisse, fingat, Grascanicum ilium,
quem induxit, "EXXjjw^oy se non intendisse, ostendat. Aliter alii..
Ita Gallos et Germanos, Jovem et Mercurium coluisse, scribunt. No-
rnina ista ne fando quidem audivisse Celtarum ullos, ante Grascorum
et Komanorum in Gallias adventum, docet omnis, quaa superest,
primordiorum istarum gentium memoria. Cum autem essent Grasci
et Romani in gentium, nationum, religionumque originum cognitione
infantissimi, non crediderunt mortale genus ullibi supra ipsorum
figmenta sapuisse.
XIII. Kectius vulgo, et ad veritatem propius Caasar de Germanis,
Bell. Gall. lib. vi. cap. xxi., "Deorum numero eos solos ducunt, quos cer-
nunt, . . . Solem, Vulcanum, Lunam, reliquos ne fama quidem accepe-
runt." Aliter Tacitus, qui Herculem, Martem, Mercurium, et Isim, eos.
coluisse, auctor est. "Plura igitur et certiora de religione Germanorunv
Tacito nota, quam Cassari," inquit Lipsius. "Et Caesar seu in Gallia,
sen in Germania haac percunctatus sit, non recte aut illi narratum
est, aut ipse non satis diligenter inquisivit," ut Montanus in eum
locum Cassaris. Sed revera Tacitus, aut ipse deceptus est, aut alios
sponte decipit. Nomina Romanis usitata, pro libitu imponit diis
Germanorum. Neque enim Woden Mercurius fuit, aut Taranis
Jupiter, aut Haesus Mars. Romana ilia nomina seque Germanis
ignota, ac fabulaa quae in Hellenismo eorum cultus fundamentum.
Eostre ver6, sive ^Estar, eadem forsan dea erat cum Astarte Syrorum.
De ea Beda: " Eostermoneth, qui mine Pascba; hie mensis inter-
CAP. IV.] OKTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 191
pretatur quondam a dea illorum, quae Eostre vocabatur, et cui in
1110 festa celebrant, nomen habuisse." Et sane verbum Eostar prope
accedit ad Syrum nomen "™?fy, quod dese Syrae proprium, nam
quod rrtiJjiBJjf etiam dicitur numero multitudinis, imaginum multi-
tudinem, sen cultum ejus pluribus in locis institutum denotat. Chris-
tianos etiam festum ad cursus lunaris observationem instituentes,
arbitrati sunt gentiles lunam, aut Astarten seu Eostre coluisse; unde
nomen illud usque adhuc retinetur.
XIV. Mercurium, Martem, Jovem, Minervam, Gallos coluisse,
eadem illis assignantes quae Graeci et Romani, Caesar affirmat. Sed
superstitionem istam a Graecis Massiliensibus hauserunt ; ad Druidum
enim instituta non pertinent. In foedere etiam, quod inter Cartha-
ginienses, atque Philippum Macedonise regem, aliosque, adversus
Romanes initum est, apud Polybium, Histor. lib. xvii., Solem et
Lunam deos exercituum suorum vocant Carthaginienses ; quo inter
alia falsa numina eos antiquissimos deos fuisse ostendunt, cum omnes
fere gentes primordia sua in armis et bellis posuerint.
XV. Ipsos etiam Graecos, non alios primitus deos coluisse, quam
solem, lunam, et astra, Plato testis est in Cratylo, ®a!vovrat /AO/, inquit
[Soc.], Q'I tfpuroi ruv avdpuffuv ruv Ktpl rqv *EX>.a5a rouroug /AOVOUJ roug 'Seovg
tfOai, ovg wsp vvv -roXXe/ ruv [3ap£dpuv, %Xiov xai tfgX^vrji/ xa/ yJjv xa/ atirpa,
olpavov art oCv aura opuvr&g tavra d&t /oi/ra fyif/ttf) nal ^zovra,, UKO
?jg ^utfswg rr^c, rov ^&7v $sovs auroi)g ztfovo/Aaffur — " Mihi quidem
1111 homines videntur, qui Graeciam primi tenuerunt, eos tantum deos
censuisse, quos nunc barbarorum plerique colunt; solem nimirum,
lunam, terrain, astra, quae cum ipsi viderint omnia continuo cursu
ferri, ab illo 7-01)5 %tovg (deos) nominarint." Neque inepta est, uti
videbimus, ista, quam adfert, etymologia nominis illius, %e6g.
XVI. Atque hinc erat, quod antiquitus templa omnia, utpote soli
erecta, versus orientem spectarint, portas tamen etiam sacras habu-
jrint australes. Ita Homerus antrum suum sacrum Ithacense bipatens
statuit ; portam autem australem diis sacram, Odys. N. v. 109-112: —
£ et ufcti iov
Al fjCiV WOOf Bof&KO} XCtTKl£et-TOt} KV^fUfOlffltf
A/S' a.i wpos Naraw tiff} QtuTtfui' ou$t TI xtivn
*Av^asj iio'ip%ov<rKi, «AX' u^etvetTut ooog IffTtv*
- " Sed janua duplex,
Hsec Boream spectans, homines admittit ; at ilia
Respiciens Austrum, divinior, invia prorsus
Est homini, prsebetque viam immortalibus unis."
Hujus autem locorum sacrorum positionis, non alia ratio erat quam
quod tempore meridiano sol ostio australi immineat; teste Por-
phyrio, 'Igraffiv, inquit, civ xai tru^CoXov rye /AsgrifAZfiag, xai rou v6rou,
ro\j §iou. Idem mos in locis, quae sacra
appellant, disponendis adhuc ubivis retinetur.
XVII. Hoac de pluribus gentibus atopadnv dixisse sufficiat. De
192 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
orientalibus posthac speciatim idem ostendemus. Hoc, inqnam,
sui initium in mundo fecit idololatria. Nondum inventa fuere simu
lacra aut imagines; nee stelae aut columnse religionis ergo erectaa;
nondum homines denati in minimum ordinem relati: in ccelo, et sole
primo erratum est. Sceleris auctores primaries, tempus praecisum, et
loca quibus ortum tulit, caliginosa nocte Deo premere visum est.
XVIII. Plane autem vana sunt et nugatoria, qua? de idolorum
cultus origine ad Ptolem. de Astr. Judic. lib. ii. text. 17, dissertat
Hieroriymus Cardanus. " Mercurius," inquit, " junctus Veneri, fecit
legem idolorum debilem, et luxui deditam, in qua omnia licent; et
multiplicem propter Mercurii potentiam; ideoque cum Venus debilis
sit, comparatione superiorum, facta est levis, plurium deorum, plena
superstitionibus, et divinatione, et fabulis, quse plena sunt etiam
adulteriis et flagitiis aliis, et amoribus puerorum ; Mercurius enim
talia omnia significat." Atque iterum: "Idolorum lex, quoniam a
Venere suam originem liabuit, initium sumpsit a meridie, scilicet
Assyria, Babylonia, et Chaldseis; primus enim Belus Assyriorum
rex adorari se praBcepit." Hoc inquam est delirare. Quamvis autem
hsec fatua sint et insipida, illoque indigna prorsus, cui aliquid titubat
Icevce sub parte mamillce, tamen optandum esset, virum doctum in
istis insaniaa suae posuisse modum, neque ea efFutiisse, quae eodem in
loco, impie, stulte, et blaspheme, de nativitate Domini nostri Jesu
Christi, atque ipsius lege, evomuit.
XIX. Nimrodum postquam in turre sedificanda laborem frustra
posuisset, non tantum in mores pessimos devolutum, sed et in idolo-
latriam prolapsum esse, veteres omnes censent. Eum operi isti non
adfuisse, sen tit 01. Bochartus, lib. i. cap. x., " cum aut nondum natus
esset, aut adhuc puer." Sed deest conjecturse fundamentum; quam-
vis enim credam Nimrodum nonnisi post populorum dispersionem
tyrannidem occupasse, tamen cum films fuerit Cushi, filii Chami
natu maximi, sexaginta annos natus esse potuit, turn cum turris ex-
strueretur. " Sed ibi loci posuit imperii sui initium, unde dispersus
fuisset," inquit vir doctissimus, "si fuisset ex fabricatoribus." Sed
non necesse est, ut dicamus omnes in universum homines ex eo loco
depulsos fuisse; et si fuerint, certissimum est, eos statim iterum ilium
occupasse. Itaque non omnino improbabilis est veterum opinio:
nihil est quod addam. Inter disperses turris fabricatores, qui om-
Lem veri numinis reverentiam abjecerant, primo sensim et modice,
deinde fuse et prsecipitanter, scelus hoc crevit, et mundum invasit.
XX. Intra vero non multorum seculorum spatium, constat omnes
pene gentes divinum solis imperium suscepisse. Ita Phcenices teste
Sanchuniathone. Totrov, inquit, hoc est, solem, Sekv evo/ufyv p
wpavoZ xvpiov, BeXtfdwv %a\oZvrsg } o sffn vapb ®oivi%i xvpiog ovpavou*
Deum hunc unicum cceli dominurn esse credebant, eumque propterea
BeLsamen, id est Phoenicum lingua cceli dominum, nominabant."
CAP. IV.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 193
XXI. Cultus ejus itaque catholicismum obtinuit ; et ipse
vvfLiuv. Idem erat fl*? ^k "tiJJB'P? Mp?^ K-1»3 'TIN 73 7V
< n?^"l"!^, Saturnus, Jupiter, Hammon, Mithra v ^pos, Aiowttog, Mars,
Apollo, Osiris, Pan, Bacchus, Liber, Jupiter Sabazius, Hercules,
Janus, Belenus, Abellio, et quid non. Inde Solem, Lunam que
wpiuvvfAovg appellat Plutarchus. Coacervatis enim elogiis, titulisque
?ongestis, capi numen putabant, maximoque inde affici honore; ita
at tandem quse diversa tantum nomina superstitionis fuerant, gras-
sante errore diversa numina haberentur; ut recte doctissimus Ri-
r etus in Hos. ii. 8. In vo\vuw/Litf etiam erat quaedam cultus species.
Unde Ovidius, Fast. lib. vi. 213:—
" Quserebam, Nonas Sanco, Fidione referrem,
An tibi, Semo pater : ciim mihi Sancus ait:
Cuicunque ex illis dederis, ego munus habebo,
Nomina trina fero: sic voluere Cures."
Et Horatius, Car. Secul. v. 14: —
" Lenis Ilythia, tuere matres,
Sive tu Lucina probas vocari,
Seu Genitalis."
Et Serm. vi. lib. ii. v. 20 : —
" Matutine pater, seu Jane libentius audis,"
Catullus etiam, Carm. xxxiv. 5, 13, 21 : —
" Latonia, maximi
Magna progenies Jovis ;
Tu Lucina, dolentibus
Juno dicta puerperis ;
Tu potens Trivia, et notho es
Dicta lumine Luna.
Sis quocunque placet tibi
Sancta nomine."
3allimachus item Hym. in Apollin. : —
A more cultus solis diverso, a ceremoniis quibus colebatur, a bonis
abs eo expetitis, a beneficiis, a locis, quibus solenniter adoratus est,
nova nomina, novos titulos adeptus, sol nova processu temporis et
diversa numina protrusit. Inde ex eventu, Judasi Scripturam per-
vertentes asserunt Deum solem et lunam gentibus concessive, ut
idorarentur. Id colligunt ex verbis Mosis, Deut. iv. 19, "Ne forte
9leves oculos tuos ad ccelos, et videas solem, et lunam, et Stellas,
Dmnem ccelorum militiam, et impellaris et incurves te eis, et servias
sis, Qjo^r?? nnn D^yn pb? Dnk iprpM njrp ppn i^'x j q U8e partitus est
Dominus Deus tuus omnibus populis sub omni ccelo." Ratio vali-
iissima ad coercendos populorum animos a ccelestium cultu. Do-
minium illud, quod in sole, lunaque fingunt, servitium est, omnium
VOL. XVII. 13
194 OKTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. [LIB. III.
gentium quae sunt sub coelo usui destinatum. Sed hsec illi alio tra-
hunt, Judaice. Israelem, inquiunt, ad sui cultum vocans, aliis gen-
tibus solem lunamque in adorationis objectum proposuit. Ita Try-
pho apud Justinum in Dialogo. "Alium," inquit, "enarra nobis
Deunij (puXa^dftevos \syeiv rov jjXiov xai tfsXj^Tjv a ysypavrai roT$ e6ve<ri
ffwyxeysuprixsvai rbv §efo ug ^zoug vpoffxvvsTv — solem et lunam dicere
cavens, quae scriptum est a deo gentibus permissa esse, ut tanquam
deos adorarent/" Loci sensum optime reddit vulgatus interpres:
" Quae creavit Dominus Deus tuus in ministerium omnibus gentibus,"
Matt. v. 45.
CAPUT V.
SETT DE ORTU ET PROGRESSU IDOLOLATRL&. — CAP. III.
Originis idololatrise occasiones — Dominii soils lunaeque fama — Sol et luna quo
sensu duo magna luminaria — Jonathanis Targumistse figmentum portentosum
— Dominium ratio cultus, delegatum vitiose — Idololatrarum ratiocinationes
vanae, Rom. i. 21 — Solis et lunse in res terrenas influxus et operationes, Jer.
xliv. 17, 18, Act. xiv. 17 — Solus Deus etiam terrenorum bonorum auctor—
Siderum ornatus, cursus, gloria, illecebrae — ^Deus qui supra — Deum coelo in-
cludunt nonnulli ; humanae Christi naturae <ra.vrorov'ictv assignant alii, Deut.
iv. 19 — De occasionibus et primordiis idololatria? sententia Lactantii, et
Diodori Siculi — Plotini philosophi sententia de cultu siderum, Ps. xix. 4 — .
LXX. notati, et Vulgatus interpres — Marsilii Ficini hallucinatio — Translatio
Syriaca vetus — Vanorum &«sX«^«rjK*j> surama.
I. IDOLOLATRISE primordia in solis, lunaeque cultu, superiore capite
exposuirnus. Antequam ad progressus, quos errorem hunc fecisse
ex eventu patet, exponendos procedimus, libet ansas quasdam et
occasiones cultus siderum coelestium, quas primi idololatra3 arripuisse
videntur, vanasque istas ratiocinationes, quibus se ipsos seduxerant,
paucis in antecessum exponere.
II. Et primo, mihi quidem videtur hominum animis insedisse
traditionem de dominio diei noctisque soli et lunae commisso. Necesse
enim erat, ut, quss colerent, h wepoxfi constituta esse, crederent
Percrebuit fama eorum, quse primo Geneseos capite memoriae jam
consecrantur a3ternse; ^?D lissn-nx D^han rhXE>n ^nx WriSK/
^fe rfxftth lfc?n "^TftM] B^n nfeb^.' Dominium hie soli lunas-
que est tributum; hoc est, a rerum omnium origine. At Domin
omnes honore afficiendi. Solem autem et lunam duo magna lumin
aria non proprie sed per avvxaratagiv quandam ad vulgi scilicet captum
et sensum dici, creditum est. Quid ita? quia nempe stellae quaedam,
luna majores. Sed an idcirco luna luminare magnum dicenda non
est, aut non modo peculiari praeesse noctis regimini? Neque sane
luminare magnum dicitur respectu substantiae sed luminis; quod.
CAP. V.] ORTUS ET PEOGRESSUS IDOLOLATRLE. 195
utcunque mutuatitium, majus est quam stellarum omnium. Huic
autem nodo, qui revera nullns est, portentosissimi figment! cuneum
admovent Judsei. " Fecit/' inquit Targum Jonathanis, "Deus duo
luminaria magna, et erant paria in gloria, uno et viginti annis,
demptis sexcentis septuaginta duabus partibus horse/' (quo sciamus
eum hie accuratissime veritatem assecutum esse !) " et postea protulit
luna contra solem delationem et imminuta est; et prsefecit solem,
luminare majus, ut dominaretur diei, et lunam, quse erat luminare
minus, ut praaesset nocti." Ad eum modum ubivis pene sacram
paginam conspurcat, quod non jam semel monuimus, iste para-
phrastes; neque in alium finem natus videtur, ita omnia, quse pro-
pria habet, fcetent. Nemo ex ejus lectione aut doctior aut melior
evadet. Sed dominii hujus famam gentibus innotuisse probabile est.
Ea in idololatrise illecebram, etiam cum nondum esset omnis veri
Dei notitia abolita, Satanas usus est. Quid enim secundum Deum
honore afficerent, nisi ilia, quibus a Deo in dies noctesque, adeoque
totam hominum vitam imperium est commissum? Hinc ^Eolo, qui
ventis prsefuisse dicitur, ipsam Junonem supplicem finxit poeta: —
" Juno supplex his vocibus usa est:
, (namque tibi divum pater atque hominum rex
Et mulcere dedit fluctus, et tollere vento,)
Gens inimica mihi" — etc. — -33n. i. 64.
Potestati vero absolutes sacris famulari, natural e; delegates, vitiosum.
Sed id nondum intelligunt plurimi qui Christian! dicuntur.
III. Hsec ideo prima idololatrise in cultu solis, et totius exercitus
coelorum, hominibus, qui veram Dei cognitionem ultronee abjecerant,
occasio exstitit. Fama delegati soli, lunaaque, diei noctisque dominii,
traditionibus pravis corrupta,eos qui omnem pene Dei veri religionem
abjecerant, illexit in erroris fraudem. Hinc Sol, rex, ava^ sJJQ, et
#?, quicquid denique regimen et dominium denotat. Adde quod
jorum, quaa fando audiverant ; auroVra/ fuere ; ad motum et cursum
solis, lunasque, dierum noctiumque regimen, adeoque eorum omnium,
quas tempore mensurantur, temperatum esse videbant; itaut omnis
chibitatio sublata esse visa est.
IV. Aliis etiam ratiocinationibus vanis in impiam hanc sententiam
delati fuerunt. Eo enim initium idololatrice refert apostolus, quod
vani homines facti essent kv roT$ dia\oyiff/j,o?$ avruv, Rom. i. 21. Cum
enim mentes hominum, spiritualium et ccelestium penitus essent
inanes, et a Deo aversae, rerum terrenarum desiderio supra modum
flagrarunt. Nunquam coluissent, nisi prius amassent x-r/V/v tap" rbv
Quantum autem momenti, solis, lunseque operationibus
atque influxu, ut terrena prospere et fcliciter succederent, situm
asset, perspectum probe habere sibi visi sunt. Nihil hie conjec-
iuris opus esse arbitrabantur, airoVra/ fuere. Omne autem illud
Deum esse, quod cum illis supra esset, iis opitulari potuisse, in
196 ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJ2. [LIB. III.
istis quorum maximam curam habuerunt, spes erat, facile sibi per-
suaserunt. Non alio diahoyiffpGj in exercitus codi et regince, hoc
est lunse siderumque cultum decepti, inciderunt Israelite idolo-
latrici, quam quod ex illorum religione, terrena omnia secunda ex-
perirentur : Jer. xliv.17, 18, " Cum," inquiunt, "adolebamus reginse
eceli, satiebamur cibo, et eramus hilares,ac malum non experiebamur.
Ex quo vero destitimus adoleri reginse cceli, et libare ei libamina,
eguimus omnibus/' Deus ideo populum istum ad meliorem frugem,
et sui cultum reducturus, vanitates istas gentium pluvias dare non
potuisse, iis in animum revocat, Jer. xiv. 22. Et apostolus Paulus
ipsos Gentiles ob nefarias idololatrias severe redarguens, stultitiaeque
insimulans, solum verum Demn omnium creatorem ovpavoQtv dedisse
bominibus vsrotg, xal xaipcv$ xapKoQopo'Js asserit, Act. xiv. 17, non
obscure indicans, gentes spe et exspectatione PIUT/KUV in idolorum
cultum illectas fuisse. Atque hie secundus erroris perniciosissimi
fons erat.
V. Deinde ccelorum ornatum, siderum cursum, corporum coeles-
tium ordinem, gloriam Dei enunciare affirmat psaltes, Ps. xix. 1,
et apostolus ad Rom. i. 20. Earn omnem gloriam Creatori ereptam,
ipsis creaturis assignarunt apostatse. Ornatum, qui a Deo erat,
Deum esse putarurit. Est et innata menti humanse persuasio, numen
illud, quod coli debet, in ccelis ac supra se esse. Inde in periculis
constitutis, ubi Deo prsesente opus, moris semper erat, duplices
tendere ad sidera palmas. Deus ideo apud Hesiodum, a$ vK&pra
du{j,ara vahi, — " qui domos supernas habitat/' Etiam Dominus
noster Jesus Christus docuit nos, Patrem nostrum in ccelis invocare ;
ubi scilicet gloriam suam modo plane speciali manifestam facit, In-
epte vero ob earn oausam Deum ccelis circumscriptum includit, Bi-
dellus Socinianus in Catechismo suo ; quod divinam naturam plane
evertit: dum alii humanas Christi naturae, quam cceli capiunt, ad
omnium restitutionem, tfoX-jroT/ai', alii cravroro7r/av assignantes, earn
non minus efficaciter tollunt; id est, inter plurimos Christianos
disputandi cacoethes. Quibus itaque supra sensum sapere non pla-
cuit, Dei locum in coelis occupare sol maxime visus est. Hanc cul-
tus siderum originem et illecebram, indicat ipse Spiritus Sanctus,
Deut. iv. 19, " Ne forte," inquit, " el eves oculos tuos in ccelum, et
videas solem, et lunam, atque Stellas, cum universo exercitu ccelorum,
et impulsus adores ea." Conspectum oculorum sequitur cordis ad
idololatriam impulsus. Pulchritudine, gloria, ordine, motu siderum
allecti, atque admiratione nimia rapti, quum ex iis Dei veri gloriam,
quam enarrant, utpote cujus notitiam antea abjecerant, discere nes-
cirent, sensim in eorum cultum impulsi sunk Idem ne accideret
Israelitis, hie atque alibi cautum est.
VI. Hunc erroris fontem olim detexit Lactantius, lib. ii. cap. xxiv.
<de Orig. Error. : " Cum/ J inquit, « in ^Egypto ob deliciosam terras
CAP. V.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJS. 197
constitutionem, in aedibus et tuguriis raro se continerent, totara
noctem sub coelo sereno ae nullis malignis impressionibus obnoxio,
dormiendo consumunt, e frequenti ccelestium corporum aspectu et
constant! lege procedentium stellarum, in earn paulatim devenere
opinionem, astra deos esse, et rerum universi conservatores, quos
vario ritu et ceremoniis venerabantur/' Diodorus Siculus, Biblioth.
lib. i. cap. xi. sub init., similiter narrat: Tovg S" ouv xar A/yusrrov avfyu-
vovg rb tfaXotibv ytvo/^svovg, avaZXtyavrag sig rbv xoffpov, zai rr^v ruv oXwc puo'/v
yivrag, %ai ^aufidtfavrag, vtroXaSsTv sJvat $sovg d'idtovg re "/.at Kpu-
rovg, rciv rs 9}X/ov xa/ r^v ffsXqvqv, t&v rbv fj,sv" Otfipiv, r^i/ d' "itfiv ov&fjjdffar —
" Homines scilicet antiquissimos ^Egypti incolas, mundum supra se
et universi naturam contemplantes, neque absque stupore admiratos
existimasse, esse deos seternos et primos, solem et lunam, quorum
ilium Osirim, hanc Isim appellari/' Inde ipse primes et seternos
deos fuisse duos,, solem et lunam, pronuntiat.
VII. Ex hisce cautionis divinas supra memorataB ratio planissime
apparet. Cum enim plurimae gentes ipso siderum aspectu, contem-
platione, et admiratione in cultum eorum impulsa3 fuissent, ne idem
populo suo accideret, severe eos admonet. Et sane non sine causa,
multarum legum rationes ex cultu Sabaaorum idololatrico, didicisse
se affirmat Maimonides iii. part. More Nebuchim, cap. xxix. : atque
is inprimis lectori rerum harum studioso consulendus. Quanti
autem fuerint ratiocinationes a conternplatione ordinis et motus si
derum ductaB, apud homines veri Dei ignaros, ad divinam iis naturam
assignandam, post multa secula ostendit Plotinus, Ennead. ii. lib. ix.
inquit, ra sv ro?g vxoxaTu (ffafpxig, rd re sv rti dvurdru diar} oO
h rd^ei ptpopsvu, xai K6ff>j,u wepiiovra* — " StellaB vero, quaB inferi-
oribus insunt sphaeris, et quse in suprema micant, cur dii non
sint, cogitari non potest, quippe cum ordine perferantur, ornatuque
concurrant." Hinc postquam radios suos Christiana religio longe
lateque sparsisset, philosophic Platonicaa sectatores, qui absurdissima
aBmulatione sapientias suas auctoritatem ei opponere tentabant, re-
jectis aliis diis fictitiis antiquoriam Gentilium innumeris, Solem
tamen, aliaque sidera adoranda esse, contenderunt, ac proinde visum
et auditum eis tribuerunt. Id nos docet idem Plotinus, Ennead. iv.
lib. iv. : NDv ds, inquit, sveidfi f^vr,^ag ftsv ev roTg affrpoig KspiTrag. sJvai
atffQqffi-ig ds sdo/MV, xal axovffsig tfpbg opdfctft, xai tu%£tvd% xXvovrag
ac <xpbg qXiov xoiovfJLeQa, Kai ftq xai <rpbg affrpa aXXo/ nvsg avfyuTTOi, xai 7rz<7ri-
6-evvrai ug di' avruv avroft croX?,a xa/ rgXg/rar — hoc est, "Postquam me-
moriam stellis diximus supervacuam, dedimus sensus; neque visum
duntaxat, sed et auditum, praBterea preces audire concessimus, quas
ad solem dirigimus; alii vero quidam ad alias stellas; credunt enim
se multa precibus ab illis impetraturos." Ei idolomaniaB, ut illud
obiter addam, patrocinari videtur famosissimus Plotini interpres r
loco illo psaltis in eum finem prolato: " In sole posuit tabernaculum
198 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. J^LIB. Ill
suum," Ps. xix. 4. Ita enim ex Graeca ruv LXX. translatione, quse
dicitur, verba psaltis refert Vulgatus interpret Alium vero longe
sensum habet Hebraica veritas, on? *JK Db> $$? • hoc est, proufc
verba reddunt nostrates, " In them/' hoc est, in ccelis istis, " hath
he placed a tabernacle for the sun." Antiques autem plurimum
vexavit ista versio. Qusestio 63 ad Orthodoxos sic se habet: Ecre/8^
diaptpug riveg tpwvevtav xal affapus ro, *Ev rp ^X/w sfaro rb ffxrivufta aurou,
rw ffapijvsiav aurov di&a,%ov — hoc est, "Quia nonnulli varie et obscure
interpretati sunt illud, ' In sole posuit tabernaculum suum/ decla-
rationem ejus nos doceto." Respondefc solutionum auctor doctissi-
mus-: To, h rut ??X/w s6ero rb tfKWupa aurov, ha, ziity rovg ovpavov$ sfaro
tfxjjvw/j&a roD ^'X/ou* V yap 2% 7 %S r % v ^vpuv y'k&rrac, /AST ay My q ryjg Xfgfift^
o'dru yeysvqrat, sv auro/g edsro row '/jX/ou rb ffxyvufta, quo modo sane in
versione Syra, quse nunc exstat, non legitur; quseque, ob alias etiarn
rationes, non antiqua ea translatio Syriaca, veterum pluribus nota,
esse videtur.
VIII. Atque hsec fuere diaXoyuipuv vanissimorum capita; quibus
impii apostatse se ipsos in siderum cultum seduxerunt. Primo do-
minii solis et lunce in dies nociesque animos occupavit prava et cor-
rupta traditio. Deinde bonorum omnium terrenorum, sen ruv J3iu-
rtxuv, quorum cura et studio solum tenebantur, proventum ab eorum
influxu maxime pendere, sibi visi sunt perspicere. Vanis hisce opi-
nionibus involuti et praepediti, cum ornatum cosli admirabilem et
majestatis augustaa plenissimum, siderum omnium cursum, solis
splendorem et efficaciam contemplarent, atque in coelis posituram, in
idolomaniam hanc praacipites ruebant
CAPUT VI.
SIVE DE ORIGINE ET PROGRESSTJ IDOLOLATRLE.— CAP. IV.
Theologiae naturalis corruptio alia — Res naturales colendi sub hominum mortuo-
rum larva nonnullorum praetextus— Theologiae f«w*« an ftvh*n expositio
allegorica— Philosophandi ratio innovata — Theologia Stoicorum, Zenonis,
Chrysippi, a Philone Byblio refutata,et Eusebio— Confusio idololatrlca— Sol
et Apollo an idem— Jacobi historiae traditio in servitute Apollinis— In excu-
sandis veteribus idololatris philosophorum ineptice — Veterum idololatrarum,
recentiorumque comparatio—In excusandis hominum peccatis circulatorum
fraudes— Pharisseorum, Jesuitarum— Ars damonas exorcisandi Gentilibus,
Judaeis, pontificiis communis.
I. NUMINIS locum et imperium ex prava hominum superstition^
solem, reliquumque cosli exercitum primum in mundo occupasse
ostendimus. Ex ea, temporis processu, nova alia, eaque perniciosis-
sima superstitio, quam theologiam 9^/7^ vocant, pullulavit. Ejua
etiarn primordia, sed obiter, et quasi h «a f tdv enarrabimus.
CAP. VI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLffi. 199
II. Ex prseceptis theologiae naturalis, opera naturae ad verum
Creatoris omnium cultum promovendum erant designata. In theo
logiae istius expositione libro primo id probatum dedimus. lis ipsis
operibus cultum religiosum debitum esse docuerunt, quod etiam
ostendimus, primi idololatraB. Horum cultum theologiam naturalem
dixerunt; quia res naturae erant, quae colebantur, cum ea, re vera
documenta a rebus naturalibus sumere docet, ad auctoris naturae cul
tum promovendum. Temporis successu aliud idololatriae genus
introductum fuisse, inferius videbimus. Id ortum duxit e fabulosis
traditionibus, impiorumque hominum airoOtuffei impia et imaginaria.
Postquam autem severius paulo inter nonnullos philosophari coeptum
est, atque limatiores de natura divina opiniones inter plurimos obti-
nuerant, sapientes pudere ccepit eorum deorum, quos protulerant
ferrea seeula, ignorantia et tenebris tota devoluta. Omma ideo, quae
de diis fictitiis, Jove scilicet, totoque sacro Hellenisrni choragio
vulgo celebrata erant, res naturales adumbrasse apud antiques /w6o-
wg, contenderunt. Theologiam hanc pvfaxqv vocant, quam nihil
aliud fuisse aiunt, quam rqs tpvazqs doctrinam allegoricam. Diodorus
Siculus, lib. i., Plutarchus de Isid. et Osirid., telam hanc ordiuntur,
atque apud Eusebium, Thesauro praestantissimo, plurimi alii. Illis
Jupiter non nisi Sol erat aut Aer; Juno, Luna, aut Terra, ceteraque
priorum seculorum idola, quorum primordia postea ostendemus; aut
elementa, aut rerum causes naturales. Id etiam poetae recentiores
ubivis innuunt. Ita Juvenalis, Sat. v. 78: —
" Fremeret sseva cum grandine vernus
Jupiter."
Et ante eum Virgilius, Georgia ii. 324-327: —
" Vere tument terrse, et genitalia semina poscunt.
Turn pater omnipotens foecundis imbribus 2Ether
Conjugis in gremium Isetse descendit, et omnes,
Magnus alit, magno commistus corpore, foetus."
Quique eum praecessit Lucretius Epicureus, lib. ii. v. 654-658:—
" Hie si quis mare Neptunum, Cereremque vocare
Constituet fruges, et Bacchi nomine abuti
Ma volt, quam laticis proprium proferre vocamen:
Concedamus ut hie terrarum dictitet orbem
Esse Deum Matrem, dum re non sit tamen apse."
Atque antiquiores Graeci : Orpheus : —
r>? (twrnp •roivrtav Ayiftwrqp v^ouroSortipct.
Nam Ar^ryip erat r^ ^r»jp teste Diodoro. Empedocles etiam car-
minibus, quae memorat Athenagoras in Legatione: —
Zsi/j upyvi;, "Hpn n <[>epiffGios, «5* ' At'^avtug
N5jiTT<j 3-' >j ^a.xfvoi; riyytt xpsvvitrft,ct fiportio*.
" Jupiter igne micans, Juno vitalis, et imus
Divorum Pluto, vis Nestidis uda rigandi.'*
Atque alter: Ennius ap. Cic. de Nat. Deor. lib. ii. cap. xxv.t —
" Aspice hoc sublime candens, quern invocant omnes Jovem."
200 OBTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATIU.E. [LIB. IIL
III. Istiusmodi etiam fuere Stoicorum hominum placita. Ita de
Zenone, Velleius Epicureus apud Ciceron., lib. i. de Natur. Deor. cap.
xiv.: "Cum Hesiodi Theogoniam," inquit, "interpretatur, tollit om-
nino usitatas perceptasque cognitiones deorum ; neque enim Jovem,
neque Junonem, neque Vestam, neque quemquam, qui ita appelle-
tur, in deorum habet numero; sed rebus inanimis atque mutis per
quandam significationem hsec docet tributa nominal Et mox de
Chrysippo : " Idem disputat sethera esse eum, quem homines Jovem
appellant ; quique aer per maria manaret, eum esse JSTeptunum : ter-
rarnque earn esse, quss Ceres diceretur." Inde sacrificia oblata esse
nubibus, ne grandinem et tempestates immitterent, observat Seneca,
Natural. Quaest. lib. iv. cap. vi. vii.
IV. Eandem viam institerunt recentiores Platonico-Pythagorsei ;
Plotinus, Porphyrius, Jamblichus, Amelius, Eumenius, aliique. Ex-
emplo sit Porphyrii fabula, Saturni patrem suum Ccelum, Saturnum
Jovis exsecantis tppiiveia, et ad causas rerum ccelestes applicatio.
*O Kf>ovo£, inquit, dsQstg fatsf/Mrcu, us b Ovpavog' roD SsoXoyou (hoc est
Musaso) df qdovqs fatffjufa&at xal xar&ytda* ra, SsTa, tie y'tvsffiv
psvov, atfoffffspparifyiv re dvvdpsig tig qdovqv sxXvQsvra,' odsv s
rbv Ovpavlv xariovra tig Tqv sKr&j&vsi Kpovog" fpurog ruv
Ovpavp o Kpovog effri, XMI y rovrou apafpa,' xariafft ds dvvdpsig s%
owb ruv KXavuptiVUv; dXXa rag /ASV i% Ovpavov ds^srai Kpovog,
Tag de fab rov Kpovou Z&ve* — " Saturnus vinctus castratur sicuti Ccelus:
quo ipso theologus innuit essentias divinas dulcedine inescatas vinciri,
atque in generationem deduci, et voluptate resolutas virtutes quas-
dam proseminare: unde Ccelum coeundi desiderio, in Terram descen-
dentem exsecat Saturnus : Saturnus enim, et ejus orbis, primus est, qui
contra Ccelum movetur, descendunt autem tarn a ccelo, quam a stellis
errantibus virtutes qusedam. Sed Cceli virtutes Saturnus; Saturni
deinde Jupiter excipit." Haec ille, in libro de Nympharum Antro
apud Homerum. Vim scilicet Cceli prolificam, Saturnus, qui ei
proximus ordine retrograde rnotui ejus obversatur ita excipere, ut
immediate in terras descendere non possit; Saturni vero influxum,
virtutem Jovis intercipere, earn fabulam iunuere contendit. Corn-
men to hoc, inquam, primorum idololatrarum stupori, et Hellenismi
insanise fucum illinere sategerunt.
V. Philo Byblius apud Eusebium, de Prsepar. Evang., lib. i. cap.
ix., ineptissime philosopher ha3c finxisse, cum alia plane res esset,
pluribus ostendit: 'AXXa, inquit, o/ pev vsururoi ruv hpoXiyuv, ra pet
ytyovora, vpuyparu e% up^r t g a-Tre^s/^ai/ro, aX^qyoptag wl pvdovg ewvov-
ffavrsg xcti roTg xoffptKoig cra^jj^ao'/ ovyytveiou vXaffd/MVOi pvffrqpia xar'e-
trwrar—" At recentiores theologi, rejectis iis, quas ab initio facta
sunt, allegoriis et fabulis excogitatis, aninitate aliqua cum rebus uni-
versi conficta, mysteria constituerunt."
VI. Pluribus vanitatem istam exagitat Eusebius Prapar. Evang.
CAP. VI.] ORTTJS ET PROGRESSTJS IDOLOLATRI.E. 201
lib. iii. cap. i. Nam cum ea tune temporis Christianis res erat. Post-
quam enim evangelii lumen usque adeo radiis suis terrarum orbem
perculisset, ut erubescenda veteris superstitionis insania apud ipsum
vulgus in contemptum venerit, acutiores sophists, quod dixi, quo
stultitiam istam colore novo fucatam, amabilem redderent, figmento
huic, cui adversatur omnis historian fides, pertinacissime adhaeserunt.
Imo, ut id obiter dicam, innovata est primis ecclesise temporibus
apud ipsos gentiles tota philosophandi ratio. Postquam enim Am-
monius Alexandrinus, philosophorum sui seculi Coryphaaus, cujus au-
ditores fuere Origenes, Herennius, et Plotinus, hie Porphyrii prseeep-
tor, ut is Jamblichi, nonnulla sapientise ccelestis semina orationibus
suis philosophicis auditorum animis insevisset ; illi qui Christianam
religionem, ob inveterata prasjudicia et orbis terrarum odium amplecti
nollent, non destiterunt tamen semina ista pro virili excolere, in Pla-
tonis lacunas veritatis rivulos diducentes. Adde quod alii ex librorum
nostrorum lection e, plurima ex reconditissimis evangelii mysteriis
hauserant. Horum erant Numenius, Amelius, Plotinus, Herennius,
Porphyrius, Jamblichus, Proclus 3 Hierocles, Marinus, Damascius, alii-
que, qui quamvis neque curiosas Platonicorum speculationes, nee
magicas Pythagoricorum incantationes deseruerint; plures tamen
veritatis ccelestis scintillulas eis admiscuerunt.
VII. Inter veteres autem omnia confusa fuere et incerta. Disputat
pluribus Plutarchus, utrum Apollo alius ftierit a sole, libro Ilspi rot
Xpav sfautTpa, vvv rw HuMav. Poetarum autem antiquissimi, iis-
dem hynmis eum solem esse decent, atque ubi natus fuerit quibus-
que parentibus exponunt. Ita ut Arcades non tantum Luna sed et
Sole se priores fingere potuerint. Addunt et fabulas ex traditionibus
antiquis consarcinatas. Tale illud est, quod de exsilio pastorali Apol-
linis scribunt; quod quidem ita celebrat Callimacbus, ut pene cre-
derem Jacobi apud Labanem Syrum id vitae genus traducentis,
fabula ista reprsesentari. Causam itineris et operis suscepti amorem
fuisse docet.
" Adolescentis arnore incensus Admeti ;"
prout Jacobo servitutis pastoralis causa amor erat. In causa autem
servitutis Apollineas assignanda, a cetera poetarum turba cum disce-
dat Callimachus, dubio procul quin obscuraB alicujustraditionisfama
id agendi ansam ei prsebuerit. Deinde pecorum subolescentium auc-
tionem sub illius cura egregie depingit.
f P£?« KI Poi>£o<rtov rtXihi vrXiov, olVi. xtv
s, fiffiv ' Art'oX
"Oils, oud Kxtitfii, Tfdffect %'z xtv ils
*H BJ xi (Aouvor'oxos ^t^vf^orexof «7
202 ORTUS ET PKOGRESSUS IDOLOLATRLffi. [LIB. Ill
" Facile utique pascuum armentis abtindat, neque caprte
Indigeant foetibus ovibus mistse, quibus Apollo
Pascentibus oculum induxit, neque lacte carentes
Oves, neque steriles, sed omnes agnos sub se habuerint,
Et quse unipara gemellipara statim fuerit."
Si liberet poetse verba seorsim excutere plurima reperta forent, quse
mire in Jacobi historiam quadrant ; sed quia ea prime intuitu lector
non indiligens sit perspecturus, atque nos aliud agimus, iis hie loci
insistere non placet.
VIII. Nova autem ista mystica theologia naturalis, putidissimum
erat hominum in ignorantia et malitia obcsecatorum figmentum. So-
lem, lunam, ceteraque sidera coeli divinis honoribus venerati sunt
mortalium plurimi, longe antequam Hellenismi fabulse ortum ha-
buere vel occasionem. Grsecia deorum avfyuvropvsuv quasi patria erat,
et idolorum officina.. Ipsos autem Grsecos antiquitus non alios deos
coluisse, quam solem, lunam, et astra, superius ex Platone osten-
dimus. Sed ita novis magistris priscorum temporum ignorantise et
tenebrarum patrocinium suscipere placuit, ipsi nihilo eis sapien-
tiores, quorum maxime puduit. Non aliter hodieque rabbini Ju-
daici portenta omnia Talmudica, ad nescio quas allegorias detor-
quent; mirum cur idem in legendis suis non prsestiterint Jesuitse.
Consultius forte et verecunde magis egissent, si philosophos rabbi-
nosque imitati, ingeniosis mendaciis excogitatis, illis quomodo fidem
conciliassent, quam postquam tot annos, tot hominum millia ubivis
gentium per teterrimorum errorum devia circumduxissent, eas penitus
et palam rejiciendo, factum est. Atqui hsec, dices, injuria est, imo
vis; patres sanctissimos, e Societate Jesu, cum philosophis et rabbi-
nis comparare, et conferre velle? Age igitur uno exemplo (aut for-
san altero) sed maximi momenti, utrum illorum vestigia premant
annon, dispiciamus. Immortalibus mortalium animis, hominum so-
cietati, obedientisB summo numini debitse, atrociorem injuriam inferre
nemo potest, quam is, qui in palliandis et excusandis peccatorum
criminibus ita dat operam, ut inde animos sumant ea ulterius et libe-
rius perpetrandl Quid in hunc finem larvati inter gentiles hiero-
phantae prsestiterint, docet prolixe in secundo libro de Eepublica
divinus philosophus. 'Aybprat, inquit, ds *«.} pfartis ^ vXovetuv Mpas
, mfMe v ^ opl
f>fa%,4l ren AtoMiftd rou yiyovtv aurou, j) ^o/ovwv, aKsT^at ptf j&ovuv re
xal iopruv, sdv r's nv s^fiv miMvai I^X»j, ^grA ff/tixpuv
(paffi^ veMovris (t<pi<riv fawtrefc rob-ois & *fa, roTg Xo'/o/s
rag l^dyovrai, o'l psv xaxias irspl evwtretag didovrsg
'CIS rtiv fuv xxxoTtira, »eu iXa^y itrriv ixitrfat
Iril $ ctfirfi; ibfu<rat S-iot Kfo-xoipodiv 'i^xctv
CAP. VI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOIATRLE. 203
nai riva odov paxpdv n xa/ avdvry o/ ds rr)$ ruv ^£wc VK avfyuxuv
ort %a} sxsTvo$ slxs,
i <rt xu,} Slot uvror
rov; filv §u<ria.ifft xoii il^uXa^g a
i, on xiv <rts v
ds opadov <ffa,p£%ovrai Moutfa/ou xa/ 'Opp'sug, SeX^^f re K<*1 Moutfwv
wg <pa<fi } xa$' ag ^y^croXoDo'/, vrstGovrss ov povov /diwras aXXa xa/
ug apot, \vffsig rs xai xaQap/Aoi adiKri/^druv dta, $ufftuv xal <ffaidicx,$
Ziv siffi /ASV sri ^uffiv, $}<sl ds Ka< rtXtUTqffaffiv' a$ dy rtXsrag xaXovtfiv, a?
sxs? xoiHuv avoXvovtfiv y/Acx,£' ///^ ^vffavrag dz csiva, tfspi{j*svsr — "Circula-
tores et vates divitum domos frequentantes, affirmant penes se esse
vim quandam, qua3 deomm numine sibi tribuatur, sacrificiorum
et incantationum ritibus nonnullis expiare quodvis scelus, vel ab
ipsis, vel a majoribus perpetratum, ut etvoluptas et festivitas conse-
quatur; quod si quis velit vindictam de hoste su mere, id futurum
exiguo sumptu in justi et injusti potestate: se omnes decs, ita ad se
allicere et demereri incantationibus et vinculis quibusdam, ut sibi
etiam obsequantur. Ad hsec sermonum portenta adducunt poetarum
;estimonia, qui decent, quam facilis sit ad vitia lapsus quippe, —
' Mortales vitium prono occupat impete mentes
Confertim : sequa via est, magis et vicinior illis.
Virtuti autem ipsi di prseposuere labores ;'
iongamque et alienam quandam viam. Decs autem ab hominibus
flecti, et in contrariam sententiam pertrahi, testem adducunt Home-
rum, qui dixerit,
- ' Flectuntur numina divCim
Scilicet hos vota atque preces et victima placant,
Quum qui peccarit supplex operetur.'
Magnam autem librorum turbam a Musaao et Orpheo, qui e Luna
et Musis oriundi sunt, sicut aiunt, excitant ; ex quorum mandatis
sacra peragunt; et non modo privatis hominibus, sed et civitatibus
etiam persuadent expiationes liberationesque scelerum, sacrifices et
ludicrorum spectaculorum festivitatibus fieri in superstitum mortu-
orumque gratiam; quas manium expiationes rsXsrdg vocant, quse
nimirurn homines eorum malorum poena in morte liberent; contra
eos, qui minime sacrifica,verint, graves pcenas manere." Hanc autem
superstitionem, utpote quse omnium ofiiciorum perturbationem, uni-
versaeque adeo vita3 pestem et exitium molitur, pluribus reprehendit
philosophus.
IX. Discat hinc lector nihil pene novi esse in eorum commentis,
qui religionis larvam induti vel variis carnis sV/tfu/x/a/g inserviunt,
vel opibus, aut in obcsecatorum hominum conscientias domination!
inhiant. Circulatoribus hisce, nequitia, audacia, superstitione simil-
litnos Pharisaeos apud Judaeos, gemina illorum commentis mendacia,
excogitasse, unde peccatorum excusationem eruerent, sanctissimus
204 ORTUS ET PBOGBESSUS ID OLO LATRINE. [LIB. Ill
Servator noster, qui via, vita, et veritas est, Matt, v.-vii., ostendit.
In Jesuitis autem parem esse avaritiam, similem improbitatem,
eandem impudentiam, geminam audaciam, in extenuandis, excus-
andis, expiandis sceleratissimorum nebulonum peccatis et criminibus,
in hominum animis ad vitia acuendis, inflammandis, in retundendis
omnibus conscientise stimulis, non ita pridem palam fecit, qui libro
peculiar! mysteria eorum detexit. 1 Conferat lector ea, quse ex
Platone adduximus, cum iis, quse ex Jesuitarum libris excerpsit vir
doctus; vix ovum ovo similius reperiet, quam horum dogmata, istorum
circulatoram placitis.
X. Addam et instantiam aliam; quse etiam ad qusestum spectat
et xevcdotyav. Earn e dsemonum exorcismis capiamus. Philostra-
tus, lib. iv. de Yit. Apollon., cap. vi., ejectum e juvene per Apollo-
mum daemon em enarrans, expositis obsessi furore et luxuria, addit :
Ka/ oj {Asv croAXo/ rqv vsorqTa ti/iiprojffav wovro extp'spsiv auro sg raDrcr 6'5*
vtftxpfvero apa rti daipovi xal sdoxzi ffapoivs/y u, sirapwvsi, TO rs opuvrog TI sg
avrbv *AcroXXov/ou, dsdoiKOTcg re %ai opytXov tpuvag r^isi rl z'/duhov
xXaio/Atvuv TS Kai Grps^XovfAtvuv slffiv atp's^sffdaf rs rov /Azipa
%a} /&?$£';} avdptoirw s/^<rsffe?gdar rov ds otov dztftforou vpog avdpatfodov ir
<7ravoijf"yov rs nat avaifcg xa/ ra roiaura, ffvv opy?i heyovroc, xa}
avrti ffvv re-/.fj,ripiw a-TraXXdrr&ffdar rbv dsTva s<pi) xara£a7.ojv avdptdvra,
ds/^ag nva ruv ftpi rr^v [SaffiXtiov ffroav tfpbi; f) raura sftpdrrsro" svsl
Ss 6 avdp/ag l<7rs'/.ivy]l)i>i vpurov, sl'ra evreffr — " Et plurimi arbitraban-
tur, horum omnium luxuriosam et mollem juventutem causam
fuisse. Sed adolescens daemonis instinctu. gesticulabatur, ac de- I
bacchari turn videbatur, cum in ilium furentem intueretur Apol- I
lonius. Nunc enim timentis, nunc irrascentis voces idolum emit-
tens et quales flentium esse solent, et eorum, qui aliquo cruciatu
torquentur, jurabat se adolescentem dimissurum et in neminem |
alium intraturum: Apollonius autem verbis in eum utebatur qui-
bus domini contra servos uti solent, versipellem, scelestum, et im-
pudentem ipsum appellans, minaciter iracundeque jubebat, ut signo
aliquo sui discessus edito, adolescentem relinqueret, nimirum ut sta-
tuam quandam dejiceret, unam ex iis denotans, quse in porticu regia,
juxta quam ha3c fiebant, positaB erant. His dictis ea statua turn,
paulum primo nutans, decidit." TJtrum haac revera ita acta fuerint,
ego nescio. Philostratum in mendaciis cubantem ssepitis deprehen-
dit adversus Hieroclem Eusebius. Yerum his gemina quotidie fieri
aut fingi inter patres Societatis scio. Minim etiam quantum inter
Los illumque convenit. Mengum, Thirasum Sprengerum loquentes
putes. Uti autem Apollonius iste supra ceteros mortales perspicax
erat, ita ut in temulento juvene dsemonem cerneret, cum alii omnes
nihil in eo viderent, praeterquam quod luxuriaB et protervige ascriben-
dum censerent, ita ssepissime accidit, ut patres Societatis impuroa
1 Les Provinciales, par B. Pascal, 1658, etc.— ED,
CAP. VI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI2E. 205
spiritus in eis prospiciant. in juvenibus prsesertim ac puellis, in qui-
bus ceteri mortales, talpis scilicet coeciores, nisi quod quorundam
deliramentis, aliorum vero prsestigiis imputandum censent, nihil
quicquam discernere possint Deinde non magis ad praesentiam et as-
pectum Apollonii magi frernuit idolum Philostrateum, quam solenne
est idolis Jesuiticis ad praesentiam, intuitum, aut tactum sacerdotis
pontificii. Id nos docet inter alios Edmundius ipse sacrificulus, in
historia miraculosa rerum in Anglia gestarum circa annum 1585, et
deinceps. "Vix dum," inquit, "exorcismos inchoare, manusque
imponere capiti, cum ille" (juvenis Jesuiticus) "statim furere, in
altum exigi, manibus pedibusque elaborare, sacerdotis manum de-
pellere, omnia complere vocibus, juramentis, maledictisblasphemis;"
ita ut ei plane impar esset juvenis iste Philostrateus. In eo vero
quod Jaemoni improperia dicenda sint, Apollonium infantem fuisse,
•si ad nostros hosce conferatur, plane apparebit. Is spiritum -ro/x/Xci/,
vavovpyov, et avaid?} nuncupabat. Si quis vero Mengum adire velit,
Fust. Da3m. Exorcis. iv., quam nihili haec sint, eorum respectu, qui-
bus patres in exorcismis uti docet, facile perspiciet : " Audi, inquit
sacerdos, insensate, false, reprobe, daemonum magister, miserrima
creatura, tentator hominum, deceptor malorum angelorum, fallax
animarum, dux haereticorurn, pater mendacii, fatue, bestialis, insipiens,
ebriose, praedo infernalis, serpens iniquissirne, lupe rapacissime, sus
macra, famelica, immundissima, bestia scabiosa, bestia truculentissima,
bestia crudelis, bestia eruenta, bestia omnium bestiarum bestialissima,
spiritus Acherontine, spiritus fulginose, spiritus tartaree." Apagesis
[Apollonii nugas; ipse daemon hinc convitiari discat. Indomitus et
ipercontumax spiritus sit oportet, qui irnproperiis hisce non terreatur.
Sine dubio istiusmodi xpi&i (BXagfr^iag uti non est ausus Sanctus
Michael, Jud. 9. Statuae etiam eversionem in daemonis discessu imi-
tantur novi hi magistri. At vero turpiter hie infra Apollonium
|isubsidunt. Ultra enim exstinctionem candelse, aut fenestrae fractio-
jnem rarissime procedunt. Statnas dejicere non est cujuscunque
sacrificuli. Artem autem hanc daemonas exorcisandi a gentilibus
;eperunt Judasi : ab utrisque pontificii. "Hdq p'sv roi o/
fKHfrot,} rr t re^vy utftfep %.&} TU, sflvq %M}fLtVM s^opxtfoucfi, xai
jtal jtaTadsff/j,oi$ %puvrau, Justin. Martyr, in Dial, cum Tryphone; —
" Exorcistaa certe vestri jam arte quadam veluti gentes in adjuratio-
|nibus utuntur, et thymiamata et vincula adhibent."
XL Sed e diverticulo in viam redeundum est. Viguit per lon-
igam annorum seriem cceli, solisque cultus, cum nondum hominibus,
pui similes in Dei solium evehere, in mentem venisset ; nee impune
inter ipsos Graecos blasphemiam tulit, qui Solem, irvpls «<
3886 dixit.
206 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. [LIB. III.
CAPUT VII.
SETT DE ORIGINS ET PROGRESS!! IDOLOLATRLE.— CAP. V.
Seculo Seruchiano primordia idololatriae a veteribus assignata sine ratione aut auc-
toritate Eusebii Chron. — Suidas interpolates — Serug a familia Semi —
Thara pater Abrahami an statuarius — Epiphanii sententia de origine idol. ;
et Tertulliani — Ars pictoria et statuaria, in famulatu idol. — Pictoriae artis
initia rudia — Secundum Plinium et Athenagoram, ejus qui auctores — Inter
two, et ilxuv discrimen, Heb. x. 1 — Sol et lima prima idola — Primus
cultus idol, simplex adoratio — Ejus progressus — Deum colere, naturale —
Superstitio omnis fluctuationum plena— No vorum. deorum absentia — Elise
idololatrarum ob idolorum absentiam irrisio — Demetrio Poliorcetse carmen
Ithyphallicum ab Atheniensibus cantatum — Vituli Aaronici conficiendi occasio
— Corporum coelestium influxus generales — Idololatrarum amentia et obdura-
tio — Novi generis superstitionis occasiones — Columnarum, stelarum et simu-
lacrorum origo — Testimonium Maimonidis ; et Plotini — Simulacrorum con-
ficiendorum ratio ; astrologorum idololatria — Veteris et recentioris iixovovoiias
stultitia.
I. IDOLOLATRIAE primordia, veteres pene omnes setati Serachi assig-
nant Serug natus est anno sexagesimo et tertio post dispersionem
Babylonicam. Id temporis spatium, ab hoc scelere immune statu-
unt. Nos statim a dispersione, maximam turbse apostaticse partem,
cultui unius veri Dei valedixisse, non dubitamus. Neque cur secu-
lum Seruchianum speciali modo sceleri huic initium dedisse crede-
retur, ratio ulla assignatur. Eusebium in Chron. plurimi seqiumtur.
Is Seruchum ex tribu seu familia Japheti fuisse asserit; cui Semus
erat Tritavus. Eusebii verba bis in Suida recitantur, utrobique
Serug ex familia Japheti fuisse dicitur; plurima enim in eo opere
bis terve inseruntur, quse sunt posteriorum assumenta. Verum,
quse Serucho ascribunt, ad Hellenismum pertinent; illurn enim fin-
gunt, primum mortuos religiose colendi viam iniisse, quam sta-
tuarum fabricatione, promovisse aiunt Tharam Abrahami patrem;
Epiphanius de Serucho hoc: Oucrw ds sv %oavot$ xat sv ropefaig
t,uXuv r, apyvporsvxTuv q yspvffov % 1^ «XX?jg nvog uX^g wtftoirifAsv
ds dia %pu/j,aruv xai tlxovuv v\ rov avOpuvov didvoia £<£>' saury
xaxiav — " Nondum ad simulacra cae]atosve lapides aut ligna aut
argenteas statuas alteriusve materiae superstitiosus ille cultus ad-
hseserat; nee aliud prgeter colores atque effigies erat, in quo homi-
num mens novum per se genus nequitise excogitavit/' In picturis
et coloribus omnis turn constitit, ut Tertullianus, idololatria para-
tura*
II. Artem pictoriam et statuariam initia sua posuisse in idolola-
famulatu, facile esset probare; illam, vero hanc, in ea opera
antevertisse, non item. Admodum rudis per aliquot secula duravit
ars ypcipiKij, nee diis reprsesentandis idonea, nisi prius ex materia
CAP. VII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 207
aliqua solida fingerentur. Initium in ffxiaypapta habuisse, docet
Plinius; similitudine rudi effigiata ex umbrge hominis observatione.
Ita Athenagoras, in Legat. pro Christian. : Ka/ GKtaypa<pia$ psv evps-
Qsfffqg lirb Savpiov, faxov sv j?X/w ffspiypd-^avrog' — " Saurias invenit pic-
turam umbratilem, equi umbra in sole circumscripta." At ipsum
Solem, quern inprimis pene solum pro Deo habuerunt, in umbra
pingere admodum difficile. Addit, Tpapixqe ds Kparuvog sv vtvaxi
xw/^svw (SKtag avdpog xat yuva/xog svaXztyavros' — " Graphicen "
(quse scilicet lineis colores addidit) " Craton primus ostendit, qui in
tabula dealbata viri et mulieris umbras delineavit." Alii adjecerunt
alia. Inde distinctio ista apostoli ad Heb. x. 1, 2x/av yap e%uv
voftog ruv /z-sXXovrwv dyadS)*, oux aur^v rqv s/xova, ruv ffpaypdruv.
Seruchi per filium Nachorem nepos eratTbara; ilium artem figlinam
et statuariam exercuisse, atque imagines fabricasse finxerunt Judsei,
crediderunt veterum Christianorum plurimi.
III. Secuta est ideo e/xovoKotta Tbariana idololatriam Seruchianam
annos circiter 80 aut 100. Atque hie primus idololatriae progressus
communiter assignatur. Nos rationes alias, in primordiorum cultus
superstitiosi investigatione, inivimus; quo ccepimus iter, porro per-
gemus. WWin &$$., uti loquitur Spiritus Sanctus, Judic. v. 8; seu
"novi dei, v quos sibi primi comparaverunt apostatse Baby lone dispersi,
Sol erant et luna, quod ostendimus, aliaque ccelestia corpora. Eis,
quasi peregrinationum ducibus, usi sunt. Cultum primum constituit
simplex adoratio. In alia erroris germina, et teterrimos superstitionis
ritus, sensim prolapsum est humanum genus. Id prout res atque
tempus ferent, paucis exponemus.
IV. Ut Deus aliquis habeatur, et colatur, efflagitat ea ratio, qua
homines sumus. Inde veri oblitos, donee adsciscant falsos, exagitant
conscientise stimuli. Ita ad solem, lunam et sidera ccelestia a primis
apostatis itum est. Placuit ad tempus rei novitas, atque deorum
nomen. In novas autem rerum salebras, carissimorum discrimine
coactos, nova sollicitudine et molestia afTecerunt conscientice stimuli
et horrores. Vera enim animi tran quill itate frui, ubi superstitione
prava bellum Deo vero indicitur, nemo potest. Primo ideo non satis
rsesentia videbantur ista numina; nam nisi prsesens sit Deus, pro
umine habendus non est. Eodem naturae instinctu, quo Deum esse,
t praesentem esse, persuasione imbuti sumus. Neque periculis pro-
mlsandis, qui maximus inter homines res terrenas solum sapientes,
numinis usus sufficere potest, qui omni periculo prassentior non est,
rl .||ideoque neque Deus est. Inde Israelites Baaliticis idoli absentiam
probrat Elias, 1 Reg. xviii. 27, " Clamate voce magna, quando-
'quidem deus est, nam colloquium aut insectatio est ei, aut iter facit;
brtassis dormit/' Omnem naturam divinam, omnia attributa Deo
nvenientia, severa etpuvsia idolo adimit, adeoque eripit ei omnem
otestatem, et ab imperio divino summovet
203 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJL [LIB. III.
V. Atque ista consideratio omnes idololatras ita semper suspenses
tenuit, et sollicitos, ut quamvis timori et fluctuation! sacris columnis
et simulacris mederi tentaverint, uti statim videbimus, tamen fieri
non potuit, quin incertitude ilia mentis, qua agitabantur, aliquoties
erumperet, et se proderet Inde erat, quod populus Atheniensis
Demetriurn Poliorcetem, urbis liberatorem, divinis honoribus accipi-
entes, carmini Ithyphallico, seu hymno sacro ei mcenia ingredienti
cantato, liaac inter alia inseruerint: —
T fl rov xpmria'rou f
K«< Ssas 'At
"H OVK t%OUflV WTK*
*H oux. ilfflv, n ou wpotr'i%auffiv fiftTv oiibl tv
2s ^l wapovtf opupiv,
Ow %vXivov, ouot Kt&ivov, aXX* aA.jj^/vav* —
" Salve, 6 Neptuni, dei potentissimi, et Veneris fili : Alii profecto dii
vel procul absunt, vel auribus carent, vel nulli sunt, aut rebus nostris
curandis animum non advertunt, te vero nos prassentem cernimus,
non lapideum aut ligneum sed verum numen/' Refert, ex Duride
Samio, Athenaaus Deipnos. lib. vi
VI. Ob hanc causam, Israelitse in deserto Aaronem ad vitulum
aureum conflandum adegerunt, Exod. xxxii. 1. " Abest/' inquiunt,
i( hie Moses, surge ergo tu et fac nobis deos, qui nos praacedant." Non
dicunt alios deos, neque absolute deos, sed •" deos, qui nos praace-
dant," et auxilio suo nobis adsint. Non enim alium Deum a Jehova
efflagitarunt, sed praesentise divinse, ad quod in rebus dubiis et arduis
confugerent, signum aliquod visibile. Atque istiusmodi signa populo
isti carnali postea sunt a Deo indulta; ab ipso solum tamen instituta.
Hocque initium fuit prsevaricationis fatalis isti populo. Unde in
proverbium abiit, *?&n pyo &Tp:iK ni px^ niijnia ^mw *fr j^,— "Non
accidit tibi, 6 Israel, ultio aliqua, cui non sit uncia de iniquitate
vituli." Frivolum est et 'Iou5«/%wraroi/ quod rabbinorum nonnulli,
ex verbis istis Aaronis, " Aurum in ignem conjeci, et prodiithic vitu-
lus," quasi ex improvlso et sibi nihil tale cogitanti exsiliisset, pecca-
tum formationis vituli in colluviem JEgyptioram, inter quos magi
nonnulli fuere, quorum arte factum est, ut praater omnium exspecta-
tionem vitulus prodiret, transferre conantur.
VII. Haec igitur primis idololatris, postquam coali sidera numinis
loco habenda duxerunt, novae superstitionis occasio exstitit. Ut
omne mendacium aliorum plenum est et fcecundum, ita maximomm
maximum. Neque error ullus est, qui orrantibus aut non pluri-
morum illecebras suggerat, aut necessitatem invehat. Absentia
fuere ista numina. At in periculis, in rebus dubiis et arduis consti-
tutis, Deo praesente opus erat. In angustias hasce conjectis, ex
rectae rationis dictamine revertendum erat ad Deum ubique praa-
CAP. VII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRL&. 209
sentem. " Sed non visum est eis Deum ilium verum in notitia re-
tinere," uti loquitur apostolus, ad Rom. i. 28; ideoque tradidit eos
Deus in mentem omnis judicii expertem. Ea mente praeditis ali-
quid faciendum erat, quo deos, quos elegerant, sibi prsesentes sis-
terent.
VIII. Deinde, cum effectus operationum corporum coelestium,
communes essent et omnibus sequales, admodum intellectu erat diffi
cile, quo quisque modo peculiari eorum beneficiorum, quse ex iis
emanare crederent, participem se redderet. Nam qui ita omnium
Deus est, ut etiam singulorum curam non gerat, neque ulli aliter
benefaciat, quam cum universis quidquam largitur, revera nulli Deus
est. Qui Deus meus non est, is mihi Deus non est. Atque hinc
etiam se in difficultates incredibiles prsecipitatos esse, intelligerent
facillime. Sed jacta erat alea; et quo cosperant, erat porro pergen-
dum. KoivaJs itaque ewoiais, et naturse ipsi vis inferenda erat. Non
minoris constitit abs unius Dei imperio et regimine humani generis
defectio. Novis diis sensibilibus constitutis, reclamavit rationis rectee
quod erat reliquum, prcesentes non esse, singulorum curam non
gerere, ideoque neque deos, aut colendos, aut timendos. Malis
nodis malus cuneus adhibitus; et mendacia mendaciis tecta, ne per-
plueret. Duplici enim huic defectui ex primo et maximo idololatriae
peccato oriundo, ut occurrerent, ope SatanaB novas vias inierunt
idololatrse, quibus absentia numina, prsesentia exhiberent, et influxus
eorum beneficos contraherent, et in pra^sens aliquod objectum sin-
gulis expositum includerent. Atque hsec erat sacrarum columnarum,
stelarum, statuarum, et simulacrorum origo; quain deinceps expo-
nemus.
IX. Duo fuerunt, uti diximus, incommoda, quibus se in novorum
deorum electione premi senserunt idololatraB: primum, quod ab-
sentes et procul distantes essent; quod singulorum curam non gere-
rent, alterum. Hisce columnarum et stelarum erectione mederi
voluerunt. Etenim ex istarum ad solem, lunam, astraque relatione,
vel incantationibus diabolicis inducta, vel dedicationis vi irnposita,
ipsa sidera prsesentia sisti, per Spiritum quendam ^Ethereum, et in-
tiuxus salutares, ex eis, votis et precibus a quo vis elici potuisse, exis-
timaverunt. Ita nos docet ex antiquis Sabaistarum monumentis,
Rambam in More Nebuch. par. iii. cap. xxix. : " Secundum/' inquit,
" sententias illas Sabiorum erexerunt stellis imagines ; et soli quidem
imagines aureas, lunae vero argenteas, atque ita metalla et climata
terras inter stellas partiti sunt. Dixerunt enim climatis, N. Deum et
stellam N. Deinde sacella sedificaverunt, imaginesque in illis collo-
carunt, arbitrantes vires stellarum influere in illas imagines, easque
intelligendi virtutem habere, horninibus prophetise donum largiii, et
denique, quse ipsis utilia et salutaria sunt, indicare; ita dicunt de
arboribus, quae sunt ex pactione stellarum illaruin, cum arbor quce-
VOL XVI L 14
210 ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRm [LIB. III.
dam stellse alicui dedicate, nomine ejus plantatur, et hoc vel illo
pacto colitur, quod virtutes spirituales stellse in arborem illam in-
fundantur." Totum mysterium pandit Plotinus, Ennead. iv., lib. iii.
cap. xi. : Ka/ fioi doxovffiv, inquit, o/ craXa/ goipo} offoi JGouX^tfay Sgouj
avroTg vaptTvai, hpd xai a/aX/x-ara tfcuqffdpsvoi s/$ rqv rov tfavrbg
dxldovre;, zv v& Xr/Cs/i', ug -/ravra^oD ptv evdyu'yov •$»%$$ pvffig'
ys ij.lv pdffrov av e*q dxdvruv, &i rig vpb$ KaQitii n rexrpvairo duvd/Msvov
nva a\)7r&' " Atqui mihi videntur veteres sapientes quicunque opta-
bant sibi adesse deos" (quos scilicet propriis oculis longe a se dissitos
esse viderent), " sacra, statuasque fabricantes in ipsam universi natu-
ram mentis aciem direxisse; atque inde animadvertisse naturam
animse ubique ductu facilem admodum pronamque esse, omniumque
facillime posse capi, si quis fabricaverit aliquid, quod facile ab ipsa
pati possit, patiendoque portion^m aliquam ab ipsa sortiri." Hoc
est quod docuimus; nempe sperasse idololatras, Plotinianos istos
sapientes, se vim seu virtutem animaa cceli, siderumque capere,
atque in stelas seu statuas includere, ita ut ipsis semper prassens ad-
esset. Ut doceat vero haBc fieri potuisse, addit : TlpotiKa&tg bl rb bxuffoZv
IM'iriQtv, utiffsp /tdTQtfrpoy apwdffou tJdog TI duvdfjt^vov — " Facile patiens
est, quod qualicunque modo imitatione aptum est; velut speculum
speciem quandam arripere potens:" hoc est, ubi ayaX^a seu simula
crum virtuti coelesti erigitur, in istud descendere ilia prona est, quo
imagination! respondeat illius fabricators ; ayaX/^a autem statim
earn arripit non aliter, quam speculum speciem corporis sibi adposi-
tum: Ka/ yap, inquit, ^ rov iravrbg <pv<tig tfdvra ttfAq^dvug e ffoiri6a.[j J tvr i tj$
lLtW<stv uv g/ r Xg Tcvg Xoyoug- — "Etenim universi natura omnia admirabili
quodam artificio fabricat, ad illorum imitationem, quorum in se possi-
det rationes ;" — hoc est, nihil est inter base inferiora, quod non fabri-
catum sit ad instar virtutis alicujus, quse in mente universi prius
exstitit; quse est Platonicorum doctrina de ideis. Sequitur apud
phllosophum : 'jbrtity zxaffrov ovru$ sy'sv&ro sv 6'X^ Xoyoj, og Kara rov vpb
vXqs e/MfAopptoro, (fvvq-^uTO -ru> Qifi exstvw naff 'ov eyivsTO, xai eig ov zJds q
•^u%q xai tfye, KQiwgu' — " Cum ideo sic unumquodque fiat, certe ratio
in materia, quaB secundum rationem materiae superiorem formata est,
conjuncta est illi Deo, secundum quern facta fait, et in quern sus-
pexit anima, habuitque, dum faceret" Qua3 verba totum myste
rium absolvunt. Datur quredam materise in simulacrum conflatce
ratio, quae exacte respondet rationi illi ccelesti, qua3 ante materiam
istam exstitit, hincque oritur inter simulacrum et illud ipsum, cui
consecratur relatio. At vero cur simulacrum hoc, seu hsec pars
materiaB, hunc Deum, seu hanc portionem vis ccelestis sibi adjunctam
habeat, potius quam aliam quamcuuque, nonduni constat. Id ver6
ob rationem duplicem fieri ostendit. Primo, quia secundum Deum
ilium, fabricatum est: 2u^-\j/aro r& Qsti szs/vy xa£' %v syiv&ro. At
quomodo scire potuit simulacri fictor, secundum cujus Dei vim
CAP. VIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. 211
emanavit ista materia a se ita formata? id a sua ipsius anima per-
spectum habere potest ; in quern enim anima suspexit, cum ayaX/^a
fecerit, is est, secundum quern fabricatur. An autem meliores ra-
tiones, cur hsec vel ilia imago hunc vel ilium sanctum potius, quam
alium quemvis referret, hodiernae iconolatrse reddere possint, equi-
dem vehementer dubito.
X. Ceterum, ut id obiter addam, delirium hoc idololatricum apud
plurimos, qui artem nefandam sub nomine astrologies judiciarise ven-
ditant, adhuc palam hseret. Figuras enim et imagines conficiunt,
quas formaB ccelestium corporum respondere fingunt; inde eas vir-
tutem, mirosque effectus acquirere a figura ccelesti stolidis persua-
dent. Habent et statuas et imagines, in quibus siderum spiritus
includi dicunt. Isti autem spiritus utrum corporum ccelestium vires
sint, an dsemones stellarum pedissequi, nesciunt. Sed crassam ido-
lolatriam hsec omnia sapiunt, quamvis non puduit Albertum Magnum
in " Speculo," Marsilium Ficinum " De Vita Ccelesti Comparanda,"
Hieronymum Cardanum, aliosque, absurdissima hsec ethnicorum
hominum portenta, orbi Christiano, sine veritate aut modestia ob-
trudere. In hisce autem consistit omnis magise ratio ; a quo crimine
icuncularum apud pontificios, quas Agnos Dei vocant, cereorum,
aquce lustralis, aliarumque reruni, consecrationem, neutiquam libe-
rare possum.
CAPUT VIII.
SEU DE ORIGINE ET PROGRESSU IDOLOLATRI^E. — CAP. VI.
Idololatrise progressus — Primi cultus superstitiosi objecta visibilia — K/ovs? vvpaftou-
3i7f, \'dot upyai, fiourvXia,, ~~:f?, trrvZ.su, ayaX^aa quid — dementis testimo-
nium, Phoronidis, Eumeli — Stelarum origo ex Clemente — Verier sententia
— Lapis columnaris in agro Colcestrensi — Attat upyo'i — Pausaniae, Maximi
Tyrii, Suidse testimonia — Bivo-apns— Stonehenge — Agabalus; Idaea mater —
Persae ayaX^ara destruunt, et irrident — Dianas Ephesinae simulacrum — •
Gerinanorum idola; luci imaginibus vacui: robora— Antiquissima templa
sine simulacris — Nulla antiquitus ayaX^a-ra — Lapides rudes et quadran-
gulares — Ba/ru'xia — Lapides sacri — Sanchuniatbonis testimonium — Lapides
vivos Uranum excogitasse fingit — Pleraque, quae ex eo promit Eusebius, ri-
dicula — Finxerunt veteres lapides l^v^ovs — Ba/ryXa? apud Hesychium /S«/-
ryXav KV KKTavivois, proverbium unde natum — B«/<™Xa apud Damascium Photii
— etfet-rtvu quid — Lapides uncti, apud Clementem et Arnobium — Ba/rwX/«
unde dicta — Scaligeri conjectura — Erectio lapidis in Bethele Jacoba3a — r ^^
quid significat — Jacobi factum quale — Et cui fini — •"^'a cur titulum- red-
dit vulgatus interpres — Deorum i?n<pav£<a/, Dionys. Halicarn: Cicer. — Fes-
tum ^bristianorum — Lapis Bethulicus cultus inter Phoenices — Idololatrias
progressus — Statuae in effigiem oris humani soli dicatae, alia plura
I. Eis, quse de progressu ido!olatria3 in prsesentium objectorum
iltus religiosi inventione diximus, fid em facit, qua3 ex rerum monu-
2] 2 OKTUS ET PKOGRESSUS IDOLOLATRIJE. [LIB. IIL
mentis primorum visibilium ttGatpdruv memoria superest. Ilia an-
tiquitus duum generura fuere; xioves scilicet <ffvpaposibs?g, columnas
acuminatce; et X/0o/ apyol, rudes lapides et informes, quibus /3a/ruX/a
addi possunt. Non nisi longo post, temporum decursu, simulacra
ad formam humanam effigiata erant, cum scilicet mortuorum cultus
per Hellenismum introductus esset.
II. Columnas sacras ffrqXag vocant Grseci. Ita KlXft reddunt LXX.
prohibentur Lev. xxvi. 1, Deut. xvi. 22. "'"Dlfp /' inquit Kimcbi, " la
pis est, qui ad adorandum erigitur." Est a 3^J, "statuit." Ita ' AcroXXwv
'Ayvievg, pyramis erat, teste Hesychio, seu xiuv sJg ogi) XTJ/WV. De
hisce Clemens Alexandrinus, lib. i. : Hpiv yap ovv &xpt£ufifrou rag rZ>v
ayahfAaruv tfysstfsig, xiovag iffrdvrsg 01 craXa/o/ sffidov rovroug <ug ap&pvfA&ftt
rov 0soD. ' Apidpvpa istiusmodi est simulacram, quod quasi numinis
sedes est. Id est quod diximus; cum ayaX/^ara nondum accurate
effigiarentur, columnas stiterunt, qusQ minimum absentium virtutem
reciperent, et ita fierent quasi deorum sedes. "A/aX/^a autem est
imago artificiose fabricata. Hav e<p' £ rig aydXXerai, inquit Suidas; hoc
est, quod ita oculos pascat, ut mentem Isetitia quadam afficiat.
III. Hue spectant, quas ex Phoronidis auctore, de Callithoe prima
Junonis sacerdote refert idem Clemens: —
Apyiitjf, %v ffriftfiatri xetl Qutrdivaiffi
'offftno'iY >rtf>i xlovot, ft,o,x,pov u,va,ff<rtis.
" Callithoe janitrix Junonis Argivae, quam primam infulis et vittis
ornaverunt, circa reginse columnam." Maxptv vocat poeta ; quia in
longitudinem erecta erat (TrjjX»j; aliter quam X/0o/ dpyoi. Ita xiuv
apud Homerum aliquando paxpog, aliquando v^Xog dicitur. Si-
milia etiam ex Eumelo profert ; scil. :-
"Oq>pa §tu Itxtirvv KXfoti'ivia, n xfifAa.ffoc.tfjtiv
'S.ros.SfAuv Ix, "£u.6iuv, XKI xtovaf v-^ijXoi'o.
Quamvis forsan nihil aliud voluerit Eumelus, quam &xpt>Mvia, et
spolia ex antis et columnis suspendi solita; quod notissimum.
IV. DaBmones autem ha3C invenisse, scribit Clemens ad imitatio-
nem columnaB istius, quse Israelitas in deserto prseibat. Alii vide-
rint; ego non dubito, quin eo ipso tempore, quo erectum est taber-
naculum, istiusmodi columns et tfr^Xa/ in communi usu apud multas
gentes fuerint. Inde forsan prodierunt Dii Anthelii, ostiorum pre
sides; columellse ad fores templomm, aliarumque domuum. He-
sychius, 'Avr^X/o/ ^go/ o/ vfi rw §vpZ>v '/tyvpsvoi, Athenseus, lib. x., tietrw
auXjjg; hoc est, in primo domus aditu sub Dio. Nondum homini-
bus in mentem venerat a/aX^aro-jro/fa, aut sixovovoiia, cum primum
columnas et tfr^Xag religionis causa posuerunt. Cum enim sidera
coelestia tantum numinum loco habuerunt, cur eis simulacra forma
humana ficta et fabricata erigerent causa nulla erat. Id quidem
invalescente superstitione, cum idem scilicet sol esset, et nescio quis
CAP. VIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI-E.
213
Apollo, factum ; sed cum nihil aliud in animis habuerint idololatrse,
quam numina absentia visibili aliquo signo prsesentia sistere, cujus-
cunque animalis in eo signo reprsesentatione, nihil iis opus erat.
Istiusmodi columnam in agro Colcestrensi Trinobantum memini me
videre; cui sequentia secula imaginem crucis imposuerunt, atque in
usum novaa superstition is consecrarunt denuo.
V. Deinde, cum columnis istis acuminatis, in eundem finem usi sunt
saxis rudibus. Ita Pausanias in Achaicis : 'Erfr^jcacv ds, inquit, l
rov ayaX/z-arog rsrpdyuvoi X/$o/ rpidxovra ftdXiffra dpiO/nov rovrovg
<baps?$ sxdffrov $sov rtvog OVO/AO, stfrt.syoi/rs*;' ra ds sri -raXa/orara xal roTg
Kuffiv "EXX»j<r/ Ti/j^dg Ssuv avrt ayaX^arwc £/%ov apyoi X/$o/. Illustre testi-
moriium. "Prope simulacrum lapides fere triginta erecti sunt, quad-
rangula figura ; singulos certis deorum nominibus appellantes Phar-
enses venerantur ; et sane Graecis patrium fuit ; rudes lapides pro diis
simulacrorum loco colere." Istiusmodi lapidum meminit in Boeoticis.
Hoc, inquam, moris erat Grsecis istis antiquissimis, quos ex Platone
docuimus, solem, lunam, et cceli sidera alia, eaque sola coluisse. Et
Maximus Tyrius de Arabibus, Con. xxxviii. : 'ApdZioi psv asSoutfi ovnvu
ovx oJdot,' rb ds ayaX/xa o tJftov, XtQog yv rsrpdyuvog. Dei ignoti signum
erat lapis quadrangularis. SedDeus is %tvffdpq$ vocabatur. ToDr*
sari, inquit Suidas, §eb$ apy^ Deus Mars; qui. in expositione no-
minis sine dubio errat; addit vero, quisquis fuit ille deorum: T^
ay«?^a, \iQog stiri fj^s\a$ rsrpdyuvog, arvvrurog, v^o$ ffoftuv 6' svpog dvo,
avdxstrai ds sir} (3dffsu$ %pvffqXdTov rovrw $vovffi, xat <rb a/fta, ruv hpsuv
vpoxsovGr xa/ roDro striv avTo?$ i] ffvovd?)' — " Simulacrum est lapis
niger, quadratus, nullam figuram incisam habens, seu rudis, altitu-
dine pedum 4, latitudine 2, innititur basi aurese : huic immolant et
victimarum sanguinem profundunt, atque hsec est ipsorum libatio/'
VI. Ejus generis forsan lapides fuere, uti hie in Anglia in agro
Sarisburiensi, saxa sunt ingentia et rudia, A/0o/ apyoi, ut loquitur
Pausanias. Jonesius architectus peritissimus, libello peculiar! ea
sacra fuisse, probat. Lunam sub Andrastes nomine antiques Britan-
nos coluisse, auctor est Dio Cass. Histor. lib Ixii. Soli autem et
lunae, istiusmodi lapides erecti fuerunt.
VII. Lapides hosce, atque columnas siderum cultores erexisse,
ut in eis prassto haberent numinum, qua? coluerant, tutandi et be-
nefaciendi vim et evepyuav, antea ostendimus. Id per ^Etherei
Spiritus lapsum fieri potuisse credebant. Tandem ipsi lapides, dei
aut divi nuncupabantur. Lampridiusin Vita Heliogabali: "Lapides,
qui Divi dicuntur, ex proprio templo Diana3 Laodicese, simulacrum
ex adyto suo, in quo id Orestes posuerat, auferre voluit." Non nisi
istiusmodi x/doug dpyovg soli, lunseque consecratos, intelligit historicus ;
qui temporis decursu deorum nomine censebantur. Inde mos jur~
andi Jovem lapidem. Et de idolo Agabalo unde nomen suum mu-
tuatus est hominis monstrum pseudo-Antoninus, Herodianus:
ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
rig £<m ptyterog, xdruQsv ffspupepfc, XTJ/WI/ sif ogunjra-— " Lapis maxi-
mus, basi circular!, in conum desinens." Etiam i>jo $& est de-minus
rotundus; quo nomine solem ipsum denotabant; nisi potius sol
^J r6s, Syriace, hoc est, Deus Gabalitarum dictus sit, nomine a loco
cultus desumpto; ut Baal Peor. Idsea mater, quam tanta religione
Pessinunte Bom am advectam tota civitas in Mde victorise collocavit,
istiusmodi lapis erat teste Livio, lib. xxix. cap. xi.
VIII. Priscis itaque temporibus apud multas gentes, ayfapara
in nullo usu fuere, neque cognita, quibusdam etiam odio habita.
De Persis in KXe/£ Herodotus: 'Ayatyuxra plv xai vqoug nal /3uf/,we
ou% sv v6/j,w tfoisv/Asvovg tdpvsffQai, aXXa xai ro/ir/ vro/gDo 1 / f^upt^v stf/p'spovffr
ug /Jt,sv k[Lol doxesiv on ovx avdputfcxpv&ag svoftulav rovg Ssovg, nararttp 01
"EXX^vsg, eJvat, cap. cxxxi.; — "Neque simulacra, neque templa, neque
aras exstruere consuetude est; quinimo hoc facientibus insanise
tribuere, ob id, ut mea fert opinio, quod non quemadmodurn Grseci,
sentiunt deos ex hominibus esse ortos." Illustre testimonium. Persas
solem et lunam cultu religiose prosequutos esse, superius osten-
dimus. Ei superstitioni a primis idololatris acceptse adhserentes,
numina, qua3 invexit Hellenismus, nunquam adrniserunt, atque
ob earn causam a/aX/^ara nulla habuerunt. Inde Xerxem in ex-
peditione Europsea ayctX^ara e/xoru$ xaQaipttv, " simulacra ex
discipline institute sustulisse/' narrant, qui Magorum historian!
scripserunt, apud Diogenem Laertium in operis procemio. Imo non
tantum istiusmodi simulacra sustulerunt, sed et irriserunt suaviter.
Cum enim Cambyses templum Vulcani Memphiticum ingressus
esset, croXXa ru) a^aX/^ar/ xargysXa^i/, Herod, lib. iii. " Simulacrum
multo risu excepit:" et in Cabirorum fano, Ta a/aX/^ara svevpTjas,
ToXXa xaraexu^ag- — "Simulacra concremavit, multis in ea jocatus."
Cremavit more patrio, quia hominum simulacra ; risit, quia ridicule
fabricata. Earn ob causam omnia templa Asiatica igni dedit, teste
Solino, Dianse Ephesinse solo excepto; cujus simulacrum erat
truncus acutus ulmeus, vel fagineus. Ita nos docet Callimachus,
xttt
'Ey x,ort vapu.X'tri 'E<pi<rov fipira; ftpvtravro,
Ceterum nullas statuas Persas habuisse, non dicit historise pater.
'AyaX^ara non habuerunt, quia non crederent deos esse avOpuxo-
pvlas. Columnas autem et stelas eos omnes repudiasse, non dicit,
neque verum est. Idem refert de Germanis Tacitus, de Mor. Germ.,
cap. ix. : " Ceterum, nee cohibere parietibus deos, neque in ullam
humani oris speciem adsimulare, ex magnitudine ccelestium arbi-
trantur: lucos acnemora consecrant, Deorumque nominibus appellant
fiecretum illud, quod sola reverentia vident." At paulo ante dixerat,
" Deum adesse bellantibus credunt, effigiesque et signa quaedam, de-
CAP. VIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRT^E.
215
tracta lucis, in prselium ferunt," ib. cap. vii. Non omni ideo effigie
ant signis, sed istiusmodi tan turn, quse in ullam humani oris speciem
formantur, luci vacui erant.
IX. Forsan etiam lapidum loco et columnarum quas orientales
erexerunt, Germanis in usu fuere robora viva, vel antiqui roborum
trunci. Sidera enim coelestia in arboribus etiam adorata fuisse, ex
Maimonide ostendimus. Inde Claud, de Laud. Stilicon.: —
Ut procul Hercyniae per vasta silentia silvse
Venari tuto liceat, lucosque vetusta
Relligione truces, et robora numinis instar
Barbaric!."
Etiam, —
" Habit£e Graiis oracula quercus." — Virgil. Georg. ii. v. 16.
Et Galli apud Lucanum, lib. iii. v. 412: —
" Simulacraque raoesta deorum
Arte carent, caesisque extant informia truncis.
Ipse situs, putrique facit jam robore squalor
Attonitos."
Docet etiam Maximus Tyrius Celtas, id est Gallos, Jovem colere,
cujus signum altissima quercus. Procopius etiam Csesariensis Hist.
Goth, lib. iv. affirmat, Asbasgos populum a mari Pontico ad Caucasi
radices projectum, "usque ad sua tempora," hoc est, Imperatoris
Justiniani, " nemora et lucos superstitione veneratos esse, arboresque
barbara simplicitate deos credidisse." Similiter etiam Hunni primi,
Gothorum e sedibus antiquis Scythicis expulsores, quos Jornandes
de Reb. Get. cap. xxiv., mira eredulitate abreptus, refert e mulieri-
bus maleficis, quas Aliorumas vocabant, spiritus immundos pro-
creasse; horurn autem reliquias in Lithuania, arbores ad sera tem-
pora coluisse, donee eas exciderit sua manu Rex Jagellus, narrant
historici. Gadibus etiam templum antiquissimum Herculi dicatum
fuisse narrat Philostratus. In eo a/aX/^ara nulla, sed (3u^ovg afffaovs
tan turn fuisse, dicit. SnfXag vero ejus loci incolas ignotis literis inscrip-
tas habuisse, ostendit; eas autem quadrangulares fuisse vel uti incudes.
Vid. Apollon. lib. v. cap. i. De eodem templo Silius Italicus.
11 Sed nulla effigies simulacrave nota deorum."
In Hercule autem, Apollinem seu solem veneratos esse Tyrios, a
quibus Gaditani, Curtius narrat, lib. iv. cap. i. Adeo verum est,
quod ait Themistius, Orat. xv., K«/ <rpb f&ev Aa/6aXoy rerpdyuvos %v,
O'j fAovov '/] TUV 'JZpfJboJv spyatftoij aXXa xa/ ^ ruv Xoitfuv avdpia.vruv' Aa/5ccXoj
& } fcrs/d^ <7rp£}TO$ di^yays ru vods ruv ayaXftdruv, tfAVvoa drjfAiovp'ysTv hoftfoQi)'
-" Etenirn ante Dasdalunl, non modoMercurii rudi informique mole,
sed reliqua etiam simulacra fingebantur: ubivero Daedalus simulac-
rorum pedes distinxit, viva ac spirantia fabricare creditus est." De
quibus postea.
X. Ad X/00US hos apyovg pertinent /3a/ruX/«. Eorum primus
meminit apud Eusebium Sanchuniathon, in Phcenicum Theologia :
216 ORTUS ET PROGKESSUS IDOLOLATEI^E. [LIB. III.
v Er/ de, inquit, Qsog 'Oupavbg /3«/ruX/a, XtQovg
p 6V05 — « Prseterea Coelus sen Uranus Deus, bsetylia excogitavit,
animates lapides, arte molitus. Sanchuniatbonem non D^aj D^^N,
seu " lapides vivos," sed D S S20 D'onK (a et W transpositis) hoc est, uti
ait, "lapides unctos" scripsisse, vir doctissimus arbitratur. Ridicu-
lum enim est, inquit, fingere, Ccelum " lapides animates" fecisse.
Et est vere ridiculum, tamen haud inde constat, Sanclmniathonem
non ita scripsisse, cum ex horrenda confusione partim, partim ex por-
tentosissimarum nugarum mistura, omnia, quae eo loci ex Sanchunia-
thone promit Eusebius, sint prorsus absurda et ridicula; neque in
aliuni finem ab eo memorantur, quam ut pateret, quam absurda
essent, et ab omni theologia, imo et ratione abborrentia. Deinde
Uranus lapides istos excogitavit, ut sibi prsesto essent et auxilio in
bello, quod pro regno recuperando moliebatur adversus Saturn um;
quo ei opus erat lapidibus vims, potius quam unctis. Etiam notis-
simum est, veteres non minus finxisse istiusmodi lapides l^y^cuj,
quam simulacra Dsedalea aJrox/W/ra. Hesychius alio vocabulum
trabit : Ba/VuXoc* ourwf IxaXg/ro 6 dodstg MQog rp Kpovw UVTJ A/og* — •
"Baetylus: Sic vocatur lapis, qui Saturno loco Jovis datus est."
Notissima fabula. Unde proverbium, Kcc/ fiafrvhov uv xaravlvoiz' —
" Etiam Bsetylum deglutires ;" quod ex boc loco Hesychii explicat in
Adagiis Erasmus. " Baetylus/' inquit, " dicitur illud saxum fasciis
obvinctum, quod pro Jove devoravit Saturnus."
XL Certum autem est, alios fuisse lapides sacris usibus destinatos
j8a/ruX/a dictos, eum praeter, qui loco Jovis Saturno datus. Eorum
meminit auctor vitse Isidori pbilosopbi, apud Photium, quern Da-
mascium fuisse scribit Suidas, Cod. ccxlii. Hie se vidisse ait, Tov
/3a/ruXov 6/a roD a'epo$ XIVGV/AZVOV, wore d' sv rotg i/uarJois xpufTtiftsVM, rjdv) dz
Tors xai sv %tpffi fiatfra^ofAtvov roD ^zpaftzvovros' OVO/AO, d' r t v rti Sspa^suoi/r/
rbv fiairvXov EuffsZiog- — " Baetylum in aere motum vestibus interdum
tectum, aliquando etiam manibus medici portatum. Nomen medici,
qui Bsetylum gestabat, erat Eusebius." Ita verba ilia absurde admo-
dum interpretatur Andreas Scottus, vir alioquin docfcus. Quid enim
Medico cum Bsetylo ? Puerinorunt quid sit SspaKweiv roig Ssovs et ^
Kepi 7011$ ^eoOg StpaviTa* Eusebius iste planus erat, qui sacris famulatus
est Baatylo ; quern aliquoties manibus portavit, quandoque eum in acre
sese motasse finxit. "Ovopa 8* qv r$> Sepavz-jovn rbv fiafrvhov Evff&£io$.
Nomen ejus, qui in Sacris Bsetylo famulatus est, erat Eusebius.
Julius Pollux Onomast., lib. i. vep} Ipyaciag' ' Ovopxra ruv Ssofo Sspa-
KIVOVTUV, ruv ^swv Sspafftvrai, hp&/$ } viuxopoi. Docet prseterea ipse Da-
mascius, quomodo Eusebius iste Bsetylum religiose coluerit, atque
oracula ex eo elicuerit. Atque bic ex lapidibus istis s^u^oig erat;
quern motum et quasi animatum a dsemone non pessimo, asseruit
: Efva/ yap Tiva buipova, rbv xivovvru auroi/, ovri ruv fiAaSspuv, o'jrs
Temporis enim decursu ubicunque istiusmodi ido-
CAP. VIII.] ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 217
lum erectum erat, dsemones illico illud occupasse, postea osten-
demus. Alios etiam lapides Soli dicatos, quos ewodlarag vocat, paulo
post memorat Damascius.
XII. Fatendum autem est, veteres idololatras lapides hosce in-
imgere solitos fuisse, ita ut non minus uncti quam mm dici potue-
rint : Clemens, Stromat. vii., Tlavra X/^oi/, rbv ds \syo/j,svov \inafiy ffpoff-
%uvovvre$. Et Arnobius de se ipso, cum adhuc esset gentilis, " Si
quando conspexeram lubricatum lapidem, et ex olivi unguine ordi-
natum, tanqnam inesset vis praesens, adulabar."
XIII. Primus, quod sciam, admirabilis vir Josephus Scaliger,
lapides hosce /Sa/r-JX/a dictos fuisse a lapide quern Jacobus erexit
in Bethele, seu a Bethele, quomodo locus in quo eum erexit, abs
eo tempore vocatus est, acutissime conjecit, inde totam rudium la-
pidum in usus superstitiosos erectionem IK KaxofyXfag Satanse pro-
diisse alii arbitrantur. Jacobi factum, Gen. xxviii. 18, 19, memo-
ratur. Tulit lapidem quern, posuit cervicale suum, et posuit eum
n ?*P, "in titulum," Yulgatus interpres; trfaw Grseci. A 3& 9
"statuit," est n ?-f^, " statua," ut ante diximus; idem vocabulum
quod in idololatrise prohibitione usurpatur, Lev. xxvi. 1 ; Deut. vii. 5,
xii. 3. Lapidem rudem in agro casu repertum; in • hunc modum
erectum oleo unxit; et primus mortalium prgecisis verbis conceptum
votum solenne Deo nuncupavit. Lapidem inter alia istum sibi in
posterum domum Dei fore promittit, Gen. xxviii 22, seu cultum Dei
solenniter se eo loci turn peracturum, cum ad manum essent, quse Deo
offerat, quorum omnium jam erat egenus. Postea a Deo adnionitus
fidem liberavit, cap. xxxv. 6, 7.
XIV. Jacobus autem rectene an secus fecerit, statuam erigendo,
quserunt interpretes. Duo respondet Abulensis. Primo hoc lici-
tum fuisse ante legem, postea prohibitum. Deinde Jacobum, titu-
lum hunc erexisse, ad rei memoriam, non ut eum adoraret. In
ejus sententia plurimi alii acquiescunt. Erat sine dubio ante legem
latam viris piis licitum, quocunque in loco altaria erigere, atque in
eis sacrificia offerre. Jacobum autem hunc lapidem erexisse in
memoriam visionis angelicse ibi loci ei indultse, neque adhibuisse in
cultum religiosum, ex eo constat, quod longo post tempore voti a
[Deo admonitus, ibidem altare struxerit, cap. xxxv. 7. n ?-fP autem
•" titulum" reddit interpres Latinus, a more solito sacris istiusmodi
is titulos inscribendi, cui Deo dicarentur indicantes. Ita Da-
ti\J8, Ka/ ypd/A/Aara avtd&ifyv qpTv rti X/^w yeypa/msva ^puf^ari r&
nyyaZapivy xaraKs^pu/j^eva- — " Ostendit etiam noluis literas
in lapide, baitylio scilicet descriptas, colore, ut vocant, tingabarino."
XV. E facto hoc Jacobi etiam veri Dei visionem memoria reco-
entis, emanavit postea columnas erigendi, ad fictas deorum evipavtfas
LOS superstitiosus. 'E^/^avs/wv deorum meminerunt plurimi. Dionys.
.alicar. lib. ii. cap. Ixviii., Haw 6' cifyov xa/ rqv i
218 OETUS ET PKOGKESSUS IDOLOLATRI^E. [LIB. III.
i%aro ra?g adixvg syx\qQt!6aig napd'svotg' — " Illud est memo-
labile, quomodo dea apparens virginibus periclitantibus opem tulerit."
Quibus subjungit Epicureorum gXsyg/v, offci [Ltv ovv rag afeovg atxovfft
(DiXoffopiag, SJ dq xai <pi\o(fo(p!ag avrag dz? zaXtfv, affaffag dtaavpovrzg rag
ixKpavu'ag ruv §suv, irridentes dec-rum prsesentias, uti Cicero earn vocem
exponit. Etiam Athenseus, lib. xii. ex Carystio Pergameno, refert
Demetrium Phalereum fratris sui Himersei ab Antipatro occisi, rr,v
sv/pavztav cultu religiose observasse, quod magnam ei invidiam apud
Athenienses conflavit. Postquam enim finxisset, uti videtur, fratrem
mortuum sibi apparuisse, cultu religioso eum prosequutus est, atque
ita glvov da/pova introduxit, quod Athenis illicitnm, Act. xvii. 18.
De epiphaniis hisce Cicero in secunda de Natura Deorum, cap. ii. :
" Itaque et in nostro populo, et in ceteris, deorum cultus religion-
unique sanctitates exsistunt in dies majores, atque meliores. Idque
evenit non temere, nee casu, sed quod prcesentiam saepe divi suam de
clarant/' Et sciamus ex qua officina prodiit festum illud inter Chris-
tianos, quod Epiphaniam vocant; de qua dubitavit sacerdosmas esset
an femina; magnum sanctum fuisse intrepide pronunciavit.
XVI. Lapidem autem istum Baetylicum, Phcenices postea coluisse,
Judsei affirmant; atque admodurn probabile est, saxa ista rudia,,
quae diis suis erexerunt, a Bethele, Ba/ru>./a dicta fuisse.
XVII. In hunc modum ideo crevit solis cultus; simplici adora
tion! additas sunt columnae, et lapides Bcetylici, quibus accessit
primo unctio, deinde frugum et florum oblatio, postremo sacrificia ex
animalibus.
XVIII. Evenit quidem temporis processu, ut ipse sol statuis ad
speciem oris humani formatis, coleretur. Ejus generis erat Colossus
Ehodius, septuaginta cubitus altus. Macrobius etiam, ^Egyptios et
Assyrios solitos fuisse solis simulacrum, sinistra manu fulmen tenens
et spicas, dextram elevans cum flagro in aurigaa modum, pompa
vehere, memorat, Saturnal. lib. i. cap. xxiii. Et Plinius, lib. xxxiv.
cap. vii., " Zenodorus/' inquit, " fecit Colossum Neronis principis
destinatum simulacrum centum et decem pedum longitudine; qui
dicatus solis venerationi est, damnatis sceleribus istius principis.
Factum hoc a Vespasian o, teste Suetonio, Vesp., cap. xviii. "Colossi,"
inquit, " refectorem insigni congiario, magnaque mercede donavit/'
Eefecto solis caput septem radios habens, loco Neronis, impositum :
id vero postea a Commodo ablatum ; qui proprium caput ei imposuit,
teste Herodiano, cap. xlviii. : ToD ^gy/Vrou ayaX^arog xoXotftf/a/ou 6' vtf
ffsZovffi'PupaToi, eiKova pspov'lLXhv, rqv xepaXjjv airoTtpdiv, /dfvtfaro iaurou
Locum mancum supplet Scaliger per xat r}v zavrov avrtTiMg. Ho<
vero factum non est, nisi postquam homines demortui in deorum nu
merum asciti fuere; atque Apollo, nescio quis, soli esset substitutus
XIX. Quemadmodum igitur Jeroboamus vitulos aureos erexit, ne
omni signo visibili prgesentise divinaa destitutus, ad verum Dei cul-
CAP. IX.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. 219
turn Hierosolymis peragendum populus rediret, non sine summo
regni sui damno forsan et ruina; ita regno suo, quod tarn variis arti-
bus et fraude multiplici in mundo obtinuerat, consulens, — ne in peri-
culis idololatrse constituti, atque de auxilio solliciti, ipsius naturaa
voci clamantis ad Dominum naturas attendentes, inciperent fyrsft rbv
Kvpiov, ti cipa ys ^TjXapfjaziav avrbv %ai tvpoisv xairoiye ov ftaxpav avrb
svbg exdffrou avrpv faapxovra, uti loquitur apostolus, atque ita se ejus
regimini subducerent, — illi alteri novum hunc errorem superfcetavit
Satanas, quo in spem falsam erecti, a scelerato praejudicio removed
non possent.
XX. Egregie autem superstitionis progressum hunc exponit Cle
mens Alexand. in Orat. ad Gent.: "Scythaa/" inquit, "antiquitus
adorabant acinacem, Arabes lapidem, Persaa fluvium; et ex aliis
hominibus ii, qui erant adhuc antiquiores, ligna erigebant insignia,
et columnas ponebant ex lapidibus, — quas etiam appellabantur Jo'ava,
eo quod eraderentur et expolirentur ex materia. In Icaro certe
imago Dianas lignum erat non laboratum, et Citheronias Junonis
ThespiaB truncus excisus ; et Samias Junonis (ut ait Aethlius) prius
quidem erat asser, postea autem cum esset Archon Procleus, efficta
est in formam statuaa. Postquam autem cceperunt statuas formari,
fipsrri dicebantur, ex rou (3porov } quia hominibus similes. Eoma3
autem antiquitus statuam Mart-is fuisse hastam dicit scriptor Varro,
cum nondum pervenissent artifices ad hoc speciosum quidem, sed
improbum artificium. Postquam autem ars floruit, auctus est error.
Quod itaque ex lapidibus et lignis imagines fecerint hominibus si
miles, jam patet." Haac ille; atque deinde ordine recenset, quinam
ubivis locorum primi imaginum fabricatores exstiterunt.
XXI. Atque hie primus erat belli Satanici adversus genus
15 |humanum, revelationibus divinis destitutum et sibi permissum, suc-
us et euru^/o. Ha3c totalis a theologias naturalis fundamento
• (defectionis origo. Hie imperil istius, quod in maximam hominum
m per innumerabilem annorum seriem longe lateque exercuit
inijtenebrarum princeps, fundamenta posuit.
. i
is
\
CAPUT IX.
SIVE DE ORIGINE ET PROGRESSU IDOLOLATRI^E. — CAP. VII.
Ldololatriae ulterior progressus — UoXovduffftos in avrtfa't'o-ftu desinens — Hellenismus
quid — Primordia ejus incerta, obscura — Sententia auctoris libri qui Sapi-
eritia Solomonis dicitur — Dii deasque ex adulatione— Mater Demetrii ab
Adimanto culta, et Lamia Poliorcetse scortum ab Atheniensibus et Thebanis —
Demetrii in Athenienses scomma — Lactantii sententia, et Eusebii — 'AvoStea-
<rius ratio — Tharam Abraham! patrem primum u-yuXfturotruet fingunt Judas!
220 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
Origo fabulse Veterum Christianorum in ea consensus — Testimonium
Epiphanii; Suidee; Johannis Antiocheni — Haran mortuus ante patrem —
Non primus a mundi conditu, quod voluit Epiphanius — Thara vir sane-
tus Avropciray inventionem Rhodiis ascribit Pindarus; Prometheo Isidorus;
Plures Dffidalo — Quare dictus a.ya.^a.Ta. aitroxivvru, fecisse — Statua Mem-
nonis apud Philostratum— Alia plura.
I. NoNDUM ea, quse adversus Deum hominesque impie molieba-
tur, ad extremum exitum Satanas perduxerat. Successu, superius
exposito, acriorem et elatiorem "Dei solium occupandi, incessit libido.
In Hellenismo, seu hominum defunctorum cultu, fit voti compos.
Ejiis superstitionis obtentu, nihil usus circuitione objectum cultus
religiosi ipsum se praestituit miseris homuncionibus. Atque ita
iro\v6e/'fflt6$, in avnQs'ia/Ati desinit. Sed non nisi decursis multorum an-
norum, forsan et seculorum periodis, ad istud impietatis et nequitise
spiritualis fasti gium perventum. Non enim statim a prima defec-
tione, ^soug avdpuvopv'sag sibi comparavit humanum genus. Eorum
cultu constitit Hellenismus. Siderum coelestium pertaesi, quse lege
inviolabili acta, vanitati et fluctuation! mentis humanae satisfacere
non potuerunt, deos elegerunt sibi similes, faciles, propitios, quorum
imitarentur mores, bonores sortirentur. Quamvis ideo per Hell en •<
ismum, falsarum religionum truXXoy^ qusedam, et confusio in cultu
cceli, soils, aliorumque siderum, dsemonum, hoininum mortuorum,
simulacrorum, fictitiarumque larvarum, totaque denique veterum
idolomania, rite intelligi possit; tamen nos bic loci eum separating
a Sabaismo, seu in cultu siderum ccelestium superstitione, prout
hominum defunctorum, et simulacrorum ad speciem oris human!
fictorum religionem induxerit, considerabimus.
II. Hujus superstitionis dubias, imo incertissimas esse origines
fatentur omnes. Postquam aliorum sententias retulimus, quas vel
auctorum dignitas, vel ipsarum verisimilitudo in celebritate posue-
runt, nonnulla adjiciemus, quse ad veritatem e puteo eruendam,
adhuc deesse videntur.
III. Nota est aiictoris libri qui Sapientia Solomonis dicitur sen-j
tentia, cap. xiv. 13-20. O'JTS yap, in quit, %v &<* &%$$, otre t/$ rbv
ttrai. Ktvodofycf, yap avfyuKm siG%\Qzv tig xoapov, xai dia rotro
avruv TsXo$ SCTSVOJ^TJ. 'Awpw yap vrevdei rpv%fj/j,£vog ^ar^p, rov
apaipzfevrog r'exvov SIXMO, Koifaas, rbv rcrs v&xpov av&puvov, vvv u
sr/^ffs, xai rapk&uxt rcTg fao%tifiiHt ftvffrr { pitt,, xa,l rsXsrdg. EJra sv
xparuvQsv rb a6s&$ sQog, ug vopog s<puXd^, xal rupdvvuv swrayaTg stlpqtf
xsbsn ra yXwrd. ^ In quam sententiam plura addit. Et sane huic sen-
tentise, fidem faciunt, qua3 postea acciderunt. Deos deasque innume-
ros fecit adulatio. Unum aut alterum exemplum proferamus: Tuv
(H\sug xo\d%uv 01 <xtp} ' Adsfaavrov rbv Aa^axr t vh ve
Qpvfiiv uvopaffav 3>t\ag ' A<ppo8!rvi$, xal rbv rivov Qi
aero rfa rov Aqwrpiov Mrpbg d>/Xag, us <pw Auvvffiog b rot
CAP. IX.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATR r 2EL 221
cZvog. Verba sunt Athensei, lib. vi. " Ex Demetrii regis adulatoribus,
Adimantus Lampsacenus, templum aedificavit, statuasque posuit in
Thryo, titulo Veneris Philas, locumque Philaaam nuncupavit a Phila
Demetrii matre." Etiam totum populum Atheniensem, templa
Lamias, Demetrii Poliorcetas scorto consecrasse, atque earn divinis
honoribus prosequutum fuisse, atque sirniliter Thebanum, scripsit
Demochares historicus, Demosthenis consobrinus; ipso Demetrio
fcedam adulationem detestante, palamque dicente, " apud inferos
nullum unquam futurum magni excelsique animi civem Atheni-
i ensem."
IV. Sunt ideo, qui arbitrantur simulacra primum mortuis posuisse
humanos affectus, ne cum vulgo oblivione sepelirentur, atque inde
temporis decursu, superstitionis in cultu eorum ansam nonnullos
arripuisse; sunt, qui eos in deorum numerum retulisse, simulacra
dernum iis posuisse eandem superstitionem. Lactantius ad stultorum
populorum in reges mortuos studium, initium simulacra constituendi,
atque homines mortuos divinis honoribus colendi, refert. Ita ut
simulacrum alicui ponere, atque eum in deorum numerum referre,
idem videatur. Eusebius, xpov. Aoy. Tlpur. verisirnili similia enarrat:
'Ex r^g <pv\qg 'idpid eysvqQ?) 2g^ot)p/ (quod vapopaj&a SUperitlS nota-
vimus) ong ffpurog ^p^aro rou 'EXX^y/tf/^oD, xai rou dcy^arog r^g eidc>j\o-
, alrcg yap xai o/ ffvv aurw roug tfdXai ysvoftsvoug
;, xai ri wpafyvrag dvdpiag % dptTqg at,tov h rfi /S/w roCJ
Sa/, xai big ovrag aitruv ffpoffaTopaf dvdptaffi rfr?jXwi> srifA'tfffav (nos stelas ido-
lolatricas erectas fuisse, longe antequam cuiquam in mentem venerat,
homines mortuos divinis honoribus prosequi, superius docuimus),
xai ug $eovg vpofftxvvovv avroug, xai eOuffiafyv. O/ ds /&srd ravra
dyvovvrsg rqv ruv vpoyovuv yvu/Aqv, on ug irpoirdropag xai dya&uv
; povaig, ug Stovg evovpavioug iriftuv. Qua3 vero CO loci
dit, de ratione et forma dvofeuffsug, eis consideratu sunt diguis-
ima, quas Dypticha nonmt ecclesiastica ; et quas ex iis emanavit,
perstitionem pravam: r Hi/ ds, inquit, rb
v. 'Ev raTg hparixaTg avruv (3i£\oig erdffffovro rd ovifAara avruv
v xai xar* sxsTvov rbv xaipbv sopr^v avru stf&rsXouv, Xsyovrtg Tag
sjg rag ruv paxdpuv vqaoug tlvai, xai /j,qxen xplv&titlai r\
Insertis mortuorum in sacros libros nominibus,
emoriaa eorum dies festos, anniversaries scilicet instituerunt, ani-
nas in beatorum sedes receptas, neque igne torqueri purgatorio cre-
'entes.
V. Judasi Tharam, Abrahami patrem, primum imaginum et simu-
•orum fictorem fuisse, fingunt. Ea fabula, historiaa non minus
abulosas de Abrahamo in ignem conjecto, ob non adoratam Nimrodi
maginem, famulantur. Mirum verb, quanto veterum consensu fig-
en turn putidum comprobetur. Epiphanius: Na^up d& yewa rbv
dppa' hrsvd&v ysyovtv dvdpiavroKXa^a cccro TCI
222 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. [LIB. III.
67"/i/j,Y}g dia TTIS roD Qdppa rovrov rs^vyg* — " A Nachore Thara genitus
est; ex eo tempore simulacra ex argilla, figlinoque opere inventa
sunt, artifice Thara." Similiter Suidas: Qdppa, yv ayaXpar 0x10$, anb
wv sixtvag spya^o/tsvog, xai Xsyuv rovroug zivai Ssovg xat opz/Kziy
i, ug airiovg ayaQuv — " Erat Thara simulacrorum fictor,
imagines ex diversis materiis fabricans, quas et deos esse, et coli
debere, tauquam bonorum auctores, affirmavit." Atque Johannes
Antiochenus Mallela, lib. ii. : r Hi/ yap Qdppa ayaXparoffoibs tr/Mff-
axo X/^wi/ xa/ ^uXwv $eo\jg VGIUV, xai WTrpdff'X.uv, KUI <xXdv7jv a
xai Sid^oXarpsiag zt
, avruv f&dKuSra, ruv svpqxoruv ra ypd/^ara xat rag
— " Erat Thara statuarius, qui ex lapidibus et lignis deos forma-
vit, et venales habuit. Is simulacrorum cultusque idololatrici su-
perstitionibus homines implicuit, fabricatione imaginum in majo-
rum memoriam, prsecipue eorum, qui literarum inventores fuerunt"
(quorum revera ne unus turn temporis usquam exstiterat) " et ar-
tium."
VI. Filium Tharae Haranem, ante eum mortuum esse Scriptura
nos docet. Id vero turn tandem a mundi conditu accidisse notat
Epiphanius, in pcenam impii patris. Ovbsls, inquit, ^w^rorg ruv vpo-
rspuv avQp'jjVuv ffpb irarpbg v/bg srz'Ksvra, dXXd irarspig <?rpb ffaidav rsXtv-
ruvTeg rovg viovg ftiado^ovg startXi/AKavov, Hseres. lib. i. cap. i. ; — " Ne-
que ex hominibus prioribus ullus adhuc films ante patrem obierat,
sed superstitibus liber is relictis patres ex hac vita migrabant." Ac
exemplum Abelis respondet eum violenta morte pra3reptum esse. Sec
manifesto deceptus est vir doctus; non enim tan turn Lamechus an
tediluvianus, aliquot annos ante mortem patris sui obiit, sed et idem
etiam Pelego, Tharse, ipsius atavo contigit, qui ante obitum Heber
patris sui, annos circiter ducentos fato functus est. Sed ha3c com
munis erat antiquorum sententia. Ego insignem injuriam memoriaa
viri pii et sancti, qui patriam reliquerat animo Canaanem adeundi
(sine dubio wwartcfais, Gen, xL 31), fabulis istis fieri, non dubito
Deest enim accusationi color omnis; et est plane figmentum Judai-
cum. 'AyctX/*ar9Uf>y/ac peculiare aliquod artificium Khodiis ascribere
videtur Pindarus, Olymp. Od. viL v. 91-98.
1 AUT&
A£ fftlfflV UTK
uxavts apiffro-rovots %tpff
et ot I^eao7ffiv iprtov-
"Ipsa autem csesia Minerva prsebuit illis artificium, ut omnes mortales
optime laborantibus manibus superarent, opera autem animalibus rep-
tilibusque vise similia ferebant; eratque gloria ingens/' Rhodios in-
CAP. IX.] ORTUS ET FROGRESSUS IDOLOLATRLE. 223
nuit poeta ejusmodi fuisse artifices, ut vivas animantium et reptilium
imagines exprimere solerent, ita ut quasi in via et cursu se movere
viderentur. Isidorus Origin, lib. viii. affirmat Prometheum hominum
simulacra primum de luto finxisse, ab eoque natam esse artem si
mulacra et statuas erigendi; ob eamque causam, poetas finxisse, ab
eo homines esse factos.
VII. Celebris magis est eorum sententia, qui artificium hoc Dse-
dalo ascribunt. Hinc omnia simulacra veteres Aa/^aXa vocabant.
Alii eum simulacra au'rox/v^ra xai a-Jro/^ara invenisse, scribunt. Ea
etiam in proverbio ra Aa/Sa>.ou cro/^/Aara, dicuntur. In ea sententia
fuere veterum plerique. Ut Plato : 211. " Or/, inquit, roTs Aa/3a>.ou ayaX-
/x-aovi/ oJ a^otferf^xag rlv vouv 7ffu$ ds ou5' fffwxap' v/jt,Tv. MEN. lip 05 ri ds dq
Totro Xsystg ; 211. "Or/ xa/ raura, lav ftsv ftq dcdtfAzvot, ft, aKodidpdc/iti xai dpa-
Ksrevtr in Menone; — " S. Quoniam non animadvertisti Dsedali simu
lacra, fortassis ne sunt quidem apud vos. M. Quorsum istuc dicis? S.
Quoniam ilia, ni revincta fuerint, discedunt atque aufugiunt." Inde
Herculis signum apud Tyrios, et Bacchi apud Chios vinculis in sedibus
suis fixa erant, quia avroxivrira credita. Meminit etiam Aristoteles,
Polit. i. : E/' yap, inquit, #d6yaro sxaorov ruv opydvuv x&hsvdtv v\ ffpoaiffQavo-
/ASVOV uKorsXtTv rb avrov spyov, utiirsp rd AaiddXov patfiv — " Si fieri possit,
ut unumquodque instrumentum, vel jussum vel se praesentiens, suum
opus perageret, quemadmodum aiunt Daedali statuas facere." Hoc
autem eum fecisse, aiunt, argento vivo infuso statuis; quod ostendit
idem Aristoteles, De Anima, primo ; dixit Philippus quidam, Tbv
Aa/oaXov xivovfASvqv wo/^tfa/ rqv ^L/X/v^jv AtppodtTtfv syysovTa, upyvpov vuroi/'
— " Fabricasse ligneam Venerem, qua3 moveretur, argento vivo in
fuso/'
VIII. Occasio fabulse sine dubio, quod Daedalus primus inter Grse-
finxisset simulacra, ad speciem oris et figurse humanse, pedibus
raasertim distinctis, atque uno extra lineam alterius promote, quasi
gradiendum se compararent Ita aenigma solvit Tzetzes:—
Tai/f Kv^ptKvrus •ffforifov vrpo %pov&v rov
if
:I6
.} <r
xtvi7<r6on ra,
[ta est ; prima simulacra X/^o/ erant upyof, sine manibus, pedibus, '
Willis; cum autem Daedalus omnia, quse ad externam formam ho-
linis pertinent signis imposuerat, increbuit fabula, eum simulacra
fecisse aurox/vjjro. Similia habent Diodorus Siculus, Palaephatus,
iique.
IX. Imo rudia admodum fuisse aydhpara a Dsedalo fabricata
*lato satis indicat, Socr. in Hipp. Maj. sub. init; ut sunt rerum om-
lium initia, ab imperfectis inverita, imperfecta: E/ apa, inquit, vw, <L
6 B/af dvaC/' 'tXtor av opXo/ irfis '^ag, u$ <irep xat TOV Aa/da-
224 ORTUS ET PROGRESSES IDOLOLATRI^. [LIB. III.
Xcv <pa<ttv oi avdpiavrotfoiot, vuv zi yzvo/Azvog roiavr spydfyiro oTa qv «<£>' SJv TO'J-
po,tt' £*;££, xaraygXaflYov av eJvar — " Si sane mine, 6 Hippia, Bias revi-
viscat, risum apud vos tulerit; quemadmodum et horum temporum
statuarii, de Da3dalo narrant, si nunc vivens talia proferat opera, qua-
lia erant ilia, unde famam ac nomen adeptus est, deridiculum fore."
X. Magnum autem erat simulacra ad hominis figuram, manibus
extensis, et pedibus distinctis, erigere; cum post columnas, stelas,
saxa rudia, et pairvXia, soli, lunse, et astris dicata, vetustissima si
mulacra ejusmodi fuisse videntur, qualia ex ^Egyptiorum monumen-
tis exhibentur, manibus nullis, aut ad latera agglutinatis, pedibus
junctis, vel potius signis in basi desinentibus. Inde Philostratus,
lib. vi. cap. iii. de Vit. Apollon., aliquid peculiare status Memnonis
adscribens, ait, A/0ou ds eivai ^Xavog m ffi>{A < Zt£qxtva,i ds ru tfods a/o-^w
xara rr\v aya\uaro t ir()i'iav rqv liri Aa/^a'Xou. Qua3 verba sic reddit
interpres, " Est autem ex nigro lapide fabricata statua ; atque utro-
que pede solum attingens, juxta Da3dali artem statuariam." De qua
interpretatione illud ovdsv vy/e$ usurpat Scaliger, Animad. Euseb.
ad Num. 737; " pedes conjunctos habens," ipse reddit. Similiter
verba Apollodori de Palladio interpretatur, T Hv ds rf ^yz^i r^/V^y,
roT; ds voffi ffuft&Zqxos, tricubitale erat, " pedibus junctis/' alii; "pedi
bus ita compositis, ut ambulare videretur." Ex vi vocis, aut hac
in materia usu, nil certo colligi potest. Si vero statua Memnonis
pedibus junctis, hoc est revera sine omni pedum figura; prout fac-
tum cornmuniter fuisse inter ^Egyptios ostendunt signa, quas mu-
mias vocant, fabricata fuisset, nibil in ea peculiare esset, aut ea ex
parte memorabile. Deinde cum ejusmodi fuerit, quales lie} AaidaXy,
non irpb Aa/5«Xou, factse fuerunt, videtur mihi Philostratus clare
satis innuere, earn a ceteris simulacris ^Egyptiacis in eo distetisse,
quod pedibus disjunctis, more DasdalaBO, esset fabricata.
XL Atque base ferme sunt, quae de origine Hellenismi et ayaX/^a-
rovoitag apud veteres occurrunt. Hisce plura ejusdem generis addi
possent, si omnia, et non qua3 satis sunt, referre, statutum esset.
Qua3 nobis proxime ad veritatem accedere videntur, vel saltern veri-
simili sunt simillima proximo in loco dicemus.
CAPUT X.
SETT DE ORTU ET PROGRESS!! IDOLOLATRI^!. — CAP. VIII.
Dii ex hominibus orti, Orientales omnes — Human! generis post diluvium instau-
ratores — Agminum Babylonicorum duces — Graecia deorum officina — Eis
oriens superi; occidens inferi — Orientalia dii«; occidentalia dsemonibus sacra
— Idolorum in templis positura — Jupiter Capitolinus— Porphyrii testiraonium
CAP. X.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 225
— Rerum in oriente gestarum fama — Deorum acta — Nectar vinum Babylo-
nicum — Primi idololatrarum dii, ipsi a vero Deo primi apostatae — Retenta
post linguarum confusionem nominum veri Dei memoria aliqua — Ea idolis as-
cripta— De pronunciatione nominis Tetragrammati — Sanchuniathonis fabulas
— 1^?.? '5 ^"l' '!««, '!«— *7^n, 'EXiXiZ/— TN_ 'Itfcv, 'It, tfy—Tto-i*, *£*«—
Jinn toa, Thoth, Theoth, 610;, Bau — a^s, "E^J — "ps, Earth, etc.
I. OMNES eos, qui primi in deorum numerum sunt relati, in ori
ente vixisse, certis argumentis demonstrari potest. Ex ea orbis
terrarum plaga, statim a confusione linguarum, tribuum et familia-
rurn ductores, in omnes terrse partes deduxerunt colonias. Isti, tem-
poris decursu evaserunt ^^L 1 ^K, " viri fama celebres." Quaquaver-
sum autem iter instituerunt, nulli dubium esse potest, novos greges,
famam aliquam, licet tenuem et obscuram, magnorum etiam pro-
genitorum, Noachi scilicet, Semi, Chami, aliorumque retinuisse.
Hos tanquam generis sui auctores, illos tanquam felices peregrina-
tionum suorum odqyovs memoria recolentes, cum jam essent in omnem
superstitionem profusi, paulatim auctis, ut fieri solet, de statu ac ges-
tis illorum traditionibus, supra communem sortem humani generis,
nescio quid SeTov, eos habuisse, sibi finxerunt. Cum autem illos in
terris, ac omnium frequentia vitam traduxisse, scirent, ut arbitraren-
tur sequum esse senserunt, aut eos e ccelo descendisse ad facinora
egregia inter homines elaboranda, aut rerum gestarum meritis, in
ccelos quoquo modo post mortem relates.
II. Grasci prsecipui deorum fabricatores erant; usque adeo, ut
Grascia non inepte patria et ofHcina deorum dici soleat, atque ea
superstitio, quse in eorum cultu religiosa sita est, is est, de quo
agimus, Hellenismus. Eis oriens superi erant; occidentem vero,
et quidquid in Boreales mundi plagas vertebatur, vocabant inferos.
Qui in eas orbis terrarum partes trajecerunt, ad inferos navigasse,
vel quoquo modo permeasse, existimabant; non aliam ob rationem,
quam quod deos omnes ex oriente accepissent Amnis Lethe in
Gallsecia Hispanise est; Avernus in Italia; Cimmerii, Scythse ad pal-
udem Mseotidem, postea Hunni dicti; atque alii quidam in ipsa
Italia. Hinc in cultu religiose Sso/£ ra ai/aroX/xa, dat^offi ds ra dvrMa,
—"partes orientales diis, da3monibus occiduse tribuebantur ;" teste
Porphyrio de Antro Nympharum Ithacensi apud Homerum. Itaque
quamvis, uti superius docuimus, antiqua templa soli dicata portas
sacras australes habuerint, hisce idolis posita loca sacra ingressus
semper habuere orientales, atque simulacra versus orientein spec-
tantia, quae ingredientes coluerunt, respicientes occasum. Unicus
excipiebatur Jupiter Capitolinus, qui ex antiquis temporibus, facie
versus occidentem spectante positus, e consilio Haruspicum versus est
erga orientem, consule Cicerone, se ipso teste in Oratione contra
Catilinam ad Quirites. Hsec nos docet idem Porphyrius: *n$ av
6%tftov, inquit, ndvruv ruv hpuv ra fisv uyaXfAara xai -rug e/ffodovg tyjvruv
VOL. XVII. 15
ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJS. [LIB. III.
dvaroJ.ag rsrpa^/^svy.g' ruv dl stffiovruv tfpbg dvffiv a
— " Omnia ferme templa statuas ingressusque versus ortum
habent; ingredientes autem occasum respiciunt, ubi vultu statuis
obverso, consistentes, diis honorem cultumque tribuunt." EL super
stition!, ut adversarentur, versus orientem templa ingredientes, non
minore, se incurvare, et nescio quid, ado-rare, quibusdam veterum
Christian or urn in more fuit.
III. Primi, ideo dii gentium ex hominibus orti, quos (post adorata,
[per] aliquot secula, cceli sidera) in deorum numerum retulerunt, fa-
miliarum et tribuum ductores erant, vel qui in oriente claruerunt, vel
qui ex oriente, sedes novas quaerentibus populis duces fuerunt. Ho-
rum fama, fabulis mista, paulatim in fidem evasit; et memoria in
cultum. Itaque, quaecunque de magnorum istorum virorum vita,
rebus gestis, moribus, bellis, vel fama vel traditione quacunque ac-
ceperant, vera falsaque, plerumque falsa veris mista ; ac si de coelo
dilapsa essent, in minimum gesta, actaque relata fuerunt Ipsum
nectar, deorum potus, vinum erat Babylonicum. Xa/>g/ag sv Ba£u-
Xwv/ oJvov <pr t ffi ytveaQai rbv xaXovpsvov vexrap, ait Athen. Deipnos. lib. i. ;
— " Chsereas vinum in Babylone esse, tradit, quod nectar indigenes
vocant." Inde nectar wo^a ^e?ox, quod quasi v'soxrap dici inepte
autumat Suidas, 3/A rb v&ov$ voiotv rovg <rivovra$, — " quod juvenes
facit ipsum bibentes." Et auctor Etymologic! : Nlxra/> rb rZ/v §suv cro/za
o/ovsi rb (tv/s^ov roug trfvovrag avrb h veorqrt, — "bibentes retinet in ju-
ventute." Alii alias vocabuli origines Graecas referunt, ineptas omnes,
cum ex oriente in Grseciam pervenerit cum ipsis diis. Unde Strabo
prud enter monet, in appellationibus gentium barbararnm Grsecas
etymologias non esse quserendas. Noachum Saturnum fuisse, Ja-
num, et Bacchum; Chamum Jovem Haminonem; Japbetum, la-
petum, et Neptunum; Semum, Plutonem, et Ditem, dudum esfc,
quod ab aliis ostensum. Horum aliorumque metamorphosin ex
vulgatissimis fabulis hue referre, nihil opus est. Eorum vero, qui
postea in ipsa Grascia deorum numerum auxerunt, recentior est
historia, et notior, quam ut ei insistere debeam.
IY. In obscuris itaque traditionibus, et fama tenui corruptaque
virorum celebrium, qui aut genus humanum primi post diluvium re-
stituerant, aut agmina Babylonica in varias terrarum orbis plagas
traduxerant, fundamenta posuit Hellenismus. Hos primum admi-
ratione et laudibus, deinde cultu superstitioso in ccelum extulerunt
idololatrse, cum eorum plerique turpissimse a Deo vero defectionis
auctores et antesignani exstiterint. Hinc in oinni ea confusione, quam
in gentium superstitionem irrepsisse sensim ostendemus, multa
inveniuntur, in quibus unanimiter conspiraverunt pene omnes.
Etenim plures de magnis istis variarum stirpium auctoribus tradidit
posteritati fama. Poatquam itaque inagnos progeiii tores,, homines
CAP. X.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATPJ2E. 227
superstitiosi coelo, votis et vana quadam opinione,intulissent, — partim,
ne ex animis exciderent eorum mernoria et laudes, partim, quo eos
sensibus prsesentes sisterent, — simulacra ad formam hominis fabricata
(cum sidera ccelestia colentes columnis et saxis rudibus fuissent con
tent!), eis posuerunt. Evasit autem, ob rationes supra allatas, catho-
licus etiam hie simulacrorum cultus.
V. Porro: post linguarum confusionem, nonnulla veri Dei nomina
in memoria qualitercunque retinuerunt, hue illuc dispersi turns fa-
bricatores, filiis et nepotibus accepta relicturi. Isti vero, temporis
decursu, quid quemve referrent magna ilia et veneranda nomina
ignari, ea omnia diis istis novis, quos sibi adsciverant, imposuerunt.
Ita Sanchuniathon, inter Phoenicum progenitores, qui postea in
deorum numerum relati fuerunt, memorat 'EX/oSi/ sen "T-^icrov, hoc
est, PriJ; eum- ccelum et terram genuisse scribit: et r IXov qui non-
nisi ?K est. *tyv. erat Jovis, et Jova, et Jupiter, nomen illud per
'ISM reddit Sanchuniathon, cum se multa didicisse narret napd 'lepop-
pdXov row hp'eug SecD rov leuefi. Diodorus vero, lib. i. dicit Deum, cui
Moses leges suas ascripsit, 'la'w vocatum fuisse; cui concinit oraculum
apud Macrobium, Saturnal. L: —
rov vvruv vfctrov
Quo Satanas incommunicabile nomen aliis idolis ascribere conatur.
Eusebius in Demonstrat. Evangel, lib. iv.cap.ult., 'Iwtfus dz strtv 'law
aurvipiai, roir ttirt %sov ffurypiov — " Joshua vero est 'law salus, hoc est
Dei salutare." Inde verisimile altero illo loco, Eusebium scripsissw
ex Sanchuniathone 'law non'Isyw. 'laou est apud Clementem Alex-
andrinum, Strom, v., forsan etiam mendose pro 'law; et 'lawi'a apud
Origenem, sed corrupte sine dubio. ' Aero rwv 'ECpa/xwv ypayuv, inquit,
rbv 'law/'a ffap' 'E&patois bvofAa^opsvov, xa.} rw 2aCaw^, xa/ rov 'A6wva/bf,
xa/ roc 'EXwa/bv ra ds dtfb ruv ypatpw Xripdsvra, ovo^ara gvrwvu^a sffrt
ro\J xa/ tvlg Qsov' ofttp [Atf (fvvrsvTeg 01 s^poi ©sw, ug xa/ au-ro/ 6/0,0X0-
youffiy, w'/jQqtiav a>.Xov /AZV iivai rbv 'idu, STZpov dz TOV 2a£aw^, contra
Celsum, lib. vi. De hsereticis loquitur, qui portentosa figmenta ex
Ethriicismi lacunis hauserant. Ceterum, utrum nomina ista, unius
Dei veri epitheta ex scripturis, an traditione antiqua didicerint, res
eadem est. Ex unoquoque nomine, novum numen exstruitur. Ce
terum 'Iaw'/a corrupte legitur pro 'law 'id. Mendam primum suspi-
catus est Keynoldus, de Idololat. lib. ii. cap. iii. Lectionem veram
restituit Sandfordius, libro primo de Descensu Christi ad Inferos;
post eum Grotius, ad Matt, xxii., aliique.
VI. Atque hinc apparet, quod obiter animadvertendum, olim no-
tam fuisse pronunciationem nominis Tetragrammati. Judsei hodie
atque a multis seculis earn ignorant; atque ita penitus obliti sunt
nominis Dei, olim sui. Usque enim adeo ab ipso sunt rejectanei, ut
ne nomen ejus invocare possint. Id erat, quod turn primum eis pate-
228 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. [LIB. III.
fecit, cum totarn gentem in populum peculiarem atque ecclesiam sibi
adsciverit Exod. iii. Quamvis enim a mundi conditu notum erat
fidelibus omnibus nomen nta,, tamen Deus nulla pacti sui confirma-
tione, nullo promisso, illo usus erat, sed nomine ^ ^ tantum.
Postquam ideo gens ista, popuius Dei et ecclesia esse desiit, omnem
memoriam istius Dei nominis, quod gratiose patefecit ea fcederis
pactione, qua illam ascivit in populum peculiarem, ultronee abjecit,
aut ejus oblivione multata est.
VII. Deinde, 2$ ^£ fly#, Deus fortis, Altissinras in "HX/ov con-
versa sunt. *-pK. Adonis erat; Evan et Evius, ab Eheie ortum
duxerunt; 'EXsXsD ab '^"WL 1 . Vocem illam a^bovng ava^uv&Tv xai
Gaiuvifyvrss siudaffi, inquit Plutarchus in Theseo, " festinantes et
ovantes exclamare solent." 'Isp6v, quse vox omnia sacra respicit, ab 'Is
deduci scribunt, nibil prorsus Grsece significante; neque aliud est
quam ft. Ab n P7^ «rat o "Adqg, postquam Deus dixisset Adamo,
reverteris i""?^; 1 "??, hoc est, stg "Adqv. Jupiter Sabasius, a Jehovah
Sabaoth est. Taedio essem lectori, si omnia, qua3 hujus generis oc-
currunt, recenserem.
VIII. Eerum prsecipuarum, quse in mundi creatione rnemorantur
nomina, hominum, sapientum, regum appellationes fuisse fingit
Sanchuniathon, atque inde longas inceptat fabulas. Qeoyoviav suam
non aliunde texit Hesiodus. Ab H? est " Earth/' dea maxima apud
Anglos, aliosque Germanise populos, ut auctor est Tacitus, Mor. Germ,
xl. " In commune/' inquit, " ^Erthum, id est, Terram matrem,
colunt." inn et ina sunt Thoth et Theoth (unde etiam ©eog), et Bau.
2"$ "EptZog est ; et ex eo verborum ordine, qui habetur Gen. i., ^""PJl
in^J Dj 1 * 3g3"Wl j multi populi noctem diei prsetulerunt. De Germanis
Tacitus: " .Nee dierum numeruin sed noctium computant, sic consti-
tuunt, sic condicunt, nox ducere diem videtur/' Et revera duxit; lux
enim ex tenebris. Idem mos apud Anglos usque adhuc obtinet. Pro
hebdomade " seven-night" dicimus, et " fortnight," hoc est, "fourteen
nights," pro duabus. Et antiqui Britanni etiam, quos nunc Wallos
vocamus, quibus septimana est " Withos," hoc est, octo noctes ; et
duae, " Pymthec nos," hoc est, quiridecim noctes, quod Celticse etiam
originis monumentum est. Idem mos apud antiques Gallos ex eodem
traditionum fonte promanans, et non, quod Caesar voluit, quia se Dito
patre prognatos arbitrarentur. Hujusmodi fuere Hellenismi pri-
inordia, seu confusse istius superstitionis, quaB totum pene invasit
terrarum orbem.
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJEL- 229
€APUT XI.
SEU DE ORIGINE ET PROGRESSU IDOLOLATRI^.— CAP. IX.
Idololatria Britannica — Yetustissimi insulse incolae ignoti ; atque unde Britannia
dicta — Gentium nationumque origines obscurse — Ejus obscuritatis causae —
Quanta in iis indagandis ignoratio — Graecorum et Latinorum ignorantia et
malitia — Antiquitates Judaicas mendaciis obruerunt veteres — Inde ceteris
sublesta fides — Ignorationis originum Britannicarum causae peculiares — Situs
insularis — Sapientum in celandis rebus prseteritis ambitio et astutia — Insulae
Europeae a posteris Japheti occupatee, Gen. x. 5 — A primo incolatu ad Gee-
saris in hanc insulam adventum, omnia tenebris involuta — Testimonium
Caesaris — Interiora insulse Gallis ignotae — Incolas interiores avro%0ovas statuit
— Tacitus plurimarum gentium colluviem; uterque inepte — Britannos et
Gallos eMem lingua usos fuisse, eandem gentem fuisse probandi conatus,
Camdeni et Boxhomii — Filius Japheti natu maximus Gomer — Ab eo Cim-
bri — Britanni se Komeros aut Cymeros vocant — Gomeri seu Cimbri — "^»
quid significet — Britanni Cimbri — Aliud nominis Cymro etymon — Camber
filius Bruti — Inde Cambria — Britannia unde dicta — Variorum originations
rejectee — Hpuravt'tx — Brytona nympha Cretensis — Britannia in Gallia — Brida-
nium — Prid Cain — A Bruto Trojano ita dictum plurimi arbitrantur — Ea
sententia a Camdeno exagitata — Camdeni conjectura — Brith, Tania — Ei ac-
cedunt viri docti — Contra earn rationes — Bocharti conjectura probabilis-
sima — Insula hsec Tyriis nota — "ps'ri-a, "barat anac," seu ager stanni dicta —
Conjecturae defensio, adversus Hornium — Idololatria Britannica — Antistites
sacrorum Britannicorum, notissimi — Druides unum Deum adorasse scribit
Origenes — Is Sol — Eosdem cum Gallis Tacitus — Mos preces fundendi, spar-
sis ad coelum manibus — Andraste, et Andate, Astarte, Luna — Boadicise, ei
votum nuncupatum — Gallorum apud Caesarem ; a Graecis Massiliensibus ac
cept! — Britannis ignoti — Antiquissimi Galli simulacris caruerunt — Eorum
Dii, Teutates, Hesus, et Taranis — Teutates a Diw Taith, dux viae — Sol, ejus
cultus — Hesus, Wg, et Haud — Taranis, inde Taran tonitru apud Wallos,
Thunder, Bonder, Thursday — Horum deorum simulacra — Antistites Druides
— Eorum superstitionis in Galliam et Germaniam provectio — Ortus in Britan
nia — Druides unde dicti — Druys rex Celtarum — Ei successit Bardus — Drw
magus — Dru et Trou verax Divinus — Vera etymologia u.xl rev tipuas — Drw
Britannice, quercus— Superstitionis sedes roborum luci — lidem Saronidae dicti
ob eandem causam — Bardi qui — Eorum officium — Memoria apud Camlro-
Britannos, et nomen — Strabo notatus — Druidum habitus peculiaris : in sa-
cris vestis Candida — Academia et studia — Ad eorum disciplinam adolescentum
confluxus — Ejus rationes, privilegia, et auctoritas — Docendi in scholis mos ;
discendi tempus; promotio discentium — Philosophia quam docuerunt — Magia
— Medicinam qualem exercuerunt — Theologia peculiaris — Praecipuum illius
dogma: animarum immortalitas: mundi finis — Docuerunt etiam rhetoricam,
geographiam, astronomiam, philosophiam naturalem, ethicam — Druidum
inter se ordo — In republica auctoritas — Praetextu religionis, omnibus se im-
miscuerunt negotiis — Excommunicatio peccantium — Eorum sacra : uvfyuvo-
Svo-'ia: humanorum hostium duo genera — 'A.\6[u<ro6viria,s mos, ex Diodoro, Cae-
sare, Strabone, Dione, aliisque — Superstitionem abolendi Romanorum cona
tus irritus — Liberata Britannia per evangelium — Christianas religionis in
insula hac primordia — Joseph us Arimathensis — Claudia — Pudens ; cle Lucio
rege — Inter eum et Eleutherium commercium epistolicum — Auctor historiae
Beda — In tempore a«signando error — Henricus deErfo.dia — Ado — Episiobe
2?>0 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
Eleutherianse successus secundum Galfridum et Lelandum — Lucius an apos-
tolatum suscepit — Prsejudicio cedit Camdenus — Historic falsitas ostenditur
— Historise Britanniae sub Romanis compendium — Devicta a Claudio — In
formam provincise redacta ; pene excisa a Paulino Suetonio ; pacata per Ag-
ricolam — Regium nomen et auctoritas per totam provinciam sublata — Tern-
pore Commodi Imperatoris nullus in Britannia rex — Non Lucius — Defensio
historian Baroniana examinatur — Nullus Lucius regnum obtinens, neque
intra neque extra murum Hadrianum — Lucius iste'quis— Epistola Eleutherii
ficta.
I. IDOLOLATRICAM superstitionem in insulas hasce Britannicas,
post diluvium una cum primis incolis delatam fuisse, tarn cerium
est, quam incertum, quinam isti primi incolse fuerint, aut unde ipsaB
insulaB BritanniaB aut BritannicaB dictaB sint. Etenim primas gen
tium nationumque omnium pene origines ita obscurarunt temporum
intervalla, rerum humanarum vicissitudines, seculorum antiquissi-
morum barbaries, atque in iis quaB primis proxirne successerunt
scriptorum defectus, cum inanium fabulatorum audacia, ut frustra
plerumque in iis eruendis sudent prsestantissima ingenia. Plurima
^taque sunt, quaB penitus se ignorare ingenue fatentur viri docti ;
/)rum vero nonnulla, qua3 se pulchre callere opinantur, vereor ne
majori revera cum sui et veritatis dispendio ignorent, quam ea, quaB
se penitus nescire sentiunt; cum longius a veritate deflectere nos
cogat falsorum pro veris approbatio, quam mera ignoratio veri. In
plerisque, ultra ea, quaB a Grsecis et Romanis discimus, merae domi-
nantur conjecture. Qua autem fide, religione, et rerum antiquarum
peritia, in populorum primordiis referendis, illorum scriptores nomi-
natissimi versati sint, satis ex eis compertum habemus, quorum nobis
aliunde certissima est notitia. Nemo ignorat, quibus origines Judai-
cas mendaciis, uno quasi ore obruere conantur, fabulis scilicet por
tent osissimis, ex vanis traditionibus concinnatis, vel quas ex proprio
cerebro finxenint, ut araneaB telaa. Ut eis autem, in rebus incertis,
quibusque ad metas haBreo animi dubius, fidem adjungam, quos in
omnibus, quorum mini certa eontigit notitia, splendide, imo prodi-
.giose mentitos esse sum expertus, baud facile adducor. Britanni-
carum ideo gentium origines in tenebris latere non est cur miremur ;
cum omnium pene natiorium primordia, iis solis exceptis, quaB extra
controversiaB aleam posuit sacra pagina, eadem premat nox caligi-
nosa. Id autem Britannia, cum paucis aliis, peculiare est; quod ad
communem calamitatem duplex accesserit incommodum; utrumque
temporum antiquissimorum tenebris augendis nimis opportunum.
Cum enim insulares essent, et a reliqui orbis commercio exclusi,
neque sui nominis memoriam cum aliis communicandi, neque alio-
rum seu traditiones seu notitias sibi comparandi, facultatem habue-
runt. Deinde, si tan turn nefas fas sit credere, post cogrntum Hte-
rarum usum, illi, qui inter eos oculatissimi et sapientes liabebantur,
qua ipsi in perenni essent admiratione, utque ne quidquam sine
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 231
eorum opera cognosci a quoquam posset, (quod in animo habuisse
antiques jurisconsultos ostendit Cicero pro Muraena,) scriptis nibil
antiquitati committere voluerunt ; cum itaque plurima, si non omnia,
quae ad origines harum nationum accurate investigandas necessaria
sunt, oblivione penitus sint deleta, satis mihi erit eorum, quse super-
sunt, seu verorum, seu verisimillimorum vestigia premere.
II. Insularum harum incolas a Japheti posteris ortum duxisse, con-
sentiunt omnes, verbis Spiritus Sancti freti, Gen. x. 5, " Ab istis,"
hoc est, Japheti filiis, " separatee sunt insulae gentium in terris suis,
singula ad linguam suam, ad familias suas, in gentibus suis." Ab
hisce verbis, ad tempora Caesariana (quantum seculorum inane) liceat
illud poetae usurpari, —
" Quocunque aspicio, nihil est, nisi Pontus et Aer,
Fluctibus hie tumidus, nubibus ille minax."
Quse manent veritatis vestigia, conjecturis sunt eruenda. Quamvis
enim certissimum sit insulas hasce, contra ac sentit doctissimus Cam-
denus, antiquis Graecis ac Tyriis- cognitas fuisse, nemo tamen reper-
tus est, qui de iis seculorum memoriaB quidquam mandavit. " Qui
mortales," inquit Tacitus, " Britanniam initio coluerint, indigenes an
advecti, ut inter barbaros, parum compertum," Agricol. cap. xi. Qua-
que in obscuritate res Britannise omnes, sibi hoinini sapientissimo,
et omnis scientiae orbis terrarum beneficiis instructissimo, in proxima
Gallia aliquot annos agenti, obvolutae erant, ipse Caesar testatur, lib.
iv. de Bell. Gall. cap. xx. "Magnq sibi/ J inquit, "usui fore arbitrabatur,
si modo insulam adiisset, genus hominum perspexisset, loca, portus,
aditus cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incognita. Neque
enim temere praeter mercatores illo adit quisquain ; neque iis ipsis
quidquam praeter oram maritimam atque eas regiones,quae sunt contra
Gallias, notum est/' Is, libro quinto, cap. xii., incolas interiores abo
rigines seu avro^dovag statuit. "Britanniae pars interior/' inquit, "ab iis
incolitur, quos natos in insula ipsa, memoria proditum dicunt;" quasi,
scilicet, homines terra, quasi fungos aut blita, germinasset. Plenius
Tacitus in Vita Agricolse, cap. xi.: "Ceterum, Britanniam qui mortales
initio coluerint, indigenae an advecti, ut inter barbaros, parum com-
pertum. Habitus corporum varii, atque ex eo argumenta. Namque
rutilae Caledoniam habitantium comae, magni artus, Germanicam ori-
ginem asseverant. Silurum colorati vultus, et torti plerumque crines,
et posita contra Hispania, Iberos veteres trajecisse, easque sedes occu-
passe, fidem faciunt : proximi Gallis et similes sunt: seu durante ori-
ginis vi, seu, procurrentibus in diversa terris, positio cceli corporibus
habitum dedit: in universum tamen aestimanti, Gallos vicinum
solum occupasse, credibile est." Ineptum est, quod insulas hasce a
gentium vicinarum colluvie habitatas innuat; proprius a vero, quod
incolas e Gallia trajecisse putet. Dudum enim est, quod doctiorum
plurimi discesserint in Camdeni sententiam, asserentis Gallos et Bri-
232 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. [LIB. II L
tannos eadem stirpe esse prognatos, atque hos ex Gallia Imc traje-
cisse. Eandem contendit fuisse utriusque gentis linguam, quamvis
segre consentiant Csesar et Tacitus, ex variis vocabulis, quse, cum.
Gallis in usu fuisse antiqui scriptores testentur, adhuc retinent Walli,
genuine antiquorum Britannorum reliquise. Eandem telam, ope
Lexici Davisiani nuperrime pertexere aggressus est, in Originibus
Gallicis Boxhornius.
III. Diximus e filiis et posteris Japheti insularum Europsearum
incolas ortum duxisse. Filius autem ejus natu maximus Gomer
dicebatur. Ab eo Cymbros prognatos esse, plurimi arbitrantur.
Walli vero, qui soli antiquorum Britannorum posteri germani, Kym-
roes, hoc est, Gomeros se appellant, nationem suam Cumro, et lin
guam Cumrax. Hinc contendit Camdenus, antiquos Britannos Cim-
bros fuisse, atque e proxima Gallia hue trajecisse, cum iidem sint
Galli, Cimbri, ac Celtas. Adde, quod Gomer, " fmiens," significat, a
1»j ? " finire ;" quasi ominis aliquid in facparofaffiq fuisset, ac prse-
dictum ilium terrarum orbis fines occupaturum. Atque hsec quidem
sunt admodum verisimilia, quseque sum amplexurus, donee quis
meliora docuerit. Taceri autem non debet, Britannorum plurimos,
se Kymroes seu Cambros dici, Cambros autem a Cambria, quod
nomen ei parti insulse impositum, quse Cambro Bruti filio sortito ob-
tigit, arbitrari. Atque hsec omnia in eodem nos loco, quo invenimus,
relinquimus; ista contenti retulisse, quibus certiora non suppetunt.
IV. Base de incolis ipsis. Britannia} nomen antiquissimum est.
Ejus multse exstant originationes a pluribus excogitatse, falsse plu-
rimse, si non omnes ; aliquss ridiculse. Eliota, vir nobilis et doctus,
in dictionario, quod a se auctum edidit Cooperus, Britanniam arbi
trator, a Gra3co vocabulo lepuravsia dictam esse. Upvravfg Athenis
rector erat fori; et vpvravsta dignitas ista Prutanica; etiam per
Kpvravsta, nundinas publicas aliquoties intelligebant. Cum ideo
insulam hanc rebus ad commeatum opportunis abundare perciperent
Grseci, wpvruvsfav earn vocarunt; unde nata est Britannia. Sed mul-
timode peccat haBC conjectura; primo enim insulas hasce Groecis
antiquissimis non tantum notas reddit, sed et admodum familiares;
cum Herodotus testetur, se nescisse, unde stannum advectum esset,
quod non aliunde habuerunt, quam ex his insulis. Deinde quamvis
ego neutiquam cum Camdeno dicerem, regiones hasce Grsecis, ante
Csesaris adventum, penitus ignotas fuisse, nullus tamen dubito, quin
Britannicas dictaa sint, longe antequam Athenienses hue appulisse
quisquam fingere audeat, cum novitia fuerit eorum ^aXarrox^ar/a.
Balasus nomen Britannicum arcessit a Brytona nympha Cretensi,
quaa, quo vitaret Minois vim stuprum inferentis, in aquas prsecipi-
tem se dedit. Istiusmodi fabulas sexcentas cuivis sciscitanti suppe-
ditabit Grsecia mendax. Beda, a Britannia in Gallia, quas Armorica
prius dicta, a Britannis hinc illb trajectis nomen accepit. Omnium
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. 233
autem stultitiam exsuperat delirium Goropii Becani, qui Britanniam
dici vult, quasi "Bri-danium,"hoc est, prout ipse interpretatur,"libera
Dania," cum toto orbe celeberrimum esset nornen Britannicum, ante
illud Danise aut Danorum notum aut natum. Humfredus Lluddus,
nomen hoc a Prid et Cain, duabus voculis Britannicis, quse "formam
candidam" significant, deducit. Ei conjecture nemo est, quod sciam,
qui suffragatur, quamvis baud seque ac alise, qua3 stipulatores nactse
sunt, sit absurda.
Y. Hisce omnibus rejectis, duse restant nominis hujus etymolo
gise, quse adhuc virorum doctorum suffragiis munitse, stationem suam
tutantur. Prima ea est, quse historise adventus in hanc insulam
Bruti, Trojano a sanguine, innititur; abs eo enim insulam Britan
niam, ac incolas Britannos dictos fuisse, olim creditum erat. Yetus
est opinio, et quse in publicis aliquot regum hujus insulse actis, men
tion em obtinuit. Earn autem totam historian! a Camdeno et Eliota
exagitatam, et loco suo motam, nullo tandem loco numerandam
censent ex recentioribus plerique. Horum ego in sententiam totis
animis vadam, turn cum de alia nominis ratione, quidquam explora-
tum habeam. Secunda est ipsius Camdeni, qui a Brith vocabulo Bri-
tannico nomen illud fluxisse, asserit. Brith autem, uti ait, "pictum"
significat; atque a Davisio sane in dictionario redditur "diversicolor"
seu "maculosus." Ei voci tenninatio Grseca Tania addita, produxit
" Britanniam/'' Certe Britannos se pingere solitos fuisse, atque inde
Pictos Romanis dictos fuisse, memorise plurimi prodiderunt. Ipse
Csesar, lib. v. de Bell. Gall. cap. xiv., narrat, "Omnes Britannos vitro"
(verbum varie a variis emendatum,per nitro, luteo, glauco,glasto,ultro,
guasto), "se inficere, quod cseruleum efficit colorem; atque hoc horri-
diore esse in pugna aspectu." In sententiam itaque hanc Camdeni
discesserunt plurimi. Georgius Hornius vir doctissimus in prsefa-
tione suaad "Origines Gallicas" Boxhornii, incolas, quod toto corpore
picturati essent, cum sua lingua, id est, Cimbriea, Prith (Brith dicere
voluit) pictum significet, Britannos dictos esse, quasi res extra contro-
versiam sita esset, intrepide pronunciat. At vero, si summo illi an-
tiquitatum Britannicarum promicondo absentiri fas sit, fateor me
conjecturse huio subscribere non posse, idque, ut propter rationes
alias, ita etiam quod in ea expromenda, sibi ipsi adversatus fuerit,
vir alioquin magnus, et impense doctus. A quibus enim quseso insu-
larum harum incolse, J9r^to,a.ZMY/i,seu "picti"dicerentur? a seipsis?
at ostendit prius Camdenus, quod verissimum est, eos se non aliter
quam Cymeroes, ac lioguam suam Gymraec aut vocare, aut unquam
vocasse, indeque illos ex antiquis Cymbris prognatos probat idem vir
doctus. An a Grsecis ipsis? at insulas hasce ante tempora Csesariana,
saltern diebus Polybii Megalopolitani, Grsecis ignotissimas fuisse pro
nunciat, et neque Grsecorum ullos scivisse, qui mortales oras has pos-
Biderent, picti, an nitide vestiti, contendit. Yellet ideo, Grsecos, cum
234 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJL [LIB. III.
conspicerent hujus insulaB incolas corpora sua colore coeruleo infecisse,
ab iis didictsse, quomodo " pictus" eorum lingua diceretur, eique voca-
bulo Tania addidisse, unde profluxit Britannia, cum nondum scirent,
quinam mortales, albi an atri, sedes in ea posuerint. Neque Grsecis
in sua lingua verba defuerint ad pictos, et gentem pictam exprimen-
dam, si ab iis arcessenda sit vocis originatio. Cum itaque certum sit,
Britannos se nunquam Britten seu pictos vocasse, a "Brith" "picto/'
sed Cymeros constanter, atque insulam hanc Britanniam dictam
fuisse longe anteqnam Grseci cognoverint qui qualesve mortales
earn possiderent, cumque absurda videatur nominis compositio, in
qua terminatio Grseca longe superat fund amentum Cimbricum, ut
illud prseteream, non mihi usque adeo verum videri, omnes Britan
nos pictos, aut dictos, aut fuisse (nam quamvis omnes colore cceru-
leo se infecisse Caesar testetur, non ideo tamen eos pictos fuisse
dicit, atque notum est, gentem fuisse Caledoniam habitantem,
quse peculiariter " Picta" dicta erat) non possum negare decollasse
mihi earn spem omnem, cujus aliquamdiu plenus fui, aliquid certi
cle origine nominis Britannici, ex hac viri summi conjectura col-
ligendi.
VI. Veritati extricandse novam adhibet conjecturam, vir undiqua-
que doctissimus Sam. BocLartus Geog. Sac. p. ii. cap. xxxix. Post-
quam enim ostenderit insulas hasce oceano circumdatas Gra3cis notas
fuisse, atque a plumbo et stanno, quibus sunt fcecundissimaB, Cassi-
terides dictas, bane etiam Tyriis cognitam, atque ob eandem causam
*pK~rm, " barat anac/' seu " agrum" aut " terram stanni " appellatam
fuisse, docet; inde, inter Grsecos et Latinos, nomen Britannia proflux-
isse videri potest. Longior res est, quam ut ei mihi aliud agenti fas sit
insistere. Brevi dicamquid sentio ; vel quia ([cum] alise omnes attente
diu considerate, aut displiceant prorsus, aut placeant minus) conjec
tura hasc viri summi ipsa novitate commendetur; vel quia veri
lumen aliquod ex ea maximis in tenebris elucescere mens sentiat,
earn supra alias omnes mihi arridere fateor. Scio haric nominis Bri
tannici originationem a viro doctiss. Georgio Hornio, in " Introduc-
tione ad Geographiam Antiquam," atque " Prsefatione ad Origines
Gallicanas" Boxhornii, sugillatam et repudiatam esse. Qua ratione?
ea scilicet, quod Phcenices non nisi sero admodum, idque post gentes
alias septimo loco aut octavo, inter quas nonnullse Grasca?, ^a>.ar-o-
xparfav obtinuerint, atque in maria haBC navigaverint. Atque ita
eadem opera, et etymologiam Britannise rejicit, et fundamentum plu-
rium aliorum, qua3 mihi e tenebris eruisse conatu heroico, et successu
miral)ili visus est Bochartus, dejicere et evertere contendit. Nolo
ego in messem alienam falcem immittere; dicam tan turn, mirum
mihi videri, quenquam hominem Graecorum fide et auctoritate nixum,
in animum suum inducere posse ut crederet, Phcenices, qui in ipsam
Grasciam colonias intulerant, aliquot seculis, antequam Grseci usquam
CAP. XL] ORTUS ET PROGRESSUS LDOLOLATRLE. 235
domo pedem retulerint, nonnisi sero, eorum respectu, orbis terrarurn
maritima perspecta habuisse.
VII. Quaacunque autem tandem vera sit nonrinis insulse hujus
origo, quicuuque incolse autiquissimi fuerint, certissimum est, Britan-
nos idololatrica superstitione penitissime fuisse inquinatos. Ab
ultima autem antiquitate notiores fuerunt sacrorum Antistites Bri-
tannici, quorum scilicet disciplina in alias gentes longe lateque se
diffuderit, quam ipsa numina, quse eorum opera coluerunt Britanni.
li Druidae seu Druides fuerunt, de quibus posthac agendum. Eos
" Deum unum colendum docuisse," affirmat Origenes in cap. iv.
Ezech. Si id verurn sit, ipse unus Sol erat, non Sanctissimus coeli
ac terra3 Conditor, a cujus cognitione longissime abfuit easva Drui-
dum superstitio. Ei luna addita, a feminis culta. Inde Dio, Hist.
lib. Ixii. : 'H Bovvdovixa rqv %£?pat, e$ rov ovpavbv avarefoaca sT^rs, %apiv r&
001 £%w, w ' Avdpdffrq, xai "rpofftKixahov/Aai cs y\>vr\ yvvar/,a' — " Boadicia
maim ad coelum erecta, Gratias tibi ago," inquit, " Andraste" (forte
Astarte) "teque mulier mulierem invoco." Luna autem communiter
regina coeli, atque apud Britaimos victoriaB largitrix. Quia autem
sidera ccelestia coluerunt, sublatis ad coelum manibus eos preces
fudisse narrat Tacitus, in Vita Agric., ut et de Boadicia Dio. Drui-
dum superstitionem in Britannia ortam fuisse, Caesar affirmat, lib. vi. de
Bell. Gall. cap. xiii. "Disciplina," inquit, " in Britannia reperta, atque
inde in Galliam translata esse, existimatur; et nunc qui diligentius
earn rem cognoscere volunt, plerumque illo, discendi causa, proficis-
cuntur." Tacitus etiam, quo probet Gallos vicinum solum occupasse,
addit, " Eorum sacra deprehendas, superstitionurn persuasione." Gal
los vero Mecurium, Apollinem, Martem, Jovem, et Minervam coluisse,
refert Ca?sar. Eorum autem et nomina et cultum eos a GraBcis Mas-
siliensibus accepisse, alibi ostendimus. Ab iis etiam imaginum et
simulacrorum usum didicerunt; antiquis Gallis, teste Lucano, ig-
notum.
• " Simulacraque moesta deorum
Arte carent, csesisque exstant informia truncis.
Ipse situs, putrique facit jam robore squalor
Attonitos." — Lib. iii. v. 412.
Horum itaque superstitio Britanniam nunquam invasit. Antiquissima
Gallorum numina, eis cum Biitannis communia, ilia erant, qusa
memorat idem Lucanus, lib. i. 444: —
" Et quibus immitis placatur sanguine diro
Teutates, horrensque feris altaribus Hesus,
Et Taranis, Scythicsa non mitior, ara, Dianso."
Teutates a Diw Taith profluxisse, nonnulli censent. Vocabula sunt
Britannica,"ducem itineris" significantia. Cunctas autem pene gentes
Babylone dispersas, solem, tanquam itinerum et peregrinationum
suarum ducem coluisse, superius ostendimus. Moloch Ammonita-
rum idolum, solem fuisse, consentiunt docti omnes. Ejus sacra
236 ORTUS ET PROGRESSES IDOLOLATRI.E. [LIB. III.
enarrabimus in idololatrise Judaicse expositione. Eis nihil pene
usquam par aut simile in gentium superstitione occurrit, ea prseter,
quse de Gallis, qni cultum omnem religiosum a Britannis acceperunt,
memorise a Csesare prodifca sunt, de Bell. Gall. lib. vi. cap. xvi.
"Immani," inquit, "magnitudine simulacra habent, quorum contexta
viminibus membra vivis hominibus complent; quibus sticcensis, cir-
cumventi flamma exanimantur homines/' Teutates itaque Sol. He-
sus quis fuerit incertum, et ut conjecturarum incertitudinem videas,
nomen ab flW., hizzus, voce Hebraica, quse "fortem" significat, deducit
apud Bochartum Gosselinus; Camdenus ab Hand, vocabulo Britan-
nico, quod Canem denotat.
VIILTaranis aTarande ducitur,hoe est,"tonitru;" itaWallis dicitur,
ut Anglis "thonder/' Belgis "donder;" unde "dondersdag," et "thun-
dersday/'seu "thursday." Numen aliquod aeri prsesidem intelligebant;
nisi forte a Tarian, quod est clypeus aut scutum, ita dictum putemus.
Sed mall em a Tar an, quia eum asperrimis victimis placare, mos erat.
IX. Deos ullos &v&puKopv.iaf eos coluisse, nullum testimonium
exstat, aut memoria. Varia tamen temporis processu simulacra idolis
hisce, teste Gilda, posuerunt. " In Britannia/' inquit, " sunt por-
tenta ipsa diabolica, pene numero ^Egyptiaca vincentia, quorum
nonnulla lineamenta ad hue deformibus intra vel extra deserta moenia
solito more rigentia torvis vultibus intuemur." Nee plura de idolis
Britannorum memorantur, quamvis sine dubio maximum fuerit apud
eos superstitionis Chaos. Sed notior erat insularum harum super-
stitio ab administris, quam a diis : de iis ideo agendum.
X. Sacris Britannicis prsefuerunt Druid es vel Druidse. Eo nomine
celebres fuerunt per totam undique gentem Celticam, seu Cimbricam.
Hapa. re KsXro/s xai FaXccra/g rou$ xaXou/Asvous Apvtdag, Diogenes Laert.
in Operis Procemio. Hominurn ordini et superstition! Britanniam
originem dedisse, ex Csesare antea docuimus. De vocis etymo inter
doctos non convenit. Incertissima sunt, quse referuntur de Dryide,
et successore ejus Bardo, Celtarum regibus, aliaque, quas Balseus
collegit. Montanus, Dry, magum significare dicit, atque inde
Druydes, a Grsecis ita dictos fuisse, cum magi fuerint. Vossius a
Dru, seu Trou, voce Germanica, quse veracem et fidelem, ut Anglica
true significat, nomen illud profluxisse, arbitratur. Communior, et
sine dubio verior, vocis originatio ea est, quam primus Plinius tradidit,
lib. xvi. cap. ult.: "Nihil/' inquit, "habent Druidse visco, et arbore,
in qua gignatur (si modo sit robur) sacratius. Jam per se roborum
eligunt lucos: nee ulla sacra sine ea fronde conficiunt,ut inde appellati
quoque interpretatione Graaca possint Druidse videri." &pus robur est ;
et Druides farb rrj$ dpuog. Adde quod dru Britannice idem sonat. In
lucis autem roborum, et quercetis Druides sacra peregisse, agnoscunt
omnes. " Excisi luci sosvis superstitionibus sacri/' inquit Tacitus,
Ann. lib. xiv. cap. xxx. Ob eandem etiam causam Saronides dicti.
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 237
Theologos 'Sapuvftas ovnpafyvffi, ait Diodorus, lib. v. cap. xxxi., a quercu-
bus scilicet. Unde Callimachus Hymn, in Jovem : —
T H woXXu; iQvwipSi Sapuvftus typos 'la^v
" Certe multas superne quercus humidus lao
Ferebat."
In quern locum scholiastes, Zapuvidag dpvs ; atque vocis rationem sub-
jungit. Signum etiam Jovis apud Celtas quercum altissimam fuisse,
testatur Maximus Tyrius.
XL Bardi an ex Druidibus fuerint, ad opus peculiare destinati,
an aliud genus hominum, incertum. Eorum officium celebrat Lu-
canus, lib. i. 447: —
" Vos quoque, qui fortes animas, belloque peremptas
Laudibus in longum vates dimittitis sevum,
Plurima securi fudistis carmina Bardi."
Et Marcellinus : " Bardi fortium virorum illustria facta heroicis com
posite versibus, cum dulcibus Iyra3 modulis cantitarunt/' Atque ante
eum Diodorus, ut supra ; E/V/ ds, inquit, era/?' avroTg xai cro/Tjra/ pt\uv,
ou; Bapbovg ovofAdfyuffiv. Similiter etiam Possidonius apud AthenaBum,
lib. vi., Td ds axovff/Act.ra aurouv ii<siv o/ xaXovfAsvoi Bdpdoi, woiqrot,} ds o5ro/
rvy^dvovffiy jAtr oJ5^g kftaivovg Xsycvrts. Sunt etiam ad hue inter Cam-
bro-Britannos nonnulli carminibus et genealogiis texendis occupati,
quos bardos vocant.
XII. Sacrorum inter Celtas Antistites, in tria genera distribuit
Strabo, lib. iv., Bardos scilicet, Yates, et Druid es. Eectius si duo
genera vatum dixisset, Bardos et Druides: nam vatibus ea, quaa Drui-
dis propria erant, assignat. 'Oudrsg ds, inquit, hpoironi xai ^utr/oXo/o/, —
" Yates sacrificant, et naturam rerum contemplantur, seu decent."
Sacris enim omnibus Druides praeivisse, ex Cassare ostendimus.
XIII. Habitu autem peculiar!, quo ad se vulgi venerationem at-
traherent, Druides usi sunt. Refert Johannes Theophilus, se eum
in sex lapideis imaginibus deprehendisse expressum. " Erant,"
inquit, " septem pedum singular, nudis pedibus, capita intecta; Grss-
canico pallio et cucullato, penulaque et barba ad inguina demissa, et
circa naris fistulas bifurcata; in manibus liber, et baculus Diogeni-
cus; severa fronte, et tristi supercilio, obstipo capite figentes lumina
terris." In sacris veste usi sunt Candida, teste Plinio, lib. xvi., cap.
ult., " Sacerdos Candida veste cultus arborem scandit: falce aurea
demetit: candido id accipitur sago." Academias studiorum gratia
in lucis instituerunt.
- " Nemora alta, remotis
Incolitis lucis." — Lucanus, lib. i. 453.
XI Y. In iis, scholas habuerunt studiosa juventute refertissimas;
" Ad eos," inquit Cassar, ubi supra, cap. xiiL, " magnus adolescentium
nurnerus disci plina? causa concurrit." Mela etiam, lib. iii. cap. ii.,
" Docent multa nobilissimos gentis, clam et diu vicenis annis." Tot
253 OBTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. [LIB. III.
annos in studiis posuisse antequam ad doctoratum essent promoti,
Caesar testatur. " Nonnulli/' inquit, " annos vicenos in disciplina per
manent." Studiorum illecebrge, privilegia studiosorum, et summa pro-
vectorum auctoritas. " Druides," inquit idem Caesar, "a bello abesse
consueverunt, neque tributa una cum reliquis pendunt; militias vaca-
tionem, omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati
prsemiis, et sua sponte multi in disciplinam conveniunt, et a propin-
quis parentibusque mittuntur." Auctoritatem statim videbimus. In-
stitutionis methodum idem narrat: "Magnum numerum versuum edis-
cere dicuntur : neque fas esse existimant, ea" (sacra) " literis mandare,
quum in reliquis fere rebus, publlcis privatisque rationibus, Grascis
utahtur literis. Id mihi," inquit, "duabus de causis instituisse viden-
tur; quod neque in vulgum disciplinam efferri velint, neque eos, qui
discant, literis confisos, minus memorise studere; quod fere plerisque
accidit, ut, praBsidio literarum, diligentiam in perdiscendo, ac memo-
riam remittant/' CaBsar, ubi supra, cap. xiv. Philosophiam variam
excoluerunt, et pene omnigeriam. Magiam eis adscribit Plinius, lib.
xxx. cap. i. : " Sed quid ego/' inquit, " hsec commemorem in arte oce-
anum quoque transgressa, et ad nature inane provecta? Britannia
hodieque earn attonita celebrat, tantis ceremoniis, ut dedisse Persis
videri possit."
XV. Medici etiam fuere, teste eodem Plinio, lib. xxx. cap. i. :
"Tiberii Csesaris principatus sustulit Druidas, et hoc genus vatum
medicorumque." Medicinam autem magiaB mistam eos coluisse,
idem docet, lib. xvi. cap. xliv.
XVI. In theologia multa peculiaria docuerunt, nonnulla prasstantia.
Singulariter ac seorsimab aliis sapuisse notat Lucanus, lib. i. 450: — •
" Et vos barbaricos ritus, moremque sinistrum
Sacrorum Druidae, positis repetistis ab armis:
Soils nosse deos, et coeli numina vobis,
Aut soils nescire datum."
Prsecipuum theologisa dogma, animas non interire, neque mundum.
'ApQdprovg ds heyovffi rag -^v^ag nat rbv xoffftov, inquit Strabo; — "Ani
mas et mundum immortales statuunt/' Et Csesar, ubi supra, cap.
xiv., " In primis hoc volunt persuadere, non interire animas ; sed ab
aliis, post mortem, transire ad alios; atque hoc maxime excitari ad vir-
tutem putant; metu mortis neglecto." Qua3 Cesaris verba ita egregie
efifert Lucanus, lib. i. 454 : —
" Vobis auctoribus Umbra3,
Non tacitas Erebi sedes, Ditisque profundi
Pallida regna pctunt ; regit idem spiritus artus
Orbe alio ; longge, canitis si cognita, vitae
Mors media est ; certe populi, quos despicit Arctos,
Felices errore suo, quos ille timorum
Maximus Laud urgct, leti metus; inde ruendi
In ferruin mens prona viris, animosque capaces
Mortis; et igr.avuni redituras parcere \ 7 itas."
CAP. XL] ORTUS ET PKOGRESSUS IDOLOLATRI.E. 230
Mundum vero tandem igne et aqua destruendum docuerunt. 'Ecr/-
x par fas iv <5* xorz xat <xvp xai vdup, ut Strabo ; dubium, an recte mente
eorum percepta, qui forsan ex antiqua traditione, per aquam mun-
dum olim destructum, per ignem denuo consumendum docuemnt.
XVII. Operam etiam dederunt eloquentise et rhetoricse. " Ha-
bent tamen/' inquit Mela, lib. iii. cap. ii., " et facundiam suam, ma-
gistrosque sapientias Druides." Et nemini ignotum symbolicum
Herculis Ogmii simulacrum.
XVIII. Theologias etiam miscuerunt geographiam et astrono-
miam. Idem Mela: "Hi terras mundique magnitudinem et for-
rnam, motus coeli et siderum scire profitentur." Atque ipse Cassar,
ubi supra, cap. xiv. : " Multa de sideribus atque eorum motu, de
mundi et terrarum magnitudine, de rerum natura" (philosophia
iiaturali), " disputant, et juventuti tradunt." Hisce addiderunt ethi-
cam, teste Diogene, Op. Procem. sect. 6: Ka/ ^a<r/ rw$ &.pvida$
fuxr(fj$to$ avotpQiyyopsvovs <pi\offo^<fai } GsQztv $£f>vg } xa/ {Aqdsv /eajcoi
xai av&pefav aaKtfv — " Aiunt Druidas obscure et per sententias"" (me-
moriter scilicet ediscendas) " philosophari ; colendos deos ; nil mali
faciendum, exercendam fortitudinem/'
XIX Plurimi cum fuerint, eum ordinem inter se coluemnt, ut
unus reliquis omnibus praBesset papa. " Hoc mortuo/' inquit Caesar,
ubi supra, cap. xiii.: " si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit;
at si sunt plures pares, sufFragio Druidum allegitur; nonnunquam
etiam armis de principatu contendunt;" quod et Romas inter Chris-
tianos factum esse, novimus.
XX. Qua autem gratia et auctoritate apud populos valuerunt,
idem nos docet. " Rebus divinis/' inquit, " intersunt, sacrincia pub-
lica et privata procurant, religiones interpretantur. De omnibus fere
controversiis publicis privatisque constituunt ; et si quod est admis-
sum facinus, si casdes facta, si de hsereditate, si de finibus controversia
est, iidem decernunt, pcenasque constituunt/' Ita rerum alienarum
satagentes, sub religionis prastextu in res omnes publicas privatasque
se intmserunt, ipsi interim ab omni officio reipublicas debito immunes,
imperium suum curantes in alieno. Cum autem munus magistratus
ordinarie non sustinuerint, atque adeo neque fasces aut secures, aut
potestatem vitse necisque habuerint, quas ad obedientiam exigendam
sunt prorsus necessaria, merito quasri potest, quomodo populos in
officii regionibus se continere, ac sibi in omnibus dicto esse audientes,
coegerint. Huic itaque incommodo excommunicationis politico-
religiosse inventione succursum est; atque ita completa auctoritas
quasdam Cassareo-papalis. " Si quis," idem Caesar, " aut privatus aut
publicus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haac pcena
apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, ii numero im-
pioium et sceleratorum habentur; iis omnes decedunt, aditum eorum
sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi acci-
240 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI/E. [LIB. IIT.
plant; neque iis petentibus jus redditur, neque honos ullus commu-
nicatur." Aut nullus est, aut nihili, qui non intelligit totum hoc
iniquitatis mysterium dudum traductum in Christian ismum.
XXI. Restant sacra, et deoruni cultus. Ea varia fuerunt, et im-
mania pene omnia. Caesare, post primum in insulam hanc ingres-
sum, reverse, sen potius fugato, " Britanni diversa sacrificia facientes
occisioni pecudum indulserunt ; litaverunt ibi quadraginta millia
bourn, et centum millia ovium, diversorumque generum volatilia,
quae sub numero non facile cadebant: praeterea triginta millia sil-
vestrium ferarum cujuscunque generis collectarum." Verba sunt
Galfridi, lib. i. cap. xxiv. ; hoc est, projectissimae ad quid vis fingen-
dum audaciae et impudentiae hominia Praecipuum, quod ab aucto-
ribus fide dignis de sacrifices Druidum memoratur, &vdfuiec6\t(ti» est.
Duo vero fuerunt hostiarum humanarum inter eos genera; primum
privatum, cum quis scilicet, vel se vel alium pro alterius salute de-
voveret. " Qui sunt affecti gravioribus morbis, quique in proeliis
periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant, aut se im-
molaturos vovent, admin istrisque ad ea sacrificia Druidibus utuntur;
quod, pro vita hominis, nisi vita hominis reddatur, non posse aliter
deoiutn immortalium numen placari arbitrantur," ait Caesar, ubi
supra, cap. xvi. Hasc autem, ut ex Strabone aliisque patet, ejus im-
molationis forma erat. Admota ad aram hostia, sacerdos vinum, seu
ubi hoc deerat, alium quendam liquorem fronti ejus inspergebat,
deinde capillis primoribus manu laeva arreptis, igni libamina affun-
debat, preces simul seu vota diis peragens, mox ipsa hostia gladio
feriebatur; ut observat Cluverius. Alterum genus publicum erat,
nee uti prius observavimus, ei dissimile, quo colebatur in Oriente
Molocus. " Publiceque," inquit Caesar, ubi supra, " habent insti-
tuta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent, quo
rum contexta virninibus membra vivis horninibus complent, quibus
succensis, circumventi flamma exanimantur homines/' Hasc ille de
Gallis, qui Druidas ipsos, atque totam hanc superstitionem a Bri-
tannis acceperunt. Similiter Strabo, lib. iv.: "AvOpuffov yap xaregtfsiff-
JA&VOV waitravrtg et$ vurov fj^a^aipcc, sfjMvrsuovro SK ro\j 6<padafffj,ov } sQvov
ds OVK avsu Apv'iduv, 7.0.1 aXXa ds avfyusroQufftcijv £/5>j Xsyera/' nut yap XCITS-
TO^SVOV nvas, 7.0.1 avzffravpovv sv rot's iepo?$, xa/ Karaffxeud^ovrig xoXoff-
ffbv %cproi>) 7.0,1 j^vXov s/^aXovrsg elg rourov, (Soffxrj/AaTa T.O.I <7ry.vroTa Syptot,
7.0,1 avOpuKo-js uXoxavrow. Hostiarum pul)licarum, quibus sacrifica-
bantur homines, praeter illud a Cassare memoratum, hie tria genera
alia refert; aut enim feriebantur immolandi gladio, aut configeban-
tur sagittis, aut etiam in cruces acti sunt; atque his addit morem
ilium homines comburendi in simulacris colossasis inclusos. Aliud
adhuc mortis genus in sacrificiis hisce usurpatum memorat, Diodorus,
lib. V. cap. xxxii. Toug xaxovpyc-ue, inquit, xara Ksvrasrqpldot,
CAP. XI.] ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 241
y/£oy<r/ Kvpdg ira/Apt'y&Oeigxa'raffzsudfyvTsg' — "Noxios quinquennioserva-
tos stipitibus adfixos diis sacrificant, cumque aliis primitiis super ingen-
tes pyras immolant." Igne, itaque, gladio, sagittis, crace, sudibus praa-
acutis, prout libuit, immolandos sustulerunt. Neque in noxios solum
scelus hoc perpetratum: " Etiam ad innocentium supplicia descen-
dunt/'inquit Caasar, ubi supra. Qua immani autem feritate se in sacri-
ficiis publicis ferebant Britanni, testatur lib. Ixii. Historiarum Dio : To?g
rs dhtffxopsvoig dvOpuvoig \tsf avruv ovdsv ruv dsivordruv sffriv o n oux sylvzro.
Ka/ o Si] dsivorarov xa,} Sqpiudsffrarov etrpa^av rag yap yvvafaag rag tvys-
VBffrdrag, xai gy^gTsffrarag, yvpvag sKpsj^aoav, xa/ Tovg re {taffroiig avrtov
xai roTg ffro/Aaffi fftpuv Kpofflppaftrov, ovug ug nai zffQio-jffai avroug
Ka/ {tsra ro\Jro cra<7<raAo/£ o^iffi did ravrog rou c^fLaro
dvsKHpav xal ravra, irdvra ^vovr'ig rs d^a, Kai Itfr/w/agvo/, xa/ l
iv rs ro?g aXXo/; ctpuv hpo?,, Kai sv rti r^g ' Avddrqg {tdXiffr
— hoc est, " Captis autern hominibus omnia gravissima facta
suut. Id vero et crudetissimum et immamssimum, quod feminas
nobilissimas et honestissimas, nudas suspenderunt, excisasque mam
mas earum ad ora ipsarurn adsuerunt, ut eas comedere viderentur.
Ipsas deinde mulieres palis praaacutis per totum corpus secundum
loDgitudinem transfixerunt ; faciebant autem haec omnia, rem sacram
simul peragentes, et epulantes, et petulanter se gerentes, quum aliis
in templis suis, turn in Andatse praesertim luco." Atque hujusmodi
Satanae mancipia fuimus Britanni.
XXII. Ob infanda haac sacrificia omnem Druidum superstition em
tollere tentarunt Romani Strabo de Gallis, lib. iv. cap. iv. : Tovruv 5*
fffocutfteii avrovg 'Pu/AaToi, %ai ruv xardrdg ^vffiagxa} (Aavrslag vvivavriug ro?g
trap r^Tv voftiftoig' — " Romani ab his eos deduxerunt, ac a sacrificiorum
et divinandi ritibus, qui nostris pugnabant/' Et Suetonius in Claud io,
cap. xxv. : " Druidarum religionem apud Gallos diroa immanitatis, et
tantum civibus sub Augusto interdictam, penitus abolevit." Hoc est,
voluit, in Gallia, sed frustra ; sedes et origo superstitionis, Britan
nia, intacta. Solum in insula Mona occisi Druides, et excisi luci a
Suetonio Paulino. Factum narrat Tacitus, Annal. xiv. cap. xxx. :
" Stabat," inquit, " pro littore diversa acies, densa armis virisque, in-
tercursantibus feminis, ..... Druidseque circum, preces diras, sub-
latis ad ccelum manibus, fandentes, novitate aspectus perculere mili-
tem, ut, quasi haarentibus membris, immobile corpus vulneribus
praaberent. Dein, cohortationibus ducis, et se ipsi stimulantes, ne
muliebre et fanaticum agmen pavescerent, inferunt signa, sternuntque
obvios, et igni suo involvunt. Presidium posthac impositum victis ;
excisique luci, ssevis superstitionibus sacri: nam cruore captivo ado-
lere aras, et hominum fibris corisulere deos, fas habebant/'
XXIII. Impiam vero hanc superstitionem, tandem Deo miserente,
sensim sustulit religionis Christianaa veritas coolestis. Quamvis
autem insula hsec "a toto penitus orbe divisa" esset, et a fonte aqua-
VOL. XVII. 1G
242 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
rum sanctuarii, quse ad sanandas gentes exierunt, remotissima, Deo
tamen gratiose illud procurante, statim pene ab ipsis evangelii incu-
nabulis, delati in earn fuere gratise divine riuntii et prascones.
Petrum, Simeon Metaphrastes et Menolog.; Paulum, Theodoretus, et
Sophronius; Simonem Zelotem, Dorotheus ; Aristobulum, cujus me-
minit in Epistola ad Romanos Paulus, Nicephorus ; Josephum Ari-
mathensem, pene omnes, prassertim recentiores e nostratibus, BalaBiis,
Parkerus, Foxus, Camdenus, aliique, evangelium hie prsedicasse
asserunt ; et de Josepho vix apud ullos dubitatur. Hinc Britanniam,
fidem Christianam suscepisse memorant antiquissimi scriptores
Christiani, Tertullianus et Origenes: hie in Comment, ad Ezech.
cap. iv. ; ille lib. advers. Judseos, cap. vii. Claudiam etiam Rufi-
nam, feminam Britannam, nobilissimam et eruditissimam, celebrat
Martialis, lib. xi. Epig. 54 : —
" Claudia caeruleis cum sit Rufina Britannis
Edita, cur Latiae pectora plebis habet ?
Quale decus formae ! Romanam credere matres
Italides possunt, Atthides esse suam."
Earn Claudiam illam fuisse, cujus in 2 Tim. iv. 21, Paulus meminit,sen-
tiunt viri doeti, et tempora conveniunt. Adde, quod earn cum Pu-
dente sociat, quern etiam idem Martialis celebrat, lib. vii. Epig. 10: —
" Cogis me calamo manuque nostra
Emendare mecs, Pudens, libellos.
! quam me minium probas, amasque,
Qui vis archetypas habere nugas."
XXIV. Lucium etiam regem, cujus fertur ad Papam Eleutherium
epistola, cum ejusdem Eleutherii rescripto, regum omnium primum
fidem Christianam amplexum esse, plurimi scripserunt; sicut baud
pauciores Philippum Arabem, primum imperatorem Christianum
fuisse, retulerint. Verum ut libere agam, et prout ilium decet, cui
nihil est veritate antiquius, dudum esse, ex quo, si non totius histo
ric de Lucio isto, at epistolici istius commercii, multorumque alio-
rum, quaB historic vulgo assuuntur, admodum mihi suspecta fides
fuerit, ingenue fateor.
XXV. Historiam, quod sciam, primus memoric tradidit Beda,
Eccles. Hist. lib. i. cap. iv. Is Lucium ait ad Eleutherium scrip-
sisse, ann. Chron. 156. Eum sequitur Nauclerus ; Eleutherium
autem ecclesic Romanse, ante annum Christi 178 non praefuisse,
ostendit Baronius in Annal. Erratum itaque est in temporis assig
nations Henri c. de Erfordia, anno 196, Imperatoris Veri, decimo
nono (qui tot annos neutiquam regnavit) illud factum fuisse, refert.
Ado, in Chronico tempus rectius disponit, et Eleutherium sub Com-
modo Imperatore vixisse, et ecclesiam Romanam rexisse, scribit,
quod verum est ; nam finis tertii anni Eleutherii incidit in imperil
Commodiani initium. Hoc ergo tempus esto, quo habitum est, si
unquam, epistolicum istud inter Lucium regem, atque Eleutherium,
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. 243
commercium. Incepti successum pluribus enarrat Galfridus Monu-
metensis. " Nee mora," inquit, " concurrentes undique nationum
populi regis exemplum insequuntur, eodemque lavacro mundati
coslesti regno restituuntur. Beati ergo doctores (Fugatius scilicet et
Damianus Roma per Eleutherium missi), cum per totam pene insu-
lam paganitatem delevissent, templa, quae in honore plurimorum
deomin fundata fuerant, uni Deo ej usque sanctis dedicaverunt,
diversisque ordinatorum coetibus repleverunt. Fuerant turic in
Britannia viginti et octo flamines, et archiflamines tres. Horum
potestati ceteri judices in insula subjiciebantur. Hos autern ex
praecepto apostoli idololatriae eripuerunt, et ubi erant flamines,
episcopos, ubi erant archiflamines, archiepiscopos posuerunt. Sedes
autem archiflaminum in tribus nobilioribus civitatibus fuerant, Lon-
doniis videlicet, Eboraco, et in urbe Legionum, quam super Oscam
fluvium in Glarnorgantia veteres muri et aedificia sitam fuisse, tes-
tantur. His ergo tribus, evacuata superstition e, octo et viginti
episcopi subduntur." Haec ille ; qui, quid sit pudere, penitus nes-
civit. Quam pueriliter autem haec commentus fuerit, statim appa-
rebit. Neque plures habuit flamines, aut archiflamines superstitio
Britannica, quam Galfridos Monumetenses. Ceterum haud negem,
distinctionis istius originem inter sacrorum Christianorum ministros
eum rite aperuisse, fatente ecclesia Romana, decret. p. pr. distinct.
xxi. "Inter sacerdotes," inquiunt, "quaedam discretio servata
est, ut alii appellentur simpliciter sacerdotes, alii archipresby-
teri, alii chorepiscopi, alii episcopi, alii archiepiscopi seu metro-
politae, alii primates, alii patriarchs, alii summi pontifices; horum
discretio a gentilibus maxime introducta est, qui suos flamines, alios
simpliciter flamines, alios archiflamines, alios protoflamines appella-
bant." Ha3c, distinctionis auctor, nude et aperte. Modestius, et in-
tra verecundiae limites, doctior Lelandus. " Superest," inquit, "ut
insinuem casum, qui tantam e medio tulit superstitionem. Edicto
cautum Romano, ne usus aut existimatio, in provinciis, religionis
Druidarum ulla exhiberetur. Barbaras tarn en gentes patrios ritus ab
ipsis Druidis ante tot secula datos et acceptos mordicus retinuerunt;
donee Christus Servator optimus maximus, discussis errorum et crassaB
ignorantiae tenebris, lumen universe, consultore suo spiritu, conspi-
cuum orbi infunderet. Tune Lucius ille magnus, Britannorum decus
immortale, spreta Druidarum disciplina, evangelicam lubens doctri-
nam suis omnibus communem esse voluit. Eluanus ergo et Meduinus
nobiles Britanni oratores a Lucio ad Eleutherium Romam missi; ac
Fugatius una cum Damiano a Romano hue remissus, religionem
nunquam morituram, Deo propitio id volente, solide constituerunt."
Addunt Bavari quidam, teste BalaBO, Scriptor. Britannic. Centur. i.
cap. xxix. Lucium hunc apostolatum postea suscepisse, gentem-
que eorum ad fidem convertisse, atque id sibi laudi ducunt, se a
244 ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
rege magno fuisse converses; sed reclamant nostrates, affirmantes
Lucium nunquam ex proprio regno pedem tulisse, sed fato functum
esse Claudiocestrise, anno regni sui duodecimo. Doctissimus Carn-
denus (cujus vestigia premifc in Analectis suis Anglo-Britannis Sel-
denus) communi cedit prsejudicio. Postquam enim eoram temporum
historiam ex probatissimis quibusque historicis accuratissime con-
texuisset, atque ante omnium oculos luculenter posuisset, res Britan-
nicas in eo fuisse statu et conditione a diebus Claudii CaBsaris, qui
insulam in formam provinciaa redegerat, tit regi tali, qui totam hanc
insulam ditione teneret, qualis Lucius hie fingitur, locus nullus reli-
quus esset, ipsam tamen historiam interserendam operi suo pruden-
ter duxit; quam ipsa, quam exposuit, rerum, temporumque series,
penitns exigendarn clamat.
XXVI. Evellere ex animis hominum tantam opinionem, tarn pe-
nitus insitam, tarn vetustam, non est nostri ingenii, neque propositi.
Cum autem nullo in loco, multum firmamenti aut virium habeat
falsitas, si id primum, quod aBquissimum est, a lectoribus obtinuero,
ut ne quid hue prcejudicati afferant, nullus dubito, quin p/Xa/^a/o/s
persuasurus sim, me suspicion] s meas, quse neque mihi uni inest,
causes satis justas habere, im6 gravissimas.
XXVII. Britanniam, a Julio Csesare, bis pene frustra tentatam,
ab Augusto et Tiberio neglectam, cujus oceani conchylia in littus
Gallicum ejecta, maximo exercitu stipatus, triumphavit Caligula,
civilibus bellis et partium studiis attritam, cum diversis regibus in-
colaB paruerint, per Aulum Plautium praBtorem aggressus Claudius
Cassar, in provincia3 formam redegit, et Plautio tradidit regendam.
Historiam rerum ab eo in insula hac gestarum prolixe referunt, Dio
et Suetonius. Hujus victoria3 tanta erat iis temporibus gloria, ut
non tantuin ipsi Claudio nomen Britannici, et splendidissimum
triumphum decreverit senatus, sed et Plautio ovationem, et Vespa-
siano, qui belli reliquias prosequutus est, ornamenta triumphalia.
Neque minus in ejus provincias ad imperium adjectione triumphant
poeta3. Ita Seneca Tragicus, in Octav. A. i. : —
" Cui totus paruit orbis
Ultra oceanum, cuique Britanni
Terga dedere, ducibus nostris
Ante ignoti, jurisque sui."
Quibus mox subjungit: —
"En ! qui Britannia primus imposuit jugum ;
Ignota tantis classibus texit freta,
Interque gentes bai-baras tutus fuit
Et saeva maria."
Primus versiculus vulgo legebatur : —
<4 En! qui ora Tanais primus," etc.
"En qui Britannis," restituit Scaliger, not. ad Tibull., sed sine dubio
CAP. XI.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 245
legendum: "En! qui orae Tamisis primus imposuit jugum;" cum
primus Tamisim transmiserit Claudius, quod observatum doctissimo
Camdeno. De eodem Claudio prius cecinerat Ann. Seneca, in Claudii
Csesaris ' " " '
' Ille Britannos
Ultra noti
Littora ponti,
Et cseruleos
Scuta Brigantas
Dare Romuleis
Colla catenis
Jussit, et ipsum
Nova Romanae
Jura securis
Tremere oceanum.
Elegantissima etiam sunt epigrammata ilia, quas in Catalectis suis
protulit magnus ille Scaliger. Eorum nonnulla subtexere placet: —
" Ausoniis nunquam tellus violata triumphis,
Icta tuo Caesar fulmine procubuit.
Oceanusque tuas ultra se prospicit aras:
Qui finis mundo est, non erit imperio.
Victa prius nulli jam jam spectata triumpho
lllibata tuos gens jacet in titulos.
Fabula visa diu, medioque recondita ponto
Libera victori jam modo colla dedit.
Libera non hostem, non passa Britannia regem,
^Eternum nostro quae procul orbe jacet.
Felix adversis, et sorte oppressa secunda,
Communis nobis et tibi Caesar erit.
Mars Pater, et, gentis nostree tutela, Quirine,
Et magno positus Caesar uterque Polo ;
Cernitis ignotos Latia sub lege Britannos :
Sol citra nostrum flectitur imperium."
Tumultuantes autem iterum Britannos, ob civilia inter regulos, qui
Romanum jugum susceperant, dissidia (nam diebus Caesaris, aut
deinceps, unum regem insulae imperasse somnium est Galfridianum,
quodque nemo prseter eum somniaret) per proprsetorern P. Ostorium
idem Claudius compescuit. Bellum istud accurate memoriae prodidit
Tacitus. Sub Neronis imperio, Boadiciae, reginae Icenorum, injuriis
et animis, utrisque maximis, excitata tota gens, omnesque in ea populi,
jugum e cervicibus Romanum depellere, et libertatem avitam recu-
perare, fortiter et strenue, sed frustra, tentarunt. Finis belli, ad-
ministrante Suetouio Paulino, gentis qua excidium, qua servitium.
Mortuo Nerone, dum bello civili Galba, Otho, Vitellius, et Vespasia-
nus totum pene orbem distractum tenuerunt, eousque sibi animos
sumpserunt Silures et Ordovici, aliique populi, ut occasionem dede-
rint ei bello funestissimo, quo Julius Agricola propraetor, Taciti His-
torici socer, totam insulam in Romanorum potestatem redegit, atque
jure, legibusque Romanis uti coegit: uno tan turn in aliqua parte
insulae regulo cum auctoritate precaria relicto, Cogiduno scilicet, ut
hie etiam instrumentum servitutis regem haberent. Eo bello Gal-
gacus devictus est, Britannorum ultimus. Parte autem aliqua Boreali
insulae, ut aspera et infrugifera barbaris relicta, reliquarn in provin-
246 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. [LIB. III.
ciarn plane et plene, ut loquitur Camdenus, redegit Agricola, atque
earn teste Tacito quietam tutamque tradidit successor!. Sublato regio
nomine, atque ornni ista regulorum auctoritate, quam antea populi
venerati sunt, provincia prsesidialis, seu Csesarum, facta est Britan
nia. Nerva regnante quievit; deficientes nonnullos in ordinem rede-
gisse Trajanum refert Spartianus. Barbaros, provinciam ex partibus
insulse borealibus bellis et latrociniis aggredientes, muro per LXXX
millia passuum erecto coercuit Hadrianus; quod idem Spartianus
narrat. Nee bellis aut tumultibus immune erat, in insula hac, Anto-
ninorum, Pii, et Philosophi, regimen ; quae tamen omnia Lollii Urbici,
et Calphurnii Agricolse virtute compressa mere. Commodo etiam
imperante, omnia ad tempus in ipsa provincia seditionum erant
plena; atque barbarse gentes murum transgressse, Romanis, Britan-
nisque negotium facesserunt plurimum, et aliquoties incolarum, qui
proximi muro degebant, strages maximas ediderunt. Omnia verb
adventu Ulpii Marcelli, referente Dione et Lampridio, ita pacata
fuere, ut ad mortem usque Commodi, ad versus pacem Romanam
nihil tentatum videatur. Hoc rerum Britaunicarum statu et condi-
tione, ego, ut ingenue fatear, qusemeaest liebetudo, videre nequeam,
ubi Lucius ille fuerit, qui totam Lane insulam aniesvQwos, et Dei
solius vicarius, ut in epistola Eleutherii vocatur, tenuit; nam in Bri
tannia hac nostra eum non fuisse, nimis est verisimile. Alia plane
insula videtur, quam ille inter archiepiscopos et episcopos distribuit, ex
Britannorum procerum consensu; aliud Londinum, aliud Eboracum,
quibus prsefuit, nam haec nostra Romanorum imperiis subfuerunt.
XXVIII. Multa adhsec reponit Cardinalis Baronius ad An. Chr.
183, ubi historiam hanc de Lucio profert et defendit. Primo
itaque, " nunquam," inquit, " ante hsec tempora tota Britannia potiti
sunt Romani; sed in ea complures populos indomitos permansisse
liquet, qui Romanis exercitibus negotium saape facesserent: rursum
vero eosdem, qui in Britannia populi a Romanis fuerunt debellati,
saepe ssepius descivisse ac penitus rebellasse, certum est. Nam, ut
de remotioribus temporibus dicere prsetermittamus, constat quidem
auctore Juliano Capitolino, sub Marco Aurelio conflatum esse Bri-
tannicum bellum, sed per Calphurnium Agricolam illuc a Marco
missum fuisse compressum. Rursum verb post obitum Marci, im
perante Commodo instauratum, adeo ut Britanni (quod scribit Lam-
pridius) voluerint contra ipsum alium imperatorem creare, recusantes
omnino parere Commodo ; sed per duces fuisse sedata omnia idem
auctor affirmat. Addit insuper ad haec Dio, Britannicum bellum his
Commodi temporibus fuisse omnium maximum, sed per Ulpium
Marcellum prorsus exstinctum/'
XXIX. Mirum est Baronium, hominum doctissimum, et cautum,
non animadvertisse hsec et aavcrara esse, et ubi veritatem habent,
jugulum causaB petere, quam in se defendendam suscepit. 'Aff6<rrara
CAP. XL] x . ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. 247
sunt; quibus Lncium regnasse inter populos a Romanis indomitos,
et qui saepe a Romano imperio desciverunt, quique alium imperato-
rem contra Commodum creare voluerunt, innuit. Nam hi plane
diversi fuere. Populi enim, qui a Romanis indomiti dicuntur, bar-
bari fuenmt extra murum, iique soli. Qui adversus Romanes saepius
rebellarunt, Britanni provinciales erant: quique alium imperatorem
creare voluerunt, Romani milites praBsidiarii, ita ut plane impossibile
sit, ut unus idemque his omnibus imperaret. Suo autem se penitus
jugulat gladio, cum, bellum Britannicum prorsus exstinctum esse
regnante Commodo per Ulpium Marcellum ex Dione, docet; adeo-
que totam provinciam potestati Romanorum pacate cessisse. Eo
enim rerum statu, quod antea ostendimus, impossibile erat, ut Lucius
in provincia regnum obtineret; neque id quisquam unquam credet,
qui non nescit, quid sit provincia Romana prsesidialis. Deinde nulli
scriptores fide digni, neque indigni, quidquam memoriae prodiderunt,
de istiusmodi a Romano imperio defectione Britannorum, qua ipsi
regem constituerent, qui totam insulam ditione teneret; qualem,
cum sui juris essent, et liberi, nunquam habuerunt. Bellum ali-
quoties, nunc ab uno, deinde ab alio pluribusve, junctis viribus, ad
versus Romanes excitatum fuisse, ostendimus; quod tamen intra
breve tempus semper erat exstinctum. Tumultibus istis, exstitisse
istiusmodi regem, qualem Lucium fingit, non solum mendacissimus
Galfridus, sed et epistola Eleutheriana, non nisi nimio praejudicio
obcaecatorum est, opinari. Notum illud Taciti, de Britannorum hisce
temporibus statu. " Rarus," inquit, " duobus tribusque civitatibus ad
propulsandum commune periculum conventus ; ita dum singuli pug-
nant, universi vincuntur," Agric. cap. xii. " Sed in ipsa provincia
populi semper aliqui fuere indomiti," inquit Baronius, quibus Lucius
imperare poterat. Sed, quinam quaaso fuere isti indomiti populi ? Mi-
selli barbari, sedibus propriis pulsi, sine rege, aut lege, lucos et montes,
et insulae angulos desertissimos incolentes, quibus regem aliquem
summo imperio praefuisse nulla docet fides historiae; non doceret, si
revivisceret Galfridus. Adde, quod conjectura haec omni rei sive
gestse, sive fictse traditioni, obloquitur; supponit enim rudes et indo
mitos barbaros, fidem ante provinciales recepisse; cui figmento re-
clamant omnia rerum antiquarum monumenta, omnes historic!, qui
tempore Lucii, non feros aliquot et agrestes, sed ipsam provinciam
fidem amplexam esse, scribunt. Hinc est quod Sabellicus dicat, " Bri-
tanniam omnium provinciarum primam publicitus cum ordinatione
Christi nomen suscepisse;" reclamat epistola Eleutheriana, qua3
Lucium totum regnum Britannicum ex Procerum consilio moderan-
tem producit. Cum ideo haec infirm a prorsus sint, pergit in respon-
sionibus ad objecta cardinalis. "Tradit," inquit Dio, " Britannos
murum ilium esse transgresses, qui inter ipsos et Romanorum castra
positus erat medius. Quibus plane significatur Britanniam sic eo
2 iS ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI.E. [LIB. III.
ternpore fuisse divisarn, ut partem illam, quse citra murum esset,
Romani occuparent, alteram vero, trans murum positam Britanni
libere possiderent, qui ssepe Romanes, murum ilium egressi, prseliis
provocarent. Sic igitur quod Lucium regem fuisse BritannisB nihil
prohibet; quantumvis Romani ex parte insulam detinerent, quin
ulterius ejus partis, quam Britanni libere possiderent, rex esse potu-
isset." Sed ovdlv vyieg: primb enim virum doctissimum decepit Dionis
interpres; non enim scripsit Dio, Britannos esse murum transgresses,
prout versio habet Latina, seel nationes quasdam insulce, Britannis
scilicet proprie sic dictis, infestissimas, murum esse transgressas. Tuv
yap, inquit, Iv r^ v^ffw e&vuv t»$ref £s£»j?tor«v TO refyos' lib. Ixxii. semperque
eos populos, a Britannis distinguunt scriptores; quamvis dubitari
non debet, quin multi ex Britannis, seu antiquissimis insulse incolis
trans muram vitam egerint. In ea ideo insulse parte, quse extra
munim Hadrianum sita est, Lucium istum regnasse, vult cardinaiis.
At quotusquisque, quseso, est nostratium, qui novit ubi locorum
murus iste erectus et ductus esset? ea, qua3 de Lucio, atque reguo
Britannico dicuntur, regulo, nescio cui, barbaro extramurali con-
venire credet. Neque in dubium vocatur, utrum Lucius aliquis
alicubi terrarum ad fidem Christi sit conversus, sed an istiusmodi
rex, qui regno Britannico sub Deo solo prsefuit, quern in regni ad-
ministratione instrueret Eleutherius episcopus Romanus, publice
fidem Christianam sit ampiexus. Ut taceam archiflamines et fla-
mines Galfridi, quos commentum hoc una cum Londino, et Eboraco,
ac Legionum urbe, seu Caer leon extra murum Hadrianum ejicit.
Quis, quaeso, unquam audivit Fugatium et Damianum, provinciam
Romanam, quse totum pene Anglise regnum et Wai lisa hodiernum
amplexa est, praetereuntes, se ad barbaros extramurales contulisse ?
Illud etiam fabulam istam penitissime evertit, quod certissimum sit
atque notissimum, barbaras gentes illas, quse ultramurales partes
insulse tenuerunt, non nisi longo post tempore, et postquam Britan
nia provincialis per aliquot secula publice fidem susceperat Christi
anam, Christi jugum subiisse, quod ex uno Gilda de excidio Biitan-
riise satis constat. Tertio ideo in loco, sed obiter, et quasi sibi ipse
vix fidem adjungeret, adclit cardinalis, " Potuit insuper et Lucius
aliquis esse regulus, sub Romana ditione in Britannia positus,
Romanoque imperio parens." Quamvis autem responsum hoc uno
verbo, quasi eis, quse supra posuerat minime comparandum, expediat,
certissimum tamen est, omnem historise non tantum fidem et proba-
bilitatem, sed et colorem deesse, nisi bine arcessatur. Yideamus ideo
paucis, num hsec etiam cum iis, quoa de Lucio dicuntur, quseque epis-
tola Eleutheriana de eo proedieat, ullo modo conciliari possint. Primb
ideo reguli istius, apud probatos historicos, qui res Britannicas scrip-
serunt, Dionem, Julium Capitolinum, et Lampridium, altissimum est
silentium; neque quidquam ab eis dicitur, quod regulum ilium in
CAP. XII. J ORTTJS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 249
tota provincia, qui auctoritate regia polleret, innuat; imo ita de-
scribunt eorum temporum statum et conditionem, ut nullum fuisse
indicent. Deinde Lucium ad Sleuth erium scripsisse, ut leges Ro-
ma.nas sibi inittendas curaret, asserit Epistola, quod, ut nulli extra-
muralium, nomini scilicet Romano infensissimi, facerent, ita nemo
provincialium opus habuit legates Romam mittendi, eas leges accep-
tas relaturos, quas in tota provincia, a summis viris expositas, et
administratas conspicerent. Imo longe ante haec tempora Britannos
legem Romanam apprime calluisse, innuit poeta: etenim, —
"Gallia causidicos docuit facunda Britannos."
Neque reguli isti, quos servitutis instrumenta ullibi tolerarunt Ro-
mani, ea potestate in subditos suos erant, ut penes illorum esset arbi-
trium, quibus uterentur legibus ; etiam ridiculum est regulum sub
Romana ditione, quique, ut loquitur cardinalis, "Romano pareret im-
perio," leges imperiales ab episcopo Romano petiise; quid autem
hsec ad Lucium Eleutherii, ne dicam Galfridi, qui Dei vicarius,
illique soli subditus toti praefuit regno Britannico, illudque consilio
subditorum administrabat. Deinde supposititius iste Eleutherius,
cujus epistola neutiquam antiquissimorum istorum temporum spiii-
tum sapit, leges imperatorias damnat et rejicit, tanquam civili regni
administrationi ineptas; quod verus Eleutherius nee fecisset, neque
facere ausus fuisset. Ego sane minime negarem, Lucium quendam,
forsan regio sanguine prognatum, maxima etiam inter Britannos
auctoritatis, Christianse religion is professionem circa ea tempora sus-
cepisse, atque pro virili fidem promo visse. Eum autem, in regem
maximum, et, quia notissimum erat neminem ei in regno successisse,
cirsKvov mutasse fabulatores, atque Eleutherii, ad eum, quaa dicitur,
epistolam esse fictitiam, nemo, opinior, negabit, qui ab inveteratis
praajudiciis avertet animum ad veri cognitionem cogitationemque.
CAPUT XII.
SETT DE ORIGINE ET PROGRESSU IDOLOLATRI^E. — CAP. X.
Veri Dei notitia — Qui solus cognosci potest. ignotus dicebatur — Urbis Atheniensis
kurtkttport* notissima — Urbis in idolorum nomina et cultum distributee
— Gemina apud Judseos superstitio — Ilayof, quid significet — Unum Deum
naturalem agnoscunt plurimi — Antisthenes, Brachmanes— Sophocles — Me-
nander — Nuraa? Libri inventi, et combusti — Valerius Soranus — Orpheus —
Homerus — Prudentius — Nomen e
I. MEDIIS hisce in tenebris, hacque rerum et religionum omniuin
confusione, plurimos liquet unius veri Dei ab omnibus diis istis
fictitiis, quos superstitiose coluerunt, infinite distantis, notitiam ali-
quam et memoriarn retinuisse. Id docent historicorum pene om-
niuin et pliilosopliorum scripta. Quotusquisque enim est veterum
250 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^l. [LIB. III.
sapientum, qui non celebret naturam aliquam divinam super omnia
exsistentem, regentem cuncta, conser van tern, et arbitratu suo'dispo-
nentem ? Cum autem solus hie verus Deus, sui in rebus omnibus
• exhibeat rb yvwor&v, usque adeo, ut is solum cognosci possit, quia solus
est, atque penitus ignorari non possit, quia Deus est, tamen, quia eis
non visum est, hunc solum verum Deum in notitia retinere, is solus
ayvu<rro$ vocabatur. Unde cum Dei JudaBorum mentio facienda erat,
solenne erat addere/Qtfr/s tors oZrog eanv, quicunque is tandem est; ut
est apud Dionem Histor. lib. xxxvi. Et, NJ) rbv ayvuffrov ev'AQfaaig,
apud Lucianum est in Philopat. Ka) ratra ' A^^ff/v, o£ ayvtiffruv
faiptiwuv (3u,u,o} i&pvvrau; ut Philostratus in Vita Apollon. lib. vi. cap.
ii.; — " Et hsec Athenis ubi ignotis diis arse constitute." Qsuv habuit
inscriptio ; daipovuv reposuit Philostratus, more Py thagoraBorum. Or-
tus religionis Socrati tribuitur. Is, teste Justino Apol. i., Athe-
nienses <rpo£ ^soD roD ayvcurfroy avTovs dia, Xo'you tr^rr^iug farfyvuffiv KPOVT-
P&V&TO, ad " ignoti illius Dei per rationis inquisitionem, cognitionem
cohortatus est."
II. Quicquid autem Socrates fecerit, certissimum Paulum, ex Arse
Epimenidianse inscriptione, qua? inter alios Sew ayvw<rrw dieata est,
ansam arripuisse, Deum verum praedicandi. Hsecque Athenis erant,
ubi nihil pene nisi sacrum; cum ipsa urbs 6'X?j j8w^&c, oX?j dD/u>a Ssotg,
xal avddspa esset, teste Xenophonte, de Repub. Athenien. Totam
enim civitatem in partes distribuerunt deorum nominibus insigni-
tas. 1. Kpcvou Hdyog', 2. Ilavo; Ilayog; 3. Hoffeiduvos Ilayog; 4?."Apsio$
Udyog; 5. 'Eppov Hdyo$, urbem constituerunt. na/og autem apud
Grsecos, non pagum latinum, sed saxum significat. Ita autem
urbis vici dicti sunt, quia unicuique saxum aliquod (hoc est, columna
seu stela), huic vel illi idolo consecratum, impositum est. Inde ad
partem aliquam urbis significandum usus vocabuli primo traductus.
Idem ac Athenis etiam Hierosolymis factum : Jer. xi. 13, "Nam
pro numero civitatum tuarum sunt dii tui, o Jehuda ! et pro numero
platearum Hierusalem disposuistis altaria pudendo, altaria ad suffi-
tum faciendum Bahali."
III. Sed neque Athenis solum araa ignoto Deo positas: Hpi>$auTp
ds sffriv ayvusruv Stuv Pcapog, Pausan. in Eliac. Ignotum hunc Deum
unicum fuisse, aliquoties fassi sunt. " Populares deos multos, na-
turalem unum/' dixit Antisthenes apud Ciceronem de Natura Deo
rum, lib. i. cap. xiii., " Magnum illud vivens, atque animam mundi,"
dixerunt Pythagorici. Huic omnes, saltern supremum in ccelis locum
assignarunt. Ita Apollonium instruunt Brachmanes apud Philostra-
tum, lib. iii. cap. xi. T^t/ fikv 'yap dq qep&rw xai rs\eiuTdrqv efyav avodor'sov
§*& ytvtropi rovde rov tyov, ro?$ ds VK sxsivp SsoTg, o/ 1 ra p'sp?) airou xu&p-
vuat'— " Prima quidem et perfectissima sedes Deo tribuenda, hujm;
animalis genitori; secunda vero diis, qui ejus partes gubernant."
IY. Imo eousque rationis sub auspiciis et ductu nonnulli progress!
CAP. XII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. 251
sunt, ut hujus unius Dei opificis causa, omnem cultum idololatricum
abjiciendum arbitrarentur. Egregie Sophocles. Vid. Soph. Frag. :—
E/V fa.l'i aXtifaiuiffiv, 11$ Iffnv S-tos, etc. ; —
" Est unus Deus, qui coeli machinara solus condidit,
Caerulea ponti terga et infrones notos.
Ac nos miselli pectore errantes vago
Calamitatum finximus solatium;
Formas deorum saxeas aut ligneas
Aurove ductas fusili aut eburneas,
His dum immolamus, dum stato augustos die
Reddimus honores, et nos remur pios."
Et Justinus Apol. ad Imp.: To) ds nut ^ ds?v ^sipuv [epyoi]
Kpoffxvvsi'v., Mivdv8pw rOJ XO/AIKUJ nai ro/jj ravra ^ffacv, ravra tpp
" Opera autem manuum hominum, non esse adoranda, Menandro
comico, et qui eadem dixerunt, suffragamur."
Y. Probabile etiam est, libros istos Numse Pompilii,— quos sub
Janiculo inventos an. ab U. 0. DLVI. in comitiis publicis cremari
jussit senatus, quoniam, eis lectis, juramentum pollicitus est Q.
Petilius prsetor urbanus, ad religiones dissolvendas illos spectare, —
unum Deum, euinque sine simulacris colendum docuisse.
VI. Hunc autem Deum unum, summum Jovem vocandum gen
tiles sui temporis contendisse, ostendit Lactantius. Inde Valerius
Soranus : —
" Jupiter omnipotens, regura, rerumque, deiimque
Progenitor, genetrixque deum, Deus unus et omnis."
De eo notissimum est aureum illud Orphei ad Musseum carmen: —
• Movvov ^l tffopet x,i>ff(Jt.oio avKxref
ETf i<rr', ulroyiv-hs* 1*0; sxyovu •Tfu.vra. rtruxrcti,
*Ev 3' KVTOS vriptyiyvirKt' ov$i rif etvrov
~E.lffopu.il S-VJJT&/V, aurog ^ 7« travra; opccTetr —
- " Solum, regemque hunc orbis adora : '
Unicus est, per se exsistens, qui cuncta creavit,
Inque his ipse exstat ; nulli e mortalibus unquam
Lumine conspectus, mortales conspicit omnes."
Atque iterum: —
Eif Zivs, tig 'Ai%j?» &s r.Xios tls &.iovvffos t
Ei; &iog tv vrcivTlffffi'—
" Jupiter est unus, Pluto unus, Bacchus et unus,
Unus Sol, Deus unus in omnibus."
Is est, de quo Virgilius ex Homero solenne illud toties decantat: —
- " Divum pater atque hominum rex."
Etiam Serapim esse voluerunt; ut in epigrammate: —
'Efl"<ra [At tyuv/iwrot S'lav f&iyav citytiirov aiviT
Nam Serapisest nomen eflrra/^a/tA^arov; atque ita dicebatur teste He-
sychio; nisi quis nomen Jehovah per Inra vuvfevra, [7 pa/war a] indicari
252 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. [LIB. III.
arbitraretur. Recte ideo Tertullianus, Apol. cap. xvii., docet, "Etiam
cultores idolorum cum in angustiis sunt, oculos ad ccelum [tollere], et
oblitos deorum, unum Deum naturaliter invocare." Similia habent,
Justinus de Monarchia Dei, et in Apologiis; Athenagoras in Lega-
tione; Clemens, Strom, iii.; Arnobius, lib. ii. contra Gentes; Lac-
tantius, lib. xi. Preparat. Evangel, cap. ix. ; Theodoretus de Curand.
Graecor. Affect, lib. ii. Egregie in Apotlieosi Prudentius, 268-277:—
" Consule barbati deliramenta Platonis,
Consule et hircosos Cynicos, quos somniat, et quos
Texit Aristoteles torta vertigine nervos ;
Hos omnes, quainvis anceps labyrinthus et error
Circumflexus agat, quamvis promittere et ipsi
Gallinam soleant, aut Gallum, clinicus ut se
Dignetur praestare Deus morientibus aequum.
Cum ventum tamen ad normam rationis et artis
Turbidulos sensus, et litigiosa fragosis
Argumenta modis, concludunt numen in unum."
Omnes autem has unius Dei notiones gentium sapientissimos in-
clusas tenuisse, neque eum cultu et obedientia tanquam Deum
glorificasse, luculenter ostendit apostolus Epist. ad Rom. cap. i.
CAPUT XIII.
SEU DE ORIGTNE ET PROGRESS!! IDOLOLATRI^. — CAP. XT.
Notionum unius summi Dei corruptio nova et pestifera — Locum ejus occupat
Jupiter Homericus — Veri Dei contemptus — Ciceronis de Judaeorum religione
judicium— -Jupiter Cretensis, uhi natus, et mortuus — Papinii et Caliiinachi
sententia — Sepulcrum Jovis in Greta — Callimachi scholiastes — Jovis manes
— Summanus — Dis pater, manes qui et quales — Simulacra ad effigiem cor-
porum ficta — Animae in ccelis et umbrae apud inferos — Sabaismi reliquiae —
Veri Dei notiones cum Jovis et Soils superstitione confusae — Duodecim dii —
Origo superstitionis — Aou/xovfuv cultus antiquus, recensque — Convivium ^utif-
KoiOeov — Deorum turba innominata.
I. OBSCTIRA ista unius summi Dei notione antiquus generis hu-
mani hostis abutens, nova et mirinca ludificatione idololatras adortus
est. Ex diis fictitiis aliquem in locum ejus suffecit. Alios omnes
ei Altissimo aut assidere, aut famulari finxit. Is Jupiter erat Ho
mericus, qui de potestate sua in numina inferiora ineptissime glo-
riatur, J IX/cc5. 0. v. 5-27: —
KixXtsri ptu, VO.VTIS rt &M, •ffo.ffa.t ri SIKIVM,
"OQp f,"#a t TU. ftt 3-vp.cs Iv) trry^iffff
M«T£ rig oSv Sfatta. Sto; <r'oyi, ^.r.TS <ri;
AiviTr'- o<ppa, rd^ia-Toe. rtXivryiffu ruSt ipyct.
"Ov ^' «v tyuv u.Ku,vtv0t Siuv i6'iXov~a. vew<ru
CAP. XIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 253
ov xttra xotr/tov
"H ftiv t>.av pi-^tu If TeHpretpov tispo
TjJXs ^aX', fat fiatiiffrov vwo %d»vo; i<rri
"Eytftx. fft^ripiifti Ti vvXm x,xi ^ri^Kio; oiiooe
Toff/rav cvipS* 'A'iotiu, ofov oi/pxvos l<r<r ctwo
TvutriT tviiP, otrov itf&i B-ieav xdpTtffTOf K
E< 2' eiyt, fttfii**ftt S-sel, "vac. ifitft feivri
in* \\ ovpavotttv xpiftciirKvris,
*AXX' ovx av if>vffoc.ir «| oitpxvcfav
Z5Jv' t-Varav ftri<rrup', cv$ ti ^ctaX
*AXA' ore Jn »«' iy&> vr?o$
xsv ya/»? IpvffutfA , etury rt
fjc.iv xtv {'ors<Ta <7tto\ I'tov O
Aijffaiftyv <ra Vt x aurs f^irr.osx WUYTX yivviry
lofftrov \yu vripi T' tipi S-tuv, tftpi r dp avfyufuv.
Hsec ille; quse omnia ex doctrina Stoicorum, Platonis, aliorumque
ad res naturales frustra conatur accommodare Eustathius. Sed eo
is Homeri dicta ssepe deducit, quo ipse pertinere nunquam est sus-
picatus; non aliter, quam quod Donatus facit in explicatione con-
ciliorum Terentii. Egregie Plato in PhaBdro, " Si quis/' inquit,
" fabulis poeticis non habens iidem ad convenientem sensum eas
velit traducere, tanquam rusticana quapiam fretus sapientia, otio
nimirum magnopere indigebit." Jupiter autem hie cui dominii
supremi prserogativam, atque, quaa Deo summo propna arbitrati
sunt, assignarunt, non alius erat a famosissimo illo nebulone Cre-
tensi, seu ipso potius diabolo, Jovis illius Cretensis traditione larvato.
Maximus orator ad pontifices pro domo sua, cap. Ivii.. " Te, Capito-
line, quern propter beneficia populus Romanus Optimum, propter
vim Maximum nominavit ; teque, Juno regina," etc. Deum Opti
mum, Maximum, Simulacrum Capitolinum, Junonis Maritum, tur-
pissima confusione eundem fingit Statius, Thebaid. lib. iv. 782 : —
- " Quails Berecynthia mater,
Dum circa parvum jubet exultare Tonantem
Curetas trepidos."
II. Itaque quamvis unuin summum numen profiterentur, Deum
unicum, quornodo se ipsum revelaverat, penitus spreverunt Inde
religionis Judasorum contemptus, qui soli unius Dei veri notitiam
habuerunt. Cicero Oratione pro Lu. Flacco testis est locupletissi-
mus. " Sua cuique civitati religio, Lasli, est/' inquit, cap. xxviii.,
" nostra nobis. Stantibus Hierosolymis" (hoc est, dum sui juris esset
Judaea, nondum Romanis subjecta, nam urbs neutiquam turn tern-
poris eversa erat), " pacatisque Juda^is, tamen istorum religio sacro-
rum a splendore hujus imperil, gravitate nominis nostri, majorum
institutis, abhorrebat: nunc vero boc magis, quod ilia gens, quid de
imperio nostro sentiret, ostendit armis; quam cara diis immortalibus
esset, docuit, quod est victa, quod elocata, quod servata."
254 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [UB. III.
III. Hinc de Jove isto suo, quern hominem ex hominibus ortum
scirent, animi consilium explicare nunquam poterant. Doctissimus
poeta, qui Tonantem suum parvum fuisse agnoscit, mortuum tamen
negat, Thebaid. i. 277:—
" Tamen hie tibi templi
Gratus honos; placet Ida nocens, mentitaque manes
Creta tuos."
Quse ille ex Callimacho hauserat, Hymno in Jovem : —
Ziu, ff\ ftlv l^aioiffiv Iv ovftffi tya-fft yivi<r6tu,
Ziv, ff\ iv ' ApxuSiy vo<rif>ov t wcirip, 1'^ivfftx.VTO
Kpwrts Kit •^{vffTO.i ; xaii yap <ra^av, u eivx, ffi'io
Kftj'rts irixr'nva.vro, ffu X' ol S-av£f, itrtri yap ethr —
"Jupiter, te quidem Idaeis in montibus aiunt natum esse;
Jupiter, te in Arcadia : utrum, pater, mentiti sunt
Cretenses semper mendaces; etenim sepulcrum, rex, tuum
Cretenses exstruxerunt ; sed tu non mortuus es, nam semper es."
Ut Cretenses autem mendacii arguerent in sepulcro Jovis, figmen-
tuoi non ineptum excogitarunt, cujus meminit in Callimachum
vetus scholiastes. 'Ev K^r^, inquit, Jcr/ rf rdpy rw M/vwog,
' Mivvog rov Aibg rdpog' ru %pi>vw de rb rov M/vwog a<njXf/^^t
ivai A/og ra^og* Jx rourou Xsyovffi Kpqreg rbv rdpov rov A/og* — •
''In Greta Minois sepulcro titulus inscriptus erat, Minois rov A/og,
seu filii Jovis sepulcrum; cum autem temporis successu oblitera-
retur nomen Minois, mansit tan turn Jovis sepulcrum; atque eo
dixerunt Cretenses, Jovis illud esse sepulcrum/'
IV. Hoc autem nomine Callimachum ridet in legatione Athena-
goras, quod, cum genitum ex hominibus Jovem suum crederet, non
admitteret hominis mortalis sepulcrum. Ineptus etiam erat, cum
rogaret, utri mentirentur, Arcades an Cretenses, ortum Jovis sibi
vindicantes, dum tres Joves fuisse doceat Cicero, libro tertio de
Natura Deorum, quorum duos priores ab sethere et coelo genitos, in
Arcadia, tertium a Saturno, in Creta, natum fuisse, scribit. An-
tiochum etiam sophistam, Cretensium ob Jovis sepulcrum causam
egisse, memorat Philostratus in Vit. Sophistarum, lib. iL, ibidernque
sepultum probat, ex Ephemero, Lactantius.
V. Ipse etiam Pluto, non nisi Jovis mortui manes erat; atque
inde Summanus, hoc est, manium summus dictus. TJnde initium
carminis devotorii: " Dis pater, sive Jovis manes, sive quo alio no
mine fas est nominare." Nam rectissime adnotat Salmasius, " Diatriba
de Mutuo," quorum animae erant coelo receptaB, eorum manes apud
inferos positos fuisse. Manes enim isti fuere. quasi simulacra cor-
porum anima carentium, quse Grsecis <rx/a/ et rfdaXa xaptvruv dice-
bantur; de quibus multa egregie disserit in PraBlectionibus doc-
tissimus Reynoldus contra Bellarminum, qui contendit t'/dufi.ov esse
tantum simulacrum rei falsaB, seu nunquam exsistentis. Umbra hjjec
Lucretio est, "lumine cassus aer/' lib. iv. 369. Sic Herculis simula-
CAP. XIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 255
crum, quamvis dudum in deorum numerum relati, apud inferos collo-
catur ab Homero. Et simulacrum illud Achillis, quod ab inferis
excitatum est ab Apollonio Mago, sibi a Thessalis tanquam Deo
cuidam sacra institui reposcebat. Auima ideo umbra non erat. quam
superne collocarunt; neque corpus, quod in terra deficere viderunt;
sed simulacrum ita ad corporis effigiem fictum, ut videri possit et
cognosci ab iis quibus notus erat ille, cujns erat umbra, non autem
tangi. JEneas apud Virgilium, Mn., ii. 771 : —
" Quserenti ....
Infelix simulacrum atque ipsius umbra CreiisjB
Visa mihi ante oculos, et nota major imago."
Deiphobi etiam umbram mutilam fuisse, ad corporis instar, quod
male multaverat Menelaus, ^En. vi. 494: —
" Atque hie Priamidem laniatum corpore toto
De'iphobum vidit lacerum crudeliter ora."
Hunc itaque Jovem, quern natum fuisse confitebantur omnes, sepul-
tum plurimi, cuj usque manes apud inferos collocabant, in summi
Dei solium evehere, et omnem conati sunt in eo Unius veri Dei
notitiam exhaurire. Hinc etiam in gentium cultu, et sacris omni
bus, mirifica semper erat frustratio, non ilia minor, nee minus ridi-
cula, quam in duplici Amphitruone, duplicique Sosia, finxit Plautus.
VI. Neque adhuc fmitur confusionis acervus. Apud omnes pene
ubivis idololatras, Sabaismus, seu corporum coelestium cultus statio-
nem, aliquam saltern, si non illam, quam ab initio obtinuerat, fir-
miter tutatus est. In eo Sol, solus erat, supremus, altissimus, pene
unicus Deus. Hie etiam Summi Dei locum occupavit. Id antea
pluribus ostendimus. Hinc nova delusio, nova frustratio orta est,
quasi ludos facere miseros homunciones caecitate et sceleribus man-
cipatos antique serpenti fuisset volupe. Veri Dei notiones, Jupiter
Cretensis, seu Satanas eo idolo larvatus, et Sol, sidus cceleste, optima,
pessima, in unum idolum confusa fuere.
VII. Sed ulterius adhuc progressa est misera hsec superstitionis
idololatricse confusio. Deo vero in ccelis inserviunt, nutum ejus in
omnibus exspectantes angeli, nobilissimse creaturse. Hujus etiam
notitias aliquas retinuerunt gentes, ut est apud Orpheum : —
vcu vrvpowrt
oitri ftift'/i^t fiporoT; u; <ravTa,
Sed in hoc etiam lucis divina? radio obtinet illud Judas, ver. 10,
* Otfa <pv<nxug, us ra aXoya ^wa fcr/Vravra/, Iv rovroig <p8sipovrai. Angelos
hosce, in nescio quos deos minores, mundi fabricatores, et guberna-
tores inferiores, summa religione, et cultu divino adorandos et colen-
dos, mutaverunt. Hisce in Hellenismo deos, quos vocant. majorum
gentium, qui semper Jovi adstiterunt, hominum deificatorum praa-
cipuos substituerunt ; Dei loco et angelorum, umbras Jovis, et deorum
majorum gentium, amplexantes.
256 OIITUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^E. [LIB. III.
VIII. Etiam Soli rninora numina, deastros, inserviisse finxerunt.
Prsecipue ficta duodecim zodiac! signa; inde duodecim deos secundi
ordinis, ant undecim, cum ipso Jove in Hellenismo etiam adnrise-
rtmt. Omnes disticho hoc Ennins inclusit : —
" Juno, Vesta, Minerva, Ceres, Diana, Venus, Mars,
Mercurius, Jovi, Neptunus, Vulcanus, Apollo."
Alii duodecim prater ipsutn Jovem, ei scilicet consiliarios et adses-
sores attributes fuisse dicunt. Ita Seneca: "Secundum quidem
mittit Jupiter, sed ex consilii sententia ; duodecim enim deos advo-
cat." Inde consentientes dicebantur, quia in omni sententia, in
ccelis ferenda, eorum consensus interrogatus. Unde illud Augustin. :
"Quis ferat, quod neque inter consentientes deos, quos dicunt in
consilium Jovis adhiberi, neque inter deos, quos selectos vocant,
felicitas constitute est." Alii undecim praster ipsum Jovem sta-
tuunt: " Si undecim deos praster se secum ad ducat Jupiter/' Plau-
tus, Epid. v. 1, 4 : " Duodecim deis, plusquam in coelo est deorum
immortalium, Mihi nunc auxilio adjutores sunt," ibid. v. 2, 10; quibus
innuit totidem esse in ccelo. Et Demochares: r n Qsotppatrs, 'Adr,va/o/
%ffa.v «XX' ou% 01 dude'/ta Sso/ 01 drtdfyvreg' — " Theophraste, judices
erant viri Athenienses, non dii duodecim." Hisce omnibus simul arse
passim erectse, in agro Iliensi: 'ET/ r<£ Aexrti {3ufj,bg ruv dMdexu, Ssuv
ds/Kwrar xaXoDtf/ ft 'AyojtM/»w»g ifyvpa, Strabo, Geog. lib. xiii. cap. i.
Atque iterum: EJr' 'A^a/wv X//A^V 6Vou o/ (Suftoi TMV dov&txoe dibiK Et
Athenis in ipso foro a Pisistrato Tyranno, quod testatur Thucydides,
Histor. lib. vi. Isti, teste Apollodoro, arbitri adhibiti fuerunt inter
Neptunum et Minervam, de nomine Athenarum litigantes, coramque
iis Mars casdis Halirschothii reus, causam capitis dixit in Areopago ;
hoc est, ad saxum, ab eo judicio postea ita vocatum. Inde ccena
duftsxd&tog Augusti apud Suetonium, cui tot aderant hospites cultu
deorum ornati.
IX. Ortus superstition is ex ^Egypto referente Herodoto, lib. ii.
cap. iv. : Awdstta ^swv, inquit, scrwvu/A/ag sXgyov crpwroug A/yi/crr/oug vo/^/tfa/,
xa/ "EXX>jva? -?ra/?a trp'euv dvahaGtfv — " Duodecim deorum nomencla-
turam dicunt primos ^Egyptios invenisse, atque Grascos ab illis acce-
pisse." At duodecim dii apud ^Egyptios nihil aliud erant, quam
totidem signa zodiaci.
X. Hos inter unum, ut diximus, ceteris omnibus infinite praatu-
lerunt, reliquos autem ad illius arbitrium se componere finxerunt.
Unde illud Plauti in Ca'sina, A. ii. Sc. v., v. 23.
" Unus tibi hie dum propitius sit Jupiter,
Tu istos minutos deos cave flocci feceris."
Et Ulysses de Hectore ad Achillem apud Homerum: —
Ma/vera; lxvu,<yXas v'uruvo; &u, otii n rin
'Avipx; evoi Stavf —
" Perf urit iramensum fretus Jove, nee reveretur
Mortalesve deosve."
CAP. XIII.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRLE. 257
Hos ideo munere quodam mediatorio, mortalium vice, apud Deum
ilium summum functos esse ; arbitrati sunt. Nullum drama frequen-
tius occurrit apud poetas, quam secundi ordinis deorum precum, ad
summum ilium pro illis, cum quibus iiscum aliqua intercesserat ne-
cessitudo. Sic Venus pro Teucris periclitantibus, apud Yirgilium
Mil. x. 18-20:—
" pater ! hominum divumque aeterna potestas !
Cernis ut insultent Rutuli? Turn usque feratur
Per medios insignis equos?"
Qualia sunt ista Pindari Pyth. carm. vi. 23 : —
•• MaA/o'Ta (x.\v Kpovfiav,
"BctpVOfKV ffTipOfOLV XlpCCUVUV Tt VffUTOlVlV,
Qiuv
Ipsos autem mediatores, mortales, orationibus precibusque, prose-
quuti sunt; perinde ac hodie etiamnum inter pontificios doupoviuv
cultus peragitur; de quo consulenda doctissimi Medi, de Posterior um
Temporum Apostasia, Diatriba. Atque ita Deo et angelis, sole et
zodiaci signis, Jove Cretensi aliisque demortuis, horrenda superstio-
nis dementia confusis, omnes de uno notiones, corruptse, vanse, et
inutiles prorsus redditas sunt.
XI.. Nihil opus est, ut de cetera deorum turba, quorum origo in-
certissima, quidquam dicamus. Eos in superos, inferos, et medioxu-
mos, alibi in magnos, minimos, et patellarios, dispescit Plautus. Su-
perum plebem, vocat Ovidius, In Ibim, 79 : —
Vos quoque, plebs Superum, Fauni, Satyrique, Laresque,
Fluminaque, et Nymphse, Semideumque genus."
Horum fabulis concinnandis vix ullibi idem senserunt veteres; pro-
inde Pausanias in Boeotic. Postquam Thebanorum circa deos aliquot
opinionem recensuerat, addit, Ka/ 'Miya?£xsi s$ avrr,v ov% o^aoXoyoD^/' did-
<popa xai ra, >,o/cra, wg rb croXu, aXX^Xc/g Xsyovffiv "EXX^i/gj- — " De rebus
hisce plerumque inter se dissentiunt Gra5ci." Omnes in certas clas
ses distribuerunt, nonnullos ccelo assignantes qui U7r^oy/?av/o/, Ivovpavio/,
et Itfovpdvioi dicti, quosdam aeri, qui svaiQzpioi, ivaspioi', alios terra3,
marique, qui communiter s^/yg/o/, et distincte, sv^ovio^ JvaX/o/,
inferis alios, qui u-Toyg/o/, p/0oi//o/, vvro^Qovioi,
dicebantur et ab omciis peculiaribus, et curis; kr/oD^
ptioi, %'svioi, Karptoi, ayopaTo^ ewixdpirioi, ffrpdnoi,rpo < 7raioij% i oi, ixiffioi,
KaQdpffioi, ffurqpzg, afftpdXsioi, tfuXufMv
etc. Nemo autem pene est, qui nescit, totum
hoc scenaB ethnicse choragium, in religionem Christianam intulisse
Papismum.
VOL, XVIL 17
258 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRI^. [LIB. III.
CAPUT XIV.
SEU DE ORIGINE ET PROGRESSU IDOLOLATRI.E. — CAP. XII.
Idololatrise in omnem confusionem progressus — Gentium dii peculiares ab ipsis
adsciti — Plurimorum avroQiiaftos — Alexandri apud Lacedaemonios lx.$kuaig — •
Fabula de Tiberio Christum in deorum numerum referre volente — In fingen-
dis simulacris, et diis pingendis, religionis omnis contemptus — JEgyptiorum
amentia — Poense adversus deos peregrinos legibus constitutse, unius veri Dei
cultoribus soluin inflictae — Justini Martyris verba vere aurea.
I. DIXIMUS de iis quos vulgo et communiter, consentientibus
sufFragiis, per totum peue terrarum orbem religiose venerata est
idololatrarum turba. Invalescente polytheismo, quseque gens, omnis
ci vitas, cuncti populi, quoscunque vellent sibi deos asciverunt. Serio,
joco, publice, privatim, ex traditione veteri, auctoritate prsesenti,
vanis affectionibus, ubique pullulavit numinum seges amplissima.
Has novorum deorum origines refert Pausanias, Artie, i. : Qebv, in-
quit, de ' A/j,<piapaov tfpuroig 'fl/?wcr/o/g xareffrq vofAi^eiv vtfrepov 8s nat -Trdvreg
*EX>.7jv££ ryrivrar xara\'e£ai de xat aXXovg t%u yevoftsvoug TOTS avOpMtfoug, 01
$suv "EXX7J0V n/j,ag e^ouffi, roTg de avdxetvrai voXeTg' — " In deorum nu-
merum Amphiaraum primi omnium Oropii retulerunt, quos reliqui
Grseci sequuti sunt. Possum etiam alios recensere, quibus, cum homi
nes antea fuissent, Graeci divinos honores habuerunt, quibusque etiam
urbes dedicatee sunt/' Passim enim tandem coDsuetudo obtinuit, ut,
cum quis hominibus placuisset, Deus esset; unicuique enim populo
jus erat, quemcunque vellent, in deorum numerum referendi. Atque
hinc non levis controversia publicanos Romanes inter et Grsecos
oriebatur. Cum enim lege censoria cautum esset, ne deorum im-
mortalium agri vectigal penderent, strenue negabant publicani
immortales esse ullos, qui aliquando homines fuissent, teste Marco
Tullio, lib. iii. de Natura Deorum.
II. Etiam Alexander, Caligula, Claudius, Domitianus, aliaque
scelerum monstra, vivi dei censeri voluerunt, securi forsan quod
mortui forent apud inferos. Insaniam istam eleganter exagitat
apud Curtium Calisthenes: " Scilicet/' inquit, " ego et tu, Cleo, deos
facimus? a nobis divinitatis sua3 auctoritatem accepturus est rex?
potentiam tuam experiri libet; fac aliquem regem, si deum potes
facere; facilius est imperium dare quam ccelum/' Qu. Curt. lib. viii.
cap. v. Laced semonibus autem ob negatum jus Deitatis vis intentata,
donee eo more admissus est, quern legitimum fuisse negaret Cicero,
qui adeo exagitat dedicationem domus suaa Clodianam. " Quoniam/'
inquiebant, "Alexander vult deus esse, deus esto." Athenienses etiam
turn temporis, Demadem oratorem decem talentis multasse, quia, ut
Alex and rum pro deo agnoscerent, iis persuadere conatus est, tes-
CAP. XIV.] ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATRIJG. 259
tatur Athenseus, lib. v., quamvis eosdem postea Demetrio Poliorcetae,
quantillse Alexandri parti, vivo et prsesenti divinos honores detule-
runt. Claudii avroQs'/gpog ad tonitru sonitum evanuit; in tentorium
enim fugiens, " Hie Deus," inquit, " est, non Claudius."
III. Ex hac inter gentes consuetudine enata est fabula. Tiberium
tentasse Christum in numerum deorum Komanorum referre, senatu
vero refragante, proposito destitisse. Istiusmodi fabulas divulgasse,
utinam nunquam bonis viris in mentem venisset; Deus ne siverit
quis in posterum eis fidem adhibeat.
IV. Reges, etiam et imperatores Romani quoscunque vellent,
in censum deorum retulerunt; ipsi omnes post Julium, aut dii,
aut hostes a senatu judicati: unde moribundi Vespasiani scomma;
"Ut puto, Deus fio." Ut autem, qui pro Deo haberetur, ple-
rumque necesse erat, ut moreretur purpuratus; unde de Diocle*
tiano Eutropius, " Contigit ei, quod nulli post natos homines, ut
quum privatus obiisset, inter divos tamen relerretur." Quod tamen
baud usquequaque verum. Alexander divinos honores Hephae-
stioui amico deferri jussit, et sacrificari, Curt. lib. x. Et ipse
Antoninus Caracalla, homiuis monstrum, a Macrino, qui eum occi-
derat, inter deos relatus est, teste ^Elio Spartiano. De Hadriano
Antinoum Amasium primum sacrificante, ut extis ejus ad ^avrsiac,
et payyavtias uteretur, deinde in deorum numerum referente, atque
ubivis terrarum simulacra ei ponente, horrenda historia est apud
Dion em Histor. lib. Ixix., quam impietatern pro meritis exagitant
Clemens in KporptieTiKfi, et Tertullianus in Apologia. Privatis etiam
quoscunque vellent privatim colere concessum. Testatur Cornelias
dictum ad Caium Gracchum filium, " Ubi mortua ero, parentabis
mihi, et invocabis deos manes parentis; eo tempore ne pudeat,
eorum Deum preces expetere, quos vivos et pryesentes relictos et
desertos habueris."
Y. Hie vero omnis religionis, omniumque Deitatis notionum con-
temptus eousque progressus est, ut ludus demum fuerit turpissima
quaaque scelera pudendis superstitionibus immiscere. Quibus flagi-
tiis usi sunt, in fingendis et pingendis deorum simulacris, videat
Lector apud Plinium, lib. xxxv., cap. ix. x. Nihil pictoribus (de
quibus inquit Cicero, " Nos deos omnes ea facie novimus, qua pic-
tores, fictoresque voluerunt/') usitatius erat, quam meretricum sibi
delectarum imaginibus, Deas pingere; quod fecit Arellius, qui nun
quam non alicujus feminaB amore flagrabat. Et simulacrum, quod
in domo Ciceronis, nomine Dece Libertatis, consecrabat Clodius, pro-
bat ipse in Oratione ad Pontifices pro domo sua, Tanagrseam fuisse
meretricem. Ita nullibi magis quam in ipsa relrgione, omnem re
ligionis sensum abjecisse videantur. Victum itaque genus humanum,
etiam triumphavit serpens antiquus; neque satis habuit devinctos
sibi ten ere, nisi insuper captivos pro- ludibrio haberet, atque inter se
260 ORTUS ET PROGRESSUS IDOLOLATPJyE. [LIB. III.
armis et bello fcede committeret, ineptissimarum superstitionum
causa. Tale est egregium cascitatis et miseriae humanse sub jugo
Satanaa laborantis documentum, quod in vicinis, ut ille loquitur,
Mgypii populis exhibet Satyricus, Sat. xv. v. 33-38. Ta?da belli
Crocodilus: —
" Inter finitimos vetus atque antiqua simultas,
Immortale odiuin, et nunquam sanabile vulnus
Ardet adhuc Ombos et Tentyra. Summus utrinque
Inde furor vulgo, quod numina vicinorum
Odit uterque locus ; cum solos credat habendos
Esse deos, quos ipse colit."
Eousque autem pugnam, causa hac susceptam, eontinuasse scribit
utrumque populum, donee victos victores comederent, ib, 77-83 : —
" Labitur hie quidam nimia formidine cursum,
Praecipitans, capiturque : ast ilium in pluilma sectum
Frusta, ac particulas, ut multis mortuus unus
Sumceret, totum corrosis ossibus edit
Victrix turba; nee ardenti decoxit aheno,
Aut verubus: longurn usque adeo, tardumque putavit
Exspectare focos, contenta cadavere crudo."
Fide pene historica poetam hanc incredibilem ^gytiorum feritateni
retulisse mihi persuadent, cum innatus adhuc et csecus plurimorum
ob disseusiones circa res nullius pene in religione momenti furor,
turn nonnullorum fere ejusdem generis facinora, quas ipsi nomine
tenus Christianis perpetrarunt, adversus innocuos ChristianaB reli-
glonis professores.
VI. Verum, utcunque inter se lites et inimicitias exercuerint ido-
lolatrse, in eo omnes conspirasse videntur, solum verum Deum
ejusque cultum aspernari. Quamvis ideo lege cautum esset Athenis,
ne quis ^sva dauptvia veneraretur, atque Romas duodecim tabularum,
" Ne quis separatim deos haberet, neve novos, neque advenas, nisi
publice adscitos, privatim col eret," nemo tamen,(uno excepto Socrate,
cujus erat accusatio, 'Adr/cs? 'Swxpdrqg oug f&ev ?) 'TroX/g vofLi^n ^soyj ou
^wv, ere pot, ds xaiva dai t u6vta swyovftevos,} religionis \ioJata3 ob alium
Deum, praster eos, qui publice adsciti fuerunt adoratum, postulatus
inveniri potest, nisi qui unicum verum Deum veneraretur. Exori-
ente autem Christianismo maxime eruperunt ista hominum insania,
et Satanee invidia. CaBcitatem autem istam et rabiem elegantissiine
imperatoribus philosopliicis exprobrat Justinus antiquissimus scriptor
Christianus; cujus verbis vere aureis digression! huic finein imponere
placet. Mo to/, inquit, (&j<fwj&tQ<x 3/' wopa rov X^/oroD* nai fj^/jdlv adixouvrs$
tog apapruXo} avaipovpsQa' aX\uv aXXct^oD %ai d'-vdpa GeZopsvuv xai KOTOL-
Wjg, xui nvg Kai a/Xovpovg, xai xpOKofitihovs, xaJ ruv aXoywv ^ucav ra ToXXa'
xai cu TOJV avruv UKO KUVTUV r/^w/x-stwv, dXXa aXXwv aXXo^oVs, ug sJvui dffs-
J3e?$ aXX^Xo/g irdvras, 8/a TO ^ roc, aura ff&Seiv. "Ovzp p6vov 1/xaXs/P
CAP. XIV.] ORTUS ET PROGRESSTJS IDOLOLATRm. 261
xviff/xg %at sv ypo(,pa?g ffrepdvovs za,} ^vffiag tp'-pofiev or/ yap ou ra aura, Tap*
(tic, fj.lv Sso/, Trap' olg ds $»j^/a, crap' o7g d' hptfa, vsvo/Mffftwa sffriv axpiZug SKI-
ffratfa — "Soli odiis expetimur ob nomen Christ! ; et cum nihil in leges
committamus tanquam peccatores ad necem rapimur; aliis alibi et
arbores, et flumina, et mures, et feles, et crocodiles, et rations caren-
tium animalium multa colentibus. Et quidem non eadem cunctis
sed alia alibi venerantibus, ita ut in universum impii alii aliis sint,
quia non eadem colant sacra, Atqui id unicum habetis, quod nobis
criminis loco objiciatis, non eosdem nos vobiscum deos colere, neque
mortuis libationes, et nidores adipum, neque signis atque statuis co
ronas et victimas ofterre ; cum eadem animalia, apud hos quidem
numina, apud alios feras, apud quosdam hostias esse. certo sciatis."
LIBER IV.
/
CAPUT I.
DE THEOLOGIA ABRAHAMICA.
Piorum theologorum status et conditio post apostasiam Babylonicam — Abra-
hamus superstitionibus implicitus ante vocationem, Jos. xxiv. 2 — Fabulae
Judaicae de Ur Chaldeeorum, et Abrahamo in ignem conjecto — Vocatio Abra
ham!, quomodo facta, et quando — Theologiae Noachicae ampliatio — Foederis
divini renovatio — Circumcisionis institutio — Ecclesiae a mundo nova sepa-
ratio completa.
I. BABYLONIC^E seu Nimrodicaa apostasise, ortum, progressum,
eventum exitialem, idololatrige primordia investigantes superiore
dissertations exposuimus; ita theologiam naturalem ex prsesenti
nostro institute expedivimus. Ecclesiam apostaticam catholicam
pene fuisse ex eventu patet. Noachus quidem, cum turris Babylo-
nica exstrueretur, adhuc erat in vivis ; et superfuit rebellum nepotum
dispersioni. Accidit enim superba hsec defectio, anno vitse Noaclii
septingentesimo secundo, cui superfuit annos ducentos quadraginta
et octo, aut eo circiter; atque adeo Semus multo plures. Eos
imquam a vero Dei veri cultu defecisse, impium esset suspicaii
Vivente itaque adhuc Noacbo, multi sine dubio, praasertim ex iis,
apud quos mansit linguae primaavse peritia, et usus Deo Creatori
omnium in redemptore promisso adhaeserunt, et in sacro cultu ejus
perstiterunt. Prout mos est veritatis testibus, in omni apostasia
catholica, hie illic dispersi, odiohabiti, impiorum persecution! bus ob-
noxii, vitam in tcrris serumnosam egisse videntur. Rebus itaque
262 DE THEOLOGIA ABRAHAMICA. [LIB. IV,
divinis, atque humanis in hunc statum redactis, cum idololatria indies
cresceret, et multiplicaretur, cumque impietas et iiequitia hominum
magis magisque invalescerent, omni spe reformationis ecclesiastics,
aut ad bonam frugem revocandi humanum genus, abjecta; novam
ecclesiam, nova theologia instructam, erigere Deus constituit. Hoc
vero nisi per aliquorum a reliquis separationem visibilem fieri non
potuit. Factum itaque ilia est in vocatione Abrahami (qua3 Geneseos
undecimo et duodecimo memoratur), qua proposition istud suum
Deus absolvit.
II. Ab -ecclesise autem renovatione in familia Noachi post diluvium,
per ampliationem theologian AdamicaB postlapsariaB in fcederis ex-
pressi pactione, usque ad apostasiam et maledictionem Chami, anni
intercesserunt 40, aut eo circiter. Tarn diu pura, recens post dilu
vium instaurata ecclesia duravit. Abs ea reformatione, quas in
ejectione Chami et families ejus, e ccetibus et communione piorum
facta est, ad defectionem Babylonicam, anni fuere 62. Tarn brevi
femporis- spatio, horrendum in modum a veri Dei cultu descivit
ecclesia ista reformata. Inter defectionem autem istam et separa
tionem Abrahami, inque ejus vocatione nova? ecclesire institutionem,
anni intercesserunt 324. Omne ideo temporis spatium, quo cultus
divini, et obedientiaB Deo debits, regula et norma erat theologia
Noachica, anni fuerunt 426.
III. Ipsum Abrahamum ante vocationem solennem, BabylonicaB
defectionis et sceleris contagione aliquatenus contaminaturn fuisse,
Scriptura refert, Jos. xxiv. 2, " Trans fluvium" (Joshua Israelitas
alloquitur) " habitaverunt patres vestri primaBvi, Thara pater AbrahaB,
et pater Nachoris: et servierunt diis alienis." Ipsum Abrahamum
hie intendi negant JudaBi omnes, superbum et prasfractum genus
hominum, omnia sibi, et patribus suis secundum carnem ascribere,
gratiae et misericordiaB divinas nihil, gestiens. Pater num genus ab
Abrahamo, maternum a Nachore totus iste populus dixit. Non alio
autem fine Deus hie totius stirpis IsraeliticaB auctores ejus sceleris
insimulat, quam ut eos quicquid supra ceteros mortales obtinuerint,
non nisi merse gratia? suse beneficio obtinuisse, ostenderet. Praenovit
enim quanta superbia dura? cervicis populus, justitiam suam in
semine promisso, et misericordiam despecturus esset, glorioso patrum
nomine, et Abrahamidarum titulo, inflatus. Neque hie solum illos
a vana proprise justitise persuasione retrahere conatur Spiritus Sanc-
tus. In hunc autem usque diem per totum terrarum orbem dispersi,
nil nisi patrum merita, et obedientiam, suamque justitiam jactitantes,
gratiaB evangelicaB, misere pereuntes, obstrepunt.
IV. Ut vero inanis gloriolse opiniationi colorem aliquem induce-
rent, fabulam putidissimam de Ur ChaldaBorum, ex qua Deum Ab
rahamum vocasse, testatur sacra pagina, comment! sunt. Targum
Jonathan! Ben Uzziel ascriptum in Gen. xi. 28, rem ita nor-
CAP. I.] DE THEOLOGIA ABBAHAMIC'A. 263
rat: " Accidit autem, cum projecit Nimrod Abramum in fornacem
ignis, eo quod non coleret idolum suum, ut non esset potestas igni
comburendi ipsum ; et ideo dubitatio orta est, Haran dicendo, Si
vicerit Nimrod, stabo a partibus ejus, sin vero vicerit Abram, ero a
partibus ejus. Cum autem viderunt omnes populi qui erant ibi non
dominatum ignem in Abramum, dixerunt apud se, An non Haran,
frater Abram plenus est divinationibus et anguriis, ipse vero incan-
tavit ignem, ut non combureret fratrem suum. Statim cecidit ignis
ex coelis excelsis et consumpsit eum, et mortuus est Haran ante con-
spectum fratris sui, quando combustus est in terra nativitatis suse in
fornace ignis, quam fecerunt Chaldagi fratri suo." Ita ille, more suo,
ineptissimus fabularum consarcinator. Ur ignem interpretatur
scilicet, quse est vocis significatio, cum sit aperte nomen loci; et
\^/V ; hoc est, " vivente et superstite adhuc patre, in conspectu
pains." Cum alii, prout superius dictum est, Haranem ante pat-
rem mortuum esse in ejus pcenam; eo quod esset imaginum fictor,
nugentur. Fabulse ansam ab historia Nebuchadnezzaris tres viros
sanctos in fornacem ignis conjicientis, ob non adoratum idolum
quod erexerat, quse Dan. iii. exstat, mendaces Judseos arripuisse, nemo
non videt.
V. Abrahamum ob negatum idolorum cultum non igne sed exsilio
a rege Chaldgeorum multatum fuisse, ex traditionibus Sabiorum,
refert Maimonides Mor. Nebuch. p. iii. cap. xxix., paulo aliter his-
toriam concinnant Judseorum magistri in Bereshith Rabba, cap.
xxxviii. Abrahamum scilicet fregisse imagines patris sui, perhibent,
atque eo nomine ab ipso patre ad regem Nimrod fuisse delatum; a
quo post varias disputationes in ignem conjectus est, et ab angelo
exemptus. Injuriam autem sumrnam memorias Tharse, viri, uti
videtur, pii et sancti, a fabulatoribus factam esse, nullus dubito.
Ipse Maimonides, libro primo de Siderum Cultu, ob disputationes
adversus idola, ac simulacris vim illatam, regem ChaldaBorum eum
occidere voluisse, pluribus enarrat. Et satis antiqua est fabula;
nam meminit ejus Hieronymus, Qusest. Heb. in Gen. Et ante eum
longe Josephus, lib. i. Antiquit. cap. vii. : XaXda/wv rz %aj ruv
MsffOTTorafMTuv Graffiattdvruv tfpbg avrbv, /ASTOIKZ/V dox/ftdtias, xara
ffiv xai (Soqdziav TOV Qsou rqv Xavavaiav eff%s ynr — " Gum Chaldsei et
Mesopotamitse cseteri contra ipsum insurgerent, consilium migrandi
coepit, et voluntate ac favore Dei fretus terram Canaanseam tenuit/'
Neque sane veri est dissimile, impios idololatras, postquam cognitione
Dei vera esset instructus, contra ipsum insurrexisse. Contentionem
vero Abrahse cum patre Thara de fabricatione et cultu simula-
crorum, antiquorum etiam Christianorum pene nemo non credidit.
Ita Johan. Antioch. Mai. nugator avsxdoroz, in Bib. Bod. lib. iii.:
*O dl'A&paafj, sKiyvovs xctt Xoyiffdpevog, on ra dydX/tara, a stfoiei 6
xai olx
264 DE THEOLOGIA ABRAHAMICA. [LIB. IV.
w£ Sfeoug sv rS> ovpavfi, ysvoftsvovg yr^v xai xovtv xarsyivuffxsv ovv r£ /5/w wa-
rpi &dppa Xsyuv. 1i vXavag rov$ avQp<jj<7rov<; dia xepdos, ou% g<rr/ yap
Qsog si /Ay 6 sv ro/£ ovpavo?$ o dqftiovpyqffag ra opu/Atva, raura <ravra*
XaC&v sxXaffs ra dyd\f^ara cravra nat avz^wpqifsv s% avrov xai
sJg rqv Msffofforapiav — " Abrahamus vero, cum ad Dei notitiam jam
pervenisset, secumque reputasset, imagines a Thara patre fabricatas
hoininum esse defunctorum; ideoque nee eos, pulvis cum sint cinis-
que, pro diis ccelestibus esse colendos; talibus ipsum verbis incre-
pare ausus est: ut quid (inquiens) turpis lucri causa mortales in
errorem ducis. Unus quippe Deus est coelestis, qui ista formavit
quse videmus omnia, Dictoque citius, imagines confregit omnes,
patreque derelicto, Mesopotamiam versus ducit Her"
VI. Quod autem Tharam non tantum factorem, sed et simulacro-
rum venditorem inducant, prodit se fabula : 'H yap dya\paro-7roiia yj
dp^aia, ou roDro sVfctrrsv, ovds wspisZav rag iroXsig dirodifto/Asvoi roZg $sov$ }
aiebat statuario simulacra deorum vendenti, Apollonius apud Phi-
lostratum, lib. v. cap. vii. : " De diis mercaturam antiqui statuarii
non faciebant, neque ut eos vendituri urbes ambiebant, eo enim
modo Hyrcanis et Scythicis servis, non diis uti decet." Sed "i^K,
ut diximus, nomen loci erat, quicquid ipsa vox significet.
VII. Fatetur quidem Rambam, Abrahamum usque ad annum
aetatis quadragesimum octavum cultu idolorum illaqueatum fuisse,
ilium vero annum setatis agentem omnem cum iis communionem
abjecisse. Vocatus quidem a Deo est, anno setatis septuagesimo
quinto, Gen. xii. 4, vel forsan uno anno citius, cum Ur reliquerit
et in Haran pervenerit. Inter ideo ejus renuntiationem cultus
idololatrici et vocationem, intercesserunt ad minimum anni viginti
sex. Quid ita ! Nempe ut sciamus Deum non elegisse aut vocasse
Abrahamum ex mera sua gratia, sed propter justitiam et obedientiam
et sui amorem, et anteactse vitse merita. Ita constanter omni ar-
repta occasione proprise justitise adversus Dei gratiam patrocinium
suscipiunt isti homunciones.
VIIL Fateor equidem plerosque veterum a JudaBis deceptos cre-
didisse, Abrahamum per contemplationem siderum ad veri Dei
notitiam pervenisse, antequam vocaretur. Fabulam prolixe narrat
Suidas in voce Abraam ; superbientium Judaeorum somnia sunt haac
omnia, quae imitantur Arabes, uti videre est apud Abrah. Eccel.
Hist. Arab. p. 125.
IX. Non absimili proposito ejusdem pene generis figmentum cu-
dit Simon Episcopius, Institut. Theol. lib. ii. cap. iv. : " Is Abraha
mum ante vocationem, vitse integrum et serium probitatis amatorem
licet, idolorum cultui addictum credibile esse scribit." Quid ni
qu83so credibile esset? quid inde sequi videatur? " Hujusmodi,"
inquit, " ingenia nori modo capacia sunt, sed et sequacia, simtilque
lumen aliquod magnum adfulget, quo irradiantur et adficiuntur/'
CAP. I.] DE THEOLOGIA ABRAHAMICA. 265
Nihil ideo opus erat gratia irresistibili Calviriiana ad ingenerandam
in Abrahamo fid em, aut obsequium. Sed quid, queeso, est rb dov-
Xeveiv vKofeffsi, si hoc non sit? De probitate et integritate Abra-
hami ante vocationem in sacra Scriptura ne ypv quidem legimus.
Tantiim diis alienis serviisse dicitur. Sed contrarium videtur Spi-
ritus Sancti atque hujus hominis propositum. Ille ubivis Dei gra-
tiam deprasdicat; hie hominum probitatem et integritatem, gratia
divina destitutorum ; — ille, quse ad gloriam misericordiae divinas ex-
altandam faciunt, exponit ; hie, quae ad laudem capacium et sequaci-
um ingeniorum, exscalpit. Sed is est aliquorum hominum mos ; nihil
se egisse existimant, nisi multum in opprobrium gratise Dei dixerint.
X. Ceterum nihii prohibet, quo minus credarnus Abrahamum
etiam in medio cultus idolorum aliqualem saltern veri Dei notitiam
retinuisse. Non enim is solus dicitur deos alienos colere, qui ab-
jecta omni veri numinis reverentia, deos alios in objectum cultus
sibi adsciscit, sed illi etiam, qui vel alios deos cum ipso conjungere
quocunque ordine vellent, aut in simulacris et idolis ipsum colere
sibi visi sint.
XI. Vocatio autem ista solennis Abrahami, cum per oraculum,
seu verbum quoddam externum facta sit, ex. emcaci et verticordia
Spiritus Sancti operatione erat, quod ille, qui tantis in tenebris ja-
cuit, tantis tentationibus, quantae ex arcta cognatorum et familiarum
necessitudine, et ex timore longinquae peregrinationis, omni ope
humana destituto oriri potuissent, expositus, tarn aequo animo et
libenti, se dicto audientem illico praeberet, et imperio Dei se sub-
mitteret. Respexit autem vocatio ista turn sanctitatem cordis et
vitae, in renovatione totius hominis, internam, turn separationem ad
cultum Dei veri externam; neque enim id solum Abrahamo laudi
ducitur, quod novato ritu Deum coluerit et solenniter invocaverit,
sed etiam quod fidelis esset, Dei amicus, quod promissiones acce-
perit, quod fide justificatus fuerit, ac Dei amator constantissimus
exstiterit. Deus ideo novam ecclesiam erecturus per separationem
visibilem a mundo, et omnibus falsae religionis misturis et corrup-
tionibus, in vera fide, sanctitate et obedientia vocatorum super
ipsum Messiam promissum, fundamenta ejus posuit.
XII. Abrahamo in hunc modum ad Dei voluntatem vocato, in
cultus et vivendi normam, theologiam Noachicam novis revelationi-
bus explanatam et ampliatam Deus tradidit et commisit. Tanta
autem voluntatis divinae et mysteriorum gratiae expositio, tamque
illustris, ea explanatione theologice -postlapsarice edita est, ut pro-
ventum uberiorem unius revelationis o/xoi>o,a/^ ; donee ille veniret,
cui omnia erant reposita, vix obtinuerit. Etenim, primo, ei clarior et
plenior antiqui promissi explicatio data est, illaque variis vicibus re-
petita, Gee. xii. 3, 7, xiii. 15, 16, xv. 1, 5, 6, xvii. 1, 2, 9, xxii. 1 7, 18.
XIII. Christus jam " prospicere e fenestris, et prodere se e can-
266 DE THEOLOGIA ABRAHAMICA. [LIB. IV.
cellis incepit/' Cant ii 9 ; imo " festinare et assimulare se
vel hinnulo cervorum super monies aromatum," cap. viii. 14 ; sen
fidei, amori, etdesiderio electorum seaperte et suaviter manifestare.
Septies enim ad minimum promissio seminis victricis et beatificantis
renovatur. Deinde, [secundo], huic promissionis explanation! accessit
foederis grate, in promissione et stipulatione consistentis, uberior de-
claratio. Non tantum enim Deus expressam foederis mentionem injicit,
ubi cum Abrahamo de obedientia agit, uti antea factum cum Noacho,
sed et expressam fcederationis naturam exponit, promissionem cum
fidei et universalis et sincerse obedientiae stipulatione conjungens,
Gen. xviL 1, D'pn nvn ^ T)S?nnn "^ i>8-%— « Ego Deus omnipo-
tens ; ambula coram facie mea, et esto perfectus." Hanc autem so-
lennem interventionem, "fcedus" vocat, ver. 7, atque etiam exponit
quisnam esset illorum verborum sensus, EGO DEUS OMNIPOTENS ;
nempe, quod illi ita esset, in se, atque omnipotentiam suam, curam
ejus suscipiens, et ei aBternum per semen promissum bene esset :
i?2 "'nnn-nx t| nbipn j inquit, CWjil^ ^^ rt^v D ^ *n$ ^^, — " Stabi-
liam fcedus meum inter me et te in foedus sempiternum, et ero tibi
Deus." Prasmissa Seminis promissione, omnis gratias fundamento,
Deus gratiose promittit se ei in semine illo,Deum parcentem, sanctifi-
cantem, justificantem, servantem gratuito et immutabiliter fore, fidem
atque novam obedientiam abs eo vicissim postulans. Porro, [tertio],
in solatium ipsius Abrahami datur qusedam foederis ad ejus faniiliam
appropriatio, ita ut nemo, nisi ex ea familia, vel vi benedictionis ei
familias annexae, beatitudinem assequeretur, Gen. xii. 3. lia fide-
Hum pater constituitur. Quarto, circumcisio in signum foederis in-
stituitur, Gen. xvii 10, 11. Et quinto, communicatio privilegiorum
foederis et ecclesia?, cum semine infantili (quod postquam modo
peculiar! Deo curas esse cceperat, ecclesia nunquam absolute defecit)
conceditur, Gen. xvii. 7. Nee, ultimo, minima pars theologias Abra--
hami erat, quod eum Deus in amicitiam assumpserit, et iteratis
subinde revelationibus adeo sibi familiarem reddiderit, ut rectus,
Justus, pius, et in omni divina sapientia, et fidei mysteriis, supra
quod dici potest, instructissimus evaserit. De hisce verb, cum par-
ticularia sint, adeoque ad nostrum institutum immediate non perti-
neant, nunc non est dicendi locus.
XIV. Ab anno autem mundi 2083, base theologias expositio
illustris initium coepit ; duravitque annos, teste apostolo, 430, Gal.
iii. 17. Abrahamus enim promissionem accepit, cum esset natus
annos 76, seu ineunte eo anno, cum jam ex Charane egressus in
terram Canaanaaam pervenerat. Abs hoc promisso dato, " Factum
est post finem quadringentorum triginta annorum, ut eodem ipso die
egrederentur omnes exercitus Domini de terra ^Egypti," Exod. xii.
41. Lex autem in monte Sinai, quae theologiae Mosaicas initium
dedit, tertio mense post exitum ilium ex ^Egypto lata est, cap. xix. 1.
CAP. I.] DE THEOLOGIA ABKAHAMICA. 267
Permansit itaque exacte theologise ista oixovopta annos quadringen-
tos triginta, menses tres; de quo temporis spatio, ejusque epochis
rite constituendis, consulat lector TJsserii Chron. Sac. cap. viii. ix.
XV. Vocatus itaque, separatus, et in voluntate Dei instructus,
beneficio et virtute theologiaB renovatae et ampliataB novam ecclesiam
in familia sua constituit Abrahamus, et solennem Dei cultum sepa-
ratim ab omnibus, qui apostaticse ecclesia? superstitionibus contami-
nati erant, observavit. JEdificavit enim altare Domino inter Bethel
et Hai, " et invocavit nomen Domini/' Gen. xii. 8. Verba ilia, ^p?l
nlrp Dtyzi ) eadem sunt cum iis qua3 in enarratione reformationis ec-
clesias Enoshianse et restitutionis cultus divini usurpantur, Gen. iv.
26, de quibus, supra, pluribus egimus. Omnem autem cultum Dei
externum, ipsa etiam sacrificia, sub " nominis Dei invocatione," con-
tineri fatentur omnes.
XVI. Sed neque duravit hie ecclesiaa status sine labe insigni, unde
reformatione opus habuit longe antequam ejus ceconomice finis a Deo
designatus adesset. Prseterquam enim quod penitus a vera ecclesia
defecerimt aliquot Abrahamidse, Ishmael scilicet atque Esau cum
filiis Keturae, etiam in ipsam Jacobi domum, ubi solennis Dei cultus
peragi solitus, per uxores Syras irrepsit superstitio. Neque enim
Rachel patris teraphim (de quibus postea) furata fuisset, nisi per-
versa superstitione aliquatenus teneretur. Inepta enim surit, qua3
hie fingunt Rabbini, earn scilicet idcirco penates paternos abstulisse,
ne eos consulens certior fieret de fuga Jacobi; nam teraphim in
auguriis et vaticinationibus adhibita fuisse videbimus. Quousque
autem irrepserit, atque se diffuderit, superstitio in sanctissimi patri
archs domo, incertum At vero ei illam adhaasisse, ex solenni, quam
iustituit, reformatione apparet. Ea habetur Gen. xxxv. 1-4 : "Edixit
autem Deus Jacobo, Surge, ascende Bethelem, et conside ibi : et fac
ibi altare Deo illi ford, qui appamit tibi cum fugeres metu Hesavi
fratris tui. Quapropter edixit Jacob familise sua3, et omnibus qui
erant secum, Removete deos alieni populi qui sunt inter vos
Afferentes itaque dederunt Jacobo omnes deos alieni populi qui
erant in manu sua, et inaures quas erant in auribus suis; abscon-
ditque ea Jacob sub ilia quercu qua3 prope Shecemum est" Ad
reformationem ecclesiaB, ad cultum Dei solennem (in mediis turbis,
periculis, et migrationibus neglectum nimis), restituendum, vocatum
se per oraculum intellexit vir sanctissimus. Dei, ideo, dicto obediens
reformationem aggreditur, atque totam familiam, turn uxores, et
liberos, turn servos adscititios, pie admonet de opere sibi a Deo man
date. Videtur autem neque paucos cultu idololatrico fuisse inqui-
natos, neque unius generis idola in ejus familia locum habuisse.
De pluribus etenim dicitur, " Eos attulisse deos fictitios atque in
aures;" hoc est, quae Dei alicujus falsi nomini sacrataa erant. Ea
autem omnia in terrain condidit, ubi periere sine dubio penates La,-
268 DE THEOLOGIA MOSAICA. [LIB. IV.
banici. Atque hsec peculiaris et antea inusitata reformationis insti-
tuendae ratio; nempe non in personas, sed in res ipsas, falso cultui
destinatas; illam vero in usum omnium seculorum Deus hie appro-
bavit. Accidifc autem hgec ecclesise reformatio in domo Jacobsea
post ejus institutionem in familia Abrahami, annos 190, vitse scilicet
Jacobi ann. 105, aut eo circiter, 4 vel 5 ann. postquam e Mesopo
tamia discesserit.
CAPUT II
DE THEOLOGIA MOSAICA.
Ecclesia in vocatione Abrahami fundata et fixa — Visibilitas ecclesise quid sit,
atque unde — Post vocationem Abrahami status ecclesise usque ad rtfMrfadtty
— Lingua primseva con^ervata — A felfvhfc<fMft«/Mf labe in yEgypto Abramidai
haud immunes — Legislatio Sinaica; seu theologiae Mosaicae initium — Pri
mus ecclesiae status ex lege arbitraria — Theologia sparsim tradita, in unum
corpus redacta; literis commissa; doctrina ecclesiae completa — Verbi divini
literis commhsi. certitudo, auctoritas, evidentia — Theologiae Mosaicae duplex
consideratio — Quo sensu evangelica, quo sensu legalis— Fabula Judaeorum de
lege orali explosa — Praesentis Judaismi fundamentum triplex.
I. POSTQUAM Deus ecclesiam suam in mediis periculis, saspius etiam
in ipso exitii confinio, per tot secula (hie, illic, ubivis gentium, quern,
quosve vellet, veritatis coelestis luce irradians) sospitasset, placuit ei
tandem in vocatione Abrahami solenni, superius exposita, illam quasi
vagam et instabilem firmare et sistere; et per totalem a mundo, qui
jam plane et aperte in potestate Satanae positus erat, separationem,
novorumque rituum institutionem, visibilem magis et conspicuam
reddere. Neque enim visibilitas, uti loquuntur, ecclesias, ex pro-
fessorum numero sestimanda est. Nam, cum costus populi Dei in
terris, qui ecclesia est, visibilis dici soleat abs ea pietate, qua3 est
justorum et injustorum distinctio; fieri potest, imo ssepenumerb fieri
solet, ut in maxima professorum turba ob neglectam pietatem istam,
unde solilm conspicua est, pene lateat ecclesia, neque dignosci clare
possit. Non aliunde vero, quam ex quo ccetus aliquis est ecclesia,
est etiam visibilis. Quam vis, ideo, in Abrahami vocatione in unam
pene familiam ecclesia redacta sit; cum tamen luce spirituali, novis
cultus divini institutionibus, quee separationem ejus a reliquo mundo
notabilem fecerunt, aucta fuerit et amplificata, illustrior, visibilior,
et magis gloriosa, quam unquam antea, ab eo tempore emicuit.
II. Revelationem autem istam, quas Abrahamo facta novas ecclesiaB
fundamentum erat, superius pro instituti nostri ratione breviter enar-
ravimus. Ei innixam theologiam, quadringentos et triginta annos,
obedientias Deo acceptse, fidei et cultus piorum pene omnium regu-
lam seu canonem exstitisse etiam ostendimus. Quse vero novo huic
theologorum generi, seu ecclesia3 AbrahamicaB, per aliquot secula
CAP. II.] DE THEOLOGIA MOSAICA. 269
divinitus acciderunt, in libris Geneseos et Exodi, pianissimo sunt
exposita. Ad obedientiam quidem Deo rite prsestandam, cultum
ejus assidue celebrandum, et promissis fidendum, novis revelationibus
subinde incitati et stimulati fuerunt. Variis autem afflictionibus et
persecutionibus, quibus ex definite Dei consilio erant expositi (ex-
ercitati magis, quam fracti aut oppressi fuere), cum in omnibus
angustiis et periculis, inenarrabilia divini favoris et curaB testimonia
obtinuerint. Promissiones quidem, quas acceperat magnus ille eccle-
sia3 et familia3 pater Abraliamns, cognitionem voluntatis Dei qua
erat instructus, cultus ritus omnes, cum KarpoKapadoroLg turn recens
sibi pra3scriptos, cum posteris communicasse, in Scripturis memoratur,
Gen. xviii. 18, 19. Ha?c vero omnia, secundum uniuscuj usque men-
suram, ab iis omnibus, qui ab illo ejus filio, ad quern solum promis-
siones pertinuerunt, ordine natural: descenderunt, vel, ex Dei volun-
tate et consilio, iis sese adjunxerunt, observata fuere, donee venirefc
prasstitutum illud tempus, in quo omnia erant renovanda, atque in
novam externi cultus formam redigenda.
III. Linguam Abrahamo usitatam, primorum hominum fuisse,
ostendimus; ea tandem ab Hebero, Hebraea dicta fuit. Hanc multas
partes orientis, ubi alias dialecti, Syra praesertim, in usu fuere, per-
agrantes ejus posted, puram, illibatamque conservarunt. Ex distinc-
tione, quam inter Labani Syri sermonem atque Jacobi, Scriptura
notat, id apparet, Gen. xxxi. 47: " Vocavit Laban" (lapidum acervum)
jVinjy ijj . et Jacob vocavit eum TB?I. M Addit vulgatus interpres,
" Uterque juxta proprietatem linguae suse." At Labanus, cum fuerit
ex posteris Heberi, linguam ejus non penitus dedidicisse, probabile
videtur ex nominibus Hebraicis quaB Jacobi filiis filiaB ejus imposu-
erunt; Syrd vero tanquam sibi jam magis familiari usus est. In
^Egypto etiam, ubi per ducentos plus minus annos duram servierunfc
servitutem, mansit linguaa nativa puritas. De cultu veri Dei hand
idem dicendum. Totam enim ecclesiam aliquatenus a principiis et
norma theologiaa hujus Abraham icae defecisse in ^Egypto, testatur
Spiritus Sanctus. Utramque nmlierem, Aholah et Aholibah, seu
Israelem et Judam, hoc est, totum Abrahamidarum genus, adulteria
commisisse in ^Egypto docet propheta Ezechiel, cap. xxiii. 2, 3, ac
adulteria inde eduxisse, ver. 8, unde Deus conqueritur, quod idola
gypti non desereret populus iste, capite vicesimo ejusdem pro-
phetaB, ver. 8. Similiter Joshua diserte affirmat, populi eremitici
patres non tantum trans fluvium, sed et in ^Egypto etiam deos
alienos coluisse, cap. xxiv. 14. Atque hinc fuisse, nonnulli arbitran-
tur, quod Satanas glorianti de universa terra peragrata et sibi sub-
dita, Deus Jobum tantum habuerit, quern objiceret, Job. L 8, ii. 3.
Quousque autem progressa est hasc Abrahamidarum defectio, qui-
busve idolis, quove cultu extraneo se polluerint, plane incertum est.
An Apidis superstitionem admiserint, postea videbimus. Post id
270 DE THEOLOGIA MOSAICA. [LIB. IV.
tempus, non tantum in deserto s^og^o^oi^ffav, stupendo vanitatis et
caecitatis humange mentis exemplo, sed usque ad captivitatem Baby-
lonicam, qua statuit Deus pestem illam penitus ab ecclesia averrun-
care, idololatrise semper addictiores fuisse perhibentur. Sed haec ad
ecclesiae Mosaicse defectionem pertinent.
IV. Cum itaque jam tempus adesset, in quo theologiae, per meros
homines docendae et admin istrandae, quasi manum supremam Deus
adhibere voluerit. mediatorem et internuntium agente Mose, popu-
lum hunc electum in desertissimas Arabiae solitudines, a reliquis
mortalibus omnibus separatum, evocavit: ibidemque leges sapien-
tissimas, sanctissimasque, ritus sacros innumeros, totamque volun-
tatem suam, non sine immensa lucis theologicae ampliatione ilium
edocuit. Haec autem tempora nullus ex lege arbitraria, seu pura
institutione ecclesiae status praecesserat. Usque adhuc ab orbe con-
dito, unaquaeque familia, vel separatim, vel cum aliis conjuncta,
prout ex rerum circumstantiis id agendum judicavit recta ratio,
cultui Dei institute vacavit. Nee aliter ab ipsis Israelitis factum,
dum in Egypto hseserunt. Omnes quidem secundum ejusdem theo
logiae dictamina eundem Deum coluerunt; sed ut coetus alicujus
ecclesiastic! nexu uniti id agerent, hoc quidem lex naturae, qua sola
in omnibus non speciali modo revelatis usi sunt, non prsescripsit.
Cum verb glorias spirituals olim per semen promissum in lucem
producendse,ut typusseu exemplar conspicuum exstaret, necesse erat,
totum ilium populum in unum ccetum visibilem, qui cultus ejus
sedes esset solennior, Deus compegit. Atque haec in celeberrima
ilia vopodefffq Sinaicd acta fuere. Particularium revelationum capita
persequi, aut institutiones cultus enarrare, a proposito nostro esset
alienum. Progressum theologiae in genere investiganti, nonnulla,
quibus nunc primum aucta est, annotare sufficiat.
V. Primo ideo, ea doctrina coelestis, seu Dei cognitio, quae a
jactis mundi fundamentis woXv^epus et variis occasionibus erat reve-
lata, in unam generalem et stabilem cultus et obedientiae regulam
quasi compacta est, atque [tovoeidug toti ecclesiae tradita. Deinde,
cum doctrina haec non nisi per traditionem oralem usque adhuc con-
servata fuisset, unde partim amissa est penitus, partim ex variarum
superstition um, falsarumque opinionum mistura inutilis reddita, jam
ex speciali Dei mandate et ineffabili erga ecclesiam cura, et miseri-
cordia, fidis literarum monumentis commissa est. Ita curae morta-
lium erepta est theologia, neque audaciae, caecitati, aut negligentiae
eorum amplius exposita. Quicquid idcirco de ipsis theologis factum
sit, theologia abs eo die usque pura sine minima labe aut corrup-
tione permansit. Porro: priorum revelationum institutionumque
corpori collecto, et in leges digesto novae insuper revelationes additae
sunt, qnae Deum colendi, atque ei vivendi regulam in eum modum
psrfectam reddiderunt, ut nulla nova institutione, aut nova doctrina
CAP. II.] DE THEOLOGIA MOSAICA. 271
opus haberet ecclesia, douec veniret ille in "quo omnes thesauri
sapientioe et scientiae habitaturi assent."
VI. Revelationes autem istae mentis- divinae literis commissae, non
minori evidentia auctorem suum referunt, ac se a Deo esse homi-
nibus persuadent, quam unaquaeque revelatio immediate alicui facta
ilium certum reddidit se earn a Deo accepisse. Cum Deo placuerit
ullos mortalium spiritu suo immediate afflare, aut revelationum divi-
narum participes facere, quomodo eum cum Adamo, Noacho, Abra-
hamo egisse ostendimus, eos omnes de voluntate Dei, et quod Deus
ipsos alloqueretur, certissimos fuisse constat. At peculiaris erat ea
certitude divina, et persuasio, quam nacti sunt, quibus afflatus illos
vel revelationes ex Dei jussu communicarunt. Etenim, qui certi
aliquid habere velit de ea revelatione divina et supernatural!, quae
sibi immediate a Deo concessa non est, duplici ut inniteretur funda-
mento oportuit ; ministerio scilicet illius, cum quo Deus illam com-
municavit immediate, atque ipsius rei revelatse naturae divinae afnni-
tati, quae ei divinum quid inesse manifesto ostenderet. Sed alio
longe modo divina persuasio veritatis ccelitus revelatae in mentem
humanam se insinuat, ubi quis immediate Deum loquentem audit.
Plerique Dei timentes, ante verbum ejus literis commissum, non
aliam habuerunt doctrinarum divinitus revelatarum dapdhsictv, quam
res ipsae paucorum ministerii beneficio, mentibus eorum indiderant.
Mente autem Dei jam literis consignata, unusquisque mortalium, ad
quern pervenerit Scriptura, non minus immediate Deum se allo-
quentem babet, quam si viva voce Deum audiret loquentem, perinde
ac Adamus, cum vocem Domini se audivisse dixerit. Uti enim
nulla vox aures hominum verberare potest, nisi mediante aere, in
qua formatur, neque tamen ob earn rem vocem istam immediate a
Deo esse, si modo Dei vox revera sit, negari potest ; ita quamvis vox
Dei scriptis tradatur, atque eo medio Deus utatur, quo homines
alloquatur, ob earn causam, quo minus illos immediate alloqui di-
cendus sit, causa nulla est. Sed immediate hoc dicitur fieri, respectu
ad hominum ministerium ejusmodi, cujus antea mentionem fecimus,
habito. Manet in verbo divino scripto rb $e?ov illud, quod revela
tiones immediatas eomitatum, firmissimam et prorsus infallibilem
ccelestis veritatis persuasionem iis dedit ; ad quos factae sunt. Quam
sui fid em fecemnt olim Dei oracula immediate concessa, exemplo
esse potest ipse Abrahamus. Nihil rationis rectas, uno hoc principio
excepto, quod Deo sit in omnibus absolute obediendum, Abrahamo
inerat, cui mandatum, quod in Ssocrpocr/w celebratissimo, acceperat
de filio sacrificando, non adversaretur. Ita tamen certe, indubitate,
et infallibiliter Deum ipsum ei locutum fuisse oracultim patefecerat,
ut omni dubitatione et disputatione exclusa, illico se ad mandatum
divinum exsequendum accinxerit. Neque in verbo scripto aliter se
res habet. Ipse se in eo ita luculenter revelat, atque auctoritatem
272 BE THEOLOGIA MOSAICA. [LIB. IV -
suam Deus, ejus auctor, lit nullo alio testimonio nixa, mens human a
religiosam in omnibus subjection em ei prsestare teneatur, quod nos
in peculiari libello fusius demonstravimus.
VII. Theologiam verb hanc in celebri ilia vopofafflce, revelatam
firmatamque et libris commissam, alio atque alio modo considerari
posse, apparet. Si enim doctrinam ipsam, scopum ejus et fidein
primarium attendamus, nihil omnino sapit piaster primi promissi
evangelici elucidationem manifestam. Institutionum pars maxima,
sacrificiorum ritus pene omnes, mediatorem promissum, totum opus
ejus mediatorium, cum redemptione seterna, sanguine ejus olim
acquirenda, referunt, indicant et enuntiant. Docendi modus legalis
dicitur; cum enim omnes cultus institutiones, quas instituit et ex-
hibet, earn ales fuere, ex solo et liberrimo Dei beneplacito ad tempus
tantum diopQudti prsestitutum institute, et populo Israelitico im-
positas, ip?a3 vi sua nullatenus afficere potuerunt divina ilia et sacra
dcorg^aara, quas praesignabant et in typo monstrabant. Qui
ideo hac theologia instructi fuere, quamvis externorum rituum
jugum ex voluntate legislatoris subire tenerentur, promissa tamen
vitaB seterna? per Messiam in carne exhibendum, bonorumque om
nium spiritualium sub umbris legalium ceremoniarum delitescentium,
et intellexerunt, et fide apprehenderunt. Ipse enim Cbristus,
Mosem ejusque interpretes propbetas, testimonium sibi, atque operi
suo mediatorio perhibuisse, aflirmat. Apostoli etiam mortem et
resurrection em ipsius Christi, atque ex iis vitam asternam annun-
tiantes, niliil aliud se docuisse, quam quod in Mose atque prophetis
scriptum erat, asseruerunt. De theologiaB hujus corruptione, atque
theologorum apostasia catholica, postea pluribus nobis agendum
est; triplicis erroris perniciosissimi nexu praBsentes apostatas teneri
impraasentiarum annotasse sumciet. Primb enim, ultra et prater
theologiam illam scrip tis mandatam, de qua paucis egimus, aliam
quaadam oralem, crypticam, mysticam, scripts illius expositionem
continentem, plurimaque alia nescio qua? ei superaddita, Deum
tradidisse fingunt. Atque fabula hsec, cui ubivis reclamat ipsa
scriptura, prassentis Judaismi fundamentum est. Hujus autem
legis oralis traditionem, quomodo scilicet facta sit, in DTiy TJD cujus
auctores circa annum Christi millesimum centesimum vicesimurn
octavum, initio operis se vixisse ostendunt, cum a vastatione templi
securidi ad prsesens illud tempus, in quo operi incubuerunt annos
mille et quinquaginta tres effluxisse doceant, enarrant. yOT, inquit,p
na fe^ mini nnan^ nun I:DD bp ny }i3;— hoc est, " Jehoshua filius
Nun, pax super eum, accepit ab eo" (sc. Mose) " tarn legem scrip-
tarn, quam oralem. Constat, quod Moses preceptor noster sede-
bat judicans omnes Israel a mane usque ad vesperam, et ea lex, quas
scripta erat, non habebat unum de omnibus eventibus, qui rioviter
oriuntur. Postea tarnen super eos tribunes, centuriones, quinqua-
CAP. III.] DE LITERARUM ORIGINE. 273
genarios, et decuriones posuit, dixitque eis, Audite fratres vestros, et
udicate eos juste: dixit quoque de se ipso, Et praecepi vobis in tern-
)ore illo. Certum hoc praeceptum non fuit, nisi ilia lex, quam habe-
>at in ore. De officio quoque mactationis, et ceremoniis ejus scriptum
est, Quae praecepi tibi offeres et comedes; docens scilicet, quod posita
erant de mactatione qusedam praecepta, qua3 non scripta erant in
ege. Porro Jehoshua tradidit hanc legem senioribus, quum migraret
ad vitam futuri seculi: seniores, qui dies suos pertraxerunt post
Tehoshua, tradiderunt earn prophetis, et propheta unus alteri per
jenerationes, usque ad Haggai, Zachariarn, et Malachiam : prophetae
radiderunt earn viris magnae synagogae, qui sunt Zerubbabel, filius
Shaltiel filii Jechoniae regis Jehuda; et qui venerunt cum Zerub-
>abel, Joshua, Nehemia, Seraias, Arabia, Mardochi, Belshan, Mas
ter, Bigui, Rehum, et Baana. Hi sunt capita synagogae rnagnae."
lane vero legem oralem, postea scriptis commisisse Rab. Judam, qui
ducentos annos post destructum templum secundum vixit, pluribus
arrat, R.M.B.M. prsefatione Seder Zeraim, quam, cum aliis ejusdem
Maimonidis opusculis, Arabice et Latine edidit 01. Pocockius. Ea
ex ita primo in Mishnaioth, deinde in utrumque Talmud, adjectis
nimirum sapientum ab eo tempore responsis, et explicationibus ex-
revit. Eandem cantilenam in Pirke Aboth, cap. primo, et nullibi
non cantillant. In hisce exponendis totus est Galatinus in libro
)rimo de Arcanis Catholicae Veritatis, qui Martini Raimundi vitul&
arasse comperitur. Eorum vero, quae circa legem hanc eousque per
raditionum conservationem confixerant Judasi Talmudici, conside-
ratio alio in loco nobis occurret. Deinde Judsei legalem ilium do-
:endi modum, atque cultus carnalis ritus omnes, aaternos et prorsus
mmutabiles esse debere autumant; cui errori se opponit EpistolaB
ad Hebraeos auctor, quern Paulum fuisse, alibi ostensuri sumus.
Per observationem autem istorum rituum atque constitutionum una
um ea obedientia, quam propriis viribus legi morali praestare pos-
unt, se justificatos et coram Deo acceptos fore, hariolantur. De
iiisce vero, cum ad avoffrurias Judaicae narrationem deventum erit,
luribus, uti diximus, agendum.
CAPUT III.
DIGRESSIO I. — DE ORIGINE LITERARUM.
.nvestigationis originis literarum rationes — Qui usum literarum antediluvianum
statuunt auctores — Pro ea sententia argumenta — An Adamum literas in-
venisse probabile sit — Literas a Deo creatas nugantur Judaei et Muhapi^
medani — Suidae et Plinii auctoritas — Enochi prophetia — Sethi columnae —
Kircheri sente»tia — Ad argumenta pro literis antediluvianis responsio — 8en-
VOL. XVII. 18
274 DE LITERARUM ORIGINS. [LIB. IV.
tentiam earn suspicionem vocat Augustinus — Prophetia Enochi an scripta
sub Veteri Testamento — Contra usum literarum antediluvianarum argumenta
— Verbura Dei ante diluvium scriptis non commissum — Literarum inter gentes
post diluvium fama nulla — De origine literarum apud gentes testimonial —
Literarum Phoenices inventores primi communiter habiti — Literarum ante
Mosem nullum certum monumentum aut memoria — Cadmum inter gentes
primum literas invenisse constans fama — Usum literarum unde Phoenices
(quorum Cadmus erat) didicerunt — Argumenta Kircheri pro literis ante-
Sinaiticis examinantur — Mercurius Trismegistus — De libro qui Asclepius dici-
tur — Liber Bellorum Domini, Num. xxi. 14 — De observationibus astronomicis
Chaldseorum.
I. CUM theologia, seu veritatis, quse secundum pietatem est, doc-
trina, nunc primum literis commissa fuerit, abs opere institute alie-
num non videtur, usus literarum, aut scribendi originem paucis
investigare. Locum, fateor, baud magni momenti, omnium homi-
num conjecturis expositum, satisque dudum plurimorum scriptis
vexatum aggredimur; sed breves erimus, neque, uti spero, tsedio
lectori; prsesertim, cum causa baud desit de istiusmodi rerum fonti-
bus ulterius adhuc inquirendi. Cum enim Deum promissa atque
mandata plurima hominibus dedisse, ante voftoQ&fflav illam celeberri-
mam, quarn exposuimus, superius demonstraverimus, atque eorum
nonnulla fnerint, quae ad totum genus humannm pertinuerunt, cuncta
vero toti ecclesiae, mediante hoc vel illo administro, data, si modo lite
rarum usum ante hoc tern pus cognitum fuisse statuerimus, cur eorum
nulla scriptis mandari voluerit, cum id summo cum omnium bene-
ficio fieri potuerit, prout ex eventu patet, operse pretium esset in-
quirere. Imo, non inepte quis hinc conjiceret, literas non antea
ortum habuisse, quam lex scripta fuerit, easque, quas Deus digito
suo tabulis lapideis signavit, primas omnium fuisse proprie sic dictas;
et quoniam in ilia sententia ipse sim, quae in contrarium a viris doctisj c
afferuntur, paucis examini subjicere visum est.
II. Sunt, ideo, qui literarum et scribendi usum anted iluvianumjii
adstruunt. Ei sententiae veri speciem ut imponerent, probationibusjf
seu potius conjecturis, quas verisimili saltern arbitrantur similes, utun-P
tur. Primb enim Adamum mundi parentem, longa experientia etp
rerum usu sapientissimum, posterorum bono sedulo invigilantemJm
literas etiam, tantum humani generis beneficium invenisse, sequumjsti
esse ut censeamus judicant. Ita statuit Theod. Bibliander de Ori-jar
gine Literarum, et Angelus Roccha in descriptione Biblioth. VaticanJdc
" In semicolumna lateritia," inquit, "Adam est, per pictoriam artemlffl
satis belle effictus. Supra hujus caput characteres sive literaa antiquij sc
ores, nunc Hebraicas dictas; ad ejusdem verb Adami pedes inscripticl
latina, in hanc legitur verborum formam ; ' Adam divinitus ecloctusl
primus scientiarum et literarum inventor/" Atque hoc verum fuissel
ipsam rationem persuadere sen tit. Earn vero proferendi tsedio sfflfo
oneratum noluit. Ejus auctoritate nititur Hermannus Hugo, del in
CAP. III.] DE LITERARUM ORIGINS. 275
Scribendi Origine, cap. vii. Hisce annumerari possunt, Altissido-
rensis, Annius Viterbiensis, et Camerarius. Etiam libros quosdam
Adamum scripsisse de creatione mundi, et de pcenitentia, Judsei affir-
mant. " Quse librorum miracula," inquit Giraldus de Poet. Dial, i.,
" si non portenta potius, imperitis nostris Christianis quibusdam,
illudentes Hebrsei narrare consueverunt." Sed quidni Adamum
ibris usum fuisse audacter dicerent, cum ipsas literas a Deo creatas
uisse, vespere sabbati affirment, teste Munstero Annot. in Gen. i. 1.
Duos etiam Alcorani versiculos creatos fuisse bis mille annos ante
nundum conditum, atque in paradiso Dei manuscriptos nugantur
Vluhammedani. Suidas in voce Adam, rouroD Tt%v9.i xai ypdfouara.
ales vero literas intelligat, non ostendit, cum antea in voce Abra-
lam, dixisset, oSrog efiptv hpa ypawara- per quse verba literas He-
)raicas significare voluisse videtur. Deinde Plinii sive auctoritate
ive testimonio utuntur, Nat. Hist., lib. vii. cap. Ivi. " Literas/'
nquit, "semper arbitror Assyrias fuisse." Et paulo post: " Ex quo
apparet seternus literarum usus;" hoc est, mundo COJBVUS. Porro,
^nochi prophetiaB in epistola Judse mentio facta est. Ea quomodo
etineri potuerit in hominum memoria, nisi scriptis commissa fuerit,
lifficile est conjicere. Dicunt praBterea, Sethum Adami filium co-
umnas duas erexisse, lapideam unam, alteram lateritiam, in qui-
3iis solis siderumque cursus, aliasque observationes naturaa rerum
oscripsisse eum affirmat Josephus, Antiq. lib. i. cap. ii. Josephi
^ententise subscribunt Polidor. Virgil, lib. i. cap. vi. ; Lud. Viv. in lib.
mi.; August, de Civit. Dei, cap. xxxix.; aliique. Denique, ni fallor,
intea observavimus Maimonidem amrmasse, " Idololatras antedilu-
rianos libros multos in erroris sui perniciosissimi defensione seripsisse/'
III. Nemo autem est, qui adeo animose opinionis hujus patro-
inium unquam, quod sciam, in se suscepit, ac Athanasius Kir-
cherns, Obelise. Pamph., lib. i. cap. i. pag. 2, 3. Testimoniis autem
nititur Rabbinicis, noviciis omnibus, plerisque ineptissimis ; imo, ne
juid causa? deesset, figmento monstrosissimo de creatione literarum
n paradiso fidem adhibere videtur; saltern Deum librum scripsisse,
ac Adamo dedisse, extra controversiam poni velit. Josephi testi-
monium quoque adducit ; sed iis verbis, quse apud eum nullibi ex
tant ; neque sine dubio exstitere unquam, pag. 7. Chamum impias
irtes invenisse, quas, quia Noachus noluit permittere ut in arcam in-
duceret, saxis et laminis ferreis inscripsisse, nullus dubitat. Sed ita
3st, vir ille doctus, ut vix ullibi in animum induxisse videatur, quid
scribere deberet, sed quid possit; paratus interea credere, quicquid,
" Graecia mendax
Audet in historia." . . . . — Juv. Sat. x. 174.
IV. Atque ha3C sunt argumenta, quibus, ut sententiam istam de
.iteris antediluvianis probabilem redd ant, utuntur viri docti. An
j_juod vellent, eorum ope obtinuerint, restat ut paucis videamus.
276 DE LITERARTJM ORIGINS. [LIB. IV.
Adamum literas invenisse, tantum suspicio est, et conjectura, cui, ut
assentiamur, ratio nulla cogit. Unde Augustinus, Qusest. sup. Exod.
lib. ii. qu. Ixix. : " Nonnullis videtur a primis ho minibus literas
ccepisse, et productas esse ad Noe, atque inde ad parentes Abrahse,
et inde ad populum Israel; sed unde hoc probari possit, ignoro/'
Qua viri doctissimi ignorantia adhuc laboramus omnes. Post re-
missum peccatum, "canticum eum Deo dixisse," refert Targurn
Chald. in Cant. Solom., cap. LI. De scriptione nihil addit auctor,
quamvis alias nugarum pleiius. Angelus Roccha imaginibus, nescio
quibus, et picturis noviciis in Bibliotheca Yaticana nititur, ipse autem
quam ineptus auctor sit, quam nullius judicii, postea videbimus.
Adamum, vero, artes omnes et scientias non invenisse certum est;
imo, forte, ne multas quidem excogitavit, cum vitain duxerit sine
dubio serumnosissimam, et magna erat ejus miseria, quamdiu viveret.
Plinii auctoritas, in hac causa, nulla esse potest; utpote qui de
rerum originibus, ultra Grascorum fabulas et conjecturas, nihil sciret,
atque ideo in omui vera antiquitate infantissimus. Qui vero mun-
dum seternum fuisse negant, ejus testimonio uti non possunt, non
debent; cum non aliam ob causam seternitatem literarum finxerit,
quam quia mundum initio caruisse censeret.
V. Neque Enoch! prophetic commemoratio conjecture huic fidem
afferre, aut auctoritatem videtur. Ejusmodi dictorum meraoriam per
multa secula, et quidni per omnia, conservare, impossible videri
non debet, iis praBsertim, quorum ad stomachum et palatum satisfa-
ciunt traditiones ecclesiasticse; apud Druidas, non " fas fuisse sacra
literis mandare," refert Caesar, lib. vi. de Bell. Gall. cap. xiv. Eandem
disciph'nam observasse Pythagorseos omnes, et^Egyptiorum theologos,
notum est; et antea nos ostendimus ex Herodoti lib. ii. Imo La
ced semonii leges nullas scrip tis cornmiserunt, quod observatum
Justiniano, J. 2, S. 20. Refert Plutarchus in vita Lycurgi: No>oug
inquit, yeypappivovg ovx edqitev. Neque tamen concise et laconice
dicta memorise infixa retinendi spes defuit. Sed traditionibus fidem
in hac causa asserere non opus est. Prophetiam enim istam Enochi
vel aypdpug vel syypdput exstitisse, per ea omnia secula, ex quo Jen
primum prolata est et innotuit, ad Judse usque tempora illumqueJiie
vel ex traditione, vel ex libris scriptis earn didieisse cur crederemus
causa nulla est. Qui earn primus literis mandavit, dvo ttvivp
ayiov <pep6{tsvc$ cum esset, aliunde quam ab ipsius spiritus afflatu illanijtiii
hausisse credibile non est. Et cur ab oblivione longissima tum
temporis vendicaretur, causa erat gravissima, Instabat prope te
pus in quo plenissime implenda erat prophetia ista in ecclesiaBJ
Judaicse iravuksfyiy,, et horrenda destructione, cujus typus et ex-f
•emplar in diluvio praacessit; prout, eandem cum Juda telam per-
texens, docet Petrus, 2 Epist. cap. iii. Antiquissimam ideo judici-
jorumDeijam turn exsequendorum preedictionem, ad sanctorum fidemj
CAP. III.]
DE LITERARUM ORIGINE.
277
firmandam repetit, et in memoriam revocat, ipse ejus auctor Spiritus
Sanctus. Ei autem ad sua iteranda, nee traditionibus, nee libris
opus est.
VI. Porro: verum quidem est, Josephum, posteros Sethi (non
ipsum Sethum) columiias duas erexisse amrmare, cujus narration!
fidem adhibere nonnullis placet. Quamvis autem nuda ejus aucto-
ritate, in re sibi minime perspecta, baud vehementer movear, suffi-
ciat in hac causa, eum literarum mentionem facere negare ; quamvis
eum in tota ista re " incredibili audacia, aut futili credulitate usum
fuisse/' confidenter pronunciet Hornius, Introduct. ad Geograph. Vet.
Hoc autem fieri potuisse, aliis modis absque literarum, proprie sic
dictarum, usu, ex ^Egyptiis hieroglyphicis palam est. Sed incerta
haec sunt omnia, quibus ad conjecturam bane stabiliendam, nee
rationis monumentum aut pondus, neque umbra inest. Neque valere
debebit Maimonidis testimonium ad versus validissima ista argu-
menta, quibus probavimus, idololatras antediluvianos nullos fuisse.
VII. Suspicio, ideo, quorundam de literis Adamicis, aut antedilu-
vianis, nullo modo probabilis est. Kationes autem, quibus (ultra
probationum harum infirmitatem), ea omni veri specie, imo et pro-
babilitatis colore destitui, ostendi potest, non desunt; unam aut
alteram producere sufficiat. Ea, quam in hujus disputationis initio
retulimus, ad litem hanc dimirendam satis valida est. A rerum
principio Deus, in usum eum timentium, promissa multa et mandata,
quaa fundamenta nullibi habuere, praeterquam in liberrima ejus re-
velatione, hominibus dederat. Absque promissorum et mandatorum
n lillorum cognitione, frustra erat omnis ilia naturalis Dei notitia, quam
ex lege naturae insita, vel rerum creatarum contemplatione obtinere
'tuerint. Deum autem, qui summe bonus est, voluisse, ut mediis
mnibus ab ipso concessis, ad vitam aeternam obtinendam necessariis
5-Juteretur humanum genus, probationum baud eget. Cum autem
'tppqrug constet, media ilia scriptis optime conservari, et in no-
itiam hominum pervenire potuisse, neque modus ille promissorum
;j]j|praeceptorumque divinorum conservandi Deo displicuerit, imo pla-
uerit maxime, quae ratio idonea reddi potest, cur ante diluvium id
eri noluerit, vel, ut fieret non praeceperit, si modo usus literarum
llis |um cognitus esset ? Cum autem nulla vestigia exstent scriptures ali-
ujus sacrse ex Dei mandate exaratae ante diluvium, literarum usum
temporis cognitum non fuisse, noli suspicari, cum res certa sit.
nde Theophylactus: O/ /MV, inquit, irpb rov vopou IxsTvoi Ssfa avbptg, ou
VIII. Deinde, si in usu communi literae fuissent ante diluvium,
tque proinde iis omnibus cognitse, qui e clade ilia diluviana erant
pgJuperstites, qui fieri potuisse censebimus, ut cunctas gentes rei prae-
ftjllarae et utilissimae in vita humana oblivio extemplo caperet; litera-
eD i|um autem, earumve usus, memoriam ullam servatam fuisse inter
278 DE LITEHARUM ORIGINS. [LIB. IV.
gentes a Babylonica clade undique dispersis, vei famam (tenuissimarn
licet), superf uisse, ea quse de illarum prima, hie, illic, inventione passim
celebrantur, non permittunt ut credamus. Cum autem ese litera-
rum origines, quse certo investigari possint, non tantum mundo ante-
diluviano illas abjudicant, sed toti illi temporis seriei, quse inter
diluvium et vo^oOsffiav intercesserit, eas breviter introspicere licet.
Quicquid ex veteribus, Herodoto scilicet, Diodoro Siculo, Plinio,
Tacito, Lucano, aliisque, de literarum origine corradi potest, in
Dialogo i. de poetis retulit Lilius Giraldus, multa inepta et falsa
veris miscens. Inter alia, puncta Hebraica Judseos, nescio quos, in-
venisse, et Mesoroth appellasse fingit, inepte satis; punctationem
Hebraicam non esse Massora, neque dici, norunt qui nondum sere
lavantur; ejus syntagma in librum suum transcripsit Hermannus
Hugo, de Origine et Antiquitate Scribendi. Literarum Phcenicum
ortum, et primum in Grseciam adventum, ex antiquorum monumeh-
tis diligenter et erudite exposuit V. D. Sam. Bochartus in 2 da parte
Geograph. Sac., lib. i. cap. xx.; cujus summss erudition! et diligentise
vix aliquid addi potest. Idem prsestitit admirabilis vir Josephus
Scaliger, Animad. in Euseb. Chron. ad an. I(jl7. Angelus Roccha
in descriptione Bibliothecse Vaticanse, multarum in diversis linguis
literarum inventores recenset. Omnium autem diligentiam et eru-
ditionem cum obscurare moliretur, in opere suo magno, cui " Oedipus
yEgyptiacus" titulum fecit, Athanasius Kircherus (quo an majore <pav-
ra,ff!a et ostentatione post homines natos opus aliquod literarium in
lucem prodiit unquam, equidem vehementer dubito) quid prsestiterit,
eruditi judicabunt. Nos rem totam, ut illuc pervenire possimus, qu
pertendimus, paucis expediemus.
IX. De literarum antiquitate, et primse inventionis gloria, conteu
dunt Assyrii, ^Egyptii, Phcenices, atque ipsi etiam Grseci ; ut Chi
nensium fabulas taceamus. Literas Assyrias semper fuisse, adeoqu
seternas, existimasse Pliniurn ante ostendimus. Phcenices a Syris, seuj "
Assyriis, literas accepisse refert Diodorus Sic. lib. v; ^Egyptios lite-j '
rarum usum Mercurium docuisse, Manetho tradidit; referunt Ciceroj 111
de Nat. Deor. lib. in., et Plutarchus Sympos. ix. Qusest. iii. 'Ep^g, in-J"
quit, Xs/sra/ ^suv sv Ai-yvvru ypdfruara ffpuros evpsTv. Gr83Cas, nor
Cecropem Atheniensem invenisse scribunt; ita Tacitus Annal. xi.
xiv.: "Quidam Cecropem Atheniensem, v el Linum Thebanum, et tem-
poribus TrojanisPalamedem, Argivum, memorant, sexdecim literaru
formas ; mox alios, ac pra3cipuum Simonidem, cetera s reperisse/
Cecropem autem ^Egypto ortum, atque illinc in Grseciam intuli
literas, ferunt. Literarum inter Phcenices, ante Cadmum et Phce
nicem fratrem ejus, memoria nulla exstat. Atque lisdc pene sun
quas de literarum origine cum aliqua veri specie memorantur. Yide
amus primo, an earum antiquitas supra Mosis tempora hinc eli
possit, de aliis postea dicturi. Cecropem, qui et dipufc et
CAP. III.] DE LITER ARUM ORIGINS. 279
dicitur, ipsi Mosi cosBvum fuisse censet Euseb. in Chron., Cadmo
antiquiorem. Is autem Mosem 200 aim. juniorem, quam veteres
omnes Christiani, etiam et Porphyrius statuunt; quo nomine apucl
Georgium Syncellum abunde vapulat.
X. At eum literas invenisse nulla fama est fide digna: quse di-
cenda restant forsan fabulam redarguent. Quse de Hermete, aut
Mercuric JEgyptio feruntur, fabulosa esse omnia plurimi arbitrantur.
Quintum eum Mercurium fuisse Tullius affirmat, tertio de Natura
Deorum : et ab JEgyptiis, quibus leges literasque tradidit, Thoyth
appellatum fuisse. Eum autem longo post Mosem tempore vixisse pro-
bat Augustinus de Civitat. Dei, lib. xviii. cap. xxxix. Quandocunque
autem vixerit, non alias literas quam hieroglyphicas ^Egyptios docu-
isse videtur; unde de ejus literis Plutarchus, Sympos. ix. Quasst. in.:
A/o %a} TO ruv ypafaudruv AJyvffrioi wpurov 'i&tv ypdfiovffiv hoc est, prim83
loco literag, serpentiphagam illam avem pingunt. Et Kircher., torn. iii.
Oed. ^Egypt. Dub. ii. p. 47, probat ibin primam fuisse literam apucl
^Egyptios. Is Mercurius Taautus est, cujus libros accurate recenset,
Strom at. Sexto, Clemens Alexandrinus. Quos etiam diligenter in-
quisivisse Sanchuniathonem refert Philo: UoKu ppovrnfrtxZs e%epa-
ffrsutfs ra Tauvrov, etdug, on ruv v<p' tfXtov yzyovoruv, tfpurog l<sn Taaurlg
druv ryv wpyffiv snivel) <ra$- — " Magna cura scrutatus est
Taauti libros, cum sciret eorum, qui sub sole fuerunt primum Ta-
autum literarum usum reperisse." Taautum vero hunc filium fuisse,
ait, Misoris, fratris Sydyci; qui Dioscuros genuit; quos paulo ante
Troica vixisse notum est. Cad mum Graaciaa literas intulisse per-
vetusta est et constans opinio. Illustre imprimis est Herodoti testimo-
nium in Terpsichore, cap.lviii. o/ ds Qo/vixeg o5ro/ oi <fuv
ruv &ffav 01 TspvpaToi, aXXa rg ^oXXcc, oixqffavr&g ravrqv
Ij rov$ "EXXqvag, xal df) xat ypappara,' oux sovra.
doxseiv — "Phcenices isti, qui cum Cadmo advenerunt, quorum
Gephyrei fuere, dum hanc regionem incolunt, cum alias multas doc-
trinas, turn etiam literas in Graeciam introduxere, qua3 apud Graacos,
ut mihi videtur, antea non fuerunt." Et paulo post, de iisdem literis
loqui pergens, sequum erat sffxyayovruv <l>o/i//xwv sg rqv 'EXXdda, Oo/i//-
a/, — " cum ipsas introduxissent Phcenices, ut Phcenicias
dicerentur/' Atque ita dicta sunt; seu ®oiviK'/j'ia ty/iara Kdd/tov.
Yerba sunt Timonis apud Sextum Pyrronium. Et Plutarchus, Sym
pos. lib. ix. qu. 3: Qotvixsia did Kdd^ov uvoftaffQsvra' — " Propter Cad-
mum Phoenicia dictas sunt;" nempe literas istaelG, quibus primo
usi sunt GraBci. Et in Comparat. Aquas et Ignis, sx Qo/vfaqs ypdp-
Plinius etiam Nat. Hist. lib. vii. cap. Ivi., "Literas in Graaciam
intulisse e Phcenice Cadmum, sedecim numero," affirmat. Et ex
Critia Athenaaus: <E>o/wxsg de eSpov ypdppar dXsfyXoya, Deipnos. lib. i. ;
— " Phcenices invenerunt literas, vocis adjumentum." Cur autem
dicuntur aXg/Xoa rationes varias reddit Eustathius in
280 DE LITERARUM ORIGINS. [LIB. IV.
Odvss. xiv. : *H ra dh'syovra, #70 w j3o?j0ouvra e/$ Xo'/ov -- "Quibus utimur
in sermonem, vel quse sermonem adjuvant/' Aut, 3/' &v avortterrai
rl crXs/w \syeiv, — " quarum ope sermonum fit compendium/' Casau-
bonus in Athenaeum, lib. i. cap. xxii., literas putat non inepte dici
posse faefyMyovs, " propter vim orationis in sanandis animi pertur-
bationibus." Secundum illud: Yu^fo voffovffr,g sJeiv larpoi \6yoi. Tacitus
etiam Annal. xi. cap. xiv., " Fama est, Cadmum classe Phcenicum
vectum, rudibus adhuc Grsecorum populis artis ejus" (scribendi
nempe) "auctorem fuisse." Inter epigrammata quse in Zenonem
scripta sunt, quse memorat in ejus vita Diogenes, Seg. xxx., est illud
Zenodoti Stoici, quod sic finitur: —
E< %l vrtirpit ttiMff*, ri{ o QSovos ; wv xeti o Ka^teaj
« ( Si patria est Phoenix, quid turn ? nam Cadmus et ipse
Phoenix, qui Grsecis prima elementa dedit."
Fam83 assentitur Clem. Strom, lib. i.: Kdd^og <&oivi% %v 6 ruv
"EXXytiv evpsrfc, wg <pn<th "Efyopos {E<popos ex correctione Lipsii et
Bocharti) 86ev xal <&oivixq'ia, roc, ypdfAfAara 'Hpodoros xexXqffdai y paper —
" Cadmus Phcenix erat, et apud Grsecos literarum inventor, ut ait
Ephoras, unde Herodotus scribit literas Phcenicias dici/' Ita Suidas
etiam in KaS^oj, ubi Zenodoti epigramma ex Diogene recitat; et
pomx^/a ypdp/A&ra apud Hesychium. 'Aero ®oivixii$ rJjg 'Axra/wvof, in-
quit, path Ivofiour6rivai aurcc. Ab ipso autem Cadmo ita fuisse dictas,
cum Phcenix esset, magis probabile; quamvis Actseon Cadmi nepos
erat ex filia Autone. Et Lucanus, lib. iii. 220: —
" Phoenices primi, famse si creditur, ausi
Mansuram rudibus vocem signare figuris."
Quibus verbis refert illud Critise apud Athenseum, lib i. : Qofvixsg 5'
efipov ypdftftara dXe^/Xoya. Alibi autem hieroglyphicum scribendi
modum in usu fuisse apud ^Egyptios, ante inventum literarum
usum, idem Lucanus docet, ubi supra, 223 : —
" Nondum flumineas Memphis contexere biblos
Noverat : et saxis tantum, volucresque ferseque,
Sculptaque servabant magicas animalia linguas."
Curtius etiam, lib. iv. cap. iv.: "Hsec gens" (Phcenicum scilicet)
" literas prima, aut docuit aut didicit." Et Irenseus, lib. i. cap. xii. :
" Grseci se a Cadmo sex et decem literas accepisse confitentur, ac
postea, temporis progressu, nunc aspiratas, mine duplices invenisse ;
postremum vero omnium Palamedem longas adjecisse tradunt." De
ullis rerum originibus vix in tota antiquitate constantior fama
Assentitur etiam huic opinioni Kircher.: sed fnistra vellet Cadmum
-<Egyptium fuisse; quod nullis pene rationibus, verbis multis con-
tendit, Oed. ^Egypt., torn, iii., diatrib. iii., prselus. pag. 56, 57.
Fateor Eusebium ita sensisse, lib. ii. Chron. n. DLXII. : " Phcenix/'
CAP. III.] DE LITERARUM ORIGINS. 281
inquit, " et Cadmus de Thebis ^Egyptiorum in Syriam profecti,
apud Tyrum et Sydonem regnaverunt/' Contrarium probant, mores,
religio, nomina Phoenicia, ab JEgyptiis penitus abhorrentia.
XL In numero etiam literarum, quas in Grseciam Cadmus intulit,
non minor est consensus. Sedecim fuere. Ita Tacitus, Plinius, Plu-
tarchus, et Eusebius Chron. lib. ii. num. 16, 17. Bello Trojano
Palamedem iis qtiatuor adjecisse, affirmat Plinius; scilicet, 0, S,3>, X;
et totidem post eum Simonidem Melicum, videl. z, r, Y, n. Apparet
itaque Cadmeas fuisse A, B, r, A, E, H, I, K, A, M, N, o, n, P, 2, T.
Plutarchi verba in eundem sensum sunt: Td ds dy vpZira, xat
uvopaffQsvra, rirpdxn; q rerpa$ yevo/j,'sv7) vapsff^s' xal ruv
de, IIaXa/6Jjd)}£ rs ffpoTSpog r'srrapa, xai ^ipuvidris aldi$
Sympos. lib. ix. problem, iii. Et Irenseus, Adversus
Marcum Hseret. : "EXX^jvsg ofAoXoyovffiv a<7rb Ka5/xou wpoiTov 'i^ xai ds^a
KapsiXr,<p&Mi. At si verum sit, Cadmum sedecim literas in Grseciam
tantum attulisse, non apparet illas, istas fuisse, quse turn Hebraeis erant
in usu. Ante enim Cadmi tempora lex a Mose scripta est; in qua
ubivis occurrunt literse viginti et duae; imo in decalogo omnes, una
Teth excepta, reperiuntur; si ideo iis literis Cadmus usus esset, cur
non reliquas sex Grascis notas fecisse censeamus. Probabile ideo
est Phoenices, postquam literarum usum inter Hebrasos perspexissent,
ad eorum exemplum aliquas, sedecim scilicet, excogitasse. Istas
Cadmus in Graaciarn intulit. An esedem fuere cum iis, quae Sama-
ritanas dicuntur, incertum. Alphabetum quidem Samaritanum, non
nisi sero, viginti duarum literarum numerum recepisse videbimus.
Figuras etiam, seu cnaracteres, literarum eos mutasse constat. Lite
rarum itaque memoria ante^setatem Cadmi, apud gentes plane nihil
est. Phoenices, quorum Cadmus erat, literarum usum a Syris didi-
cisse auctor est Diodorus Siculus, lib. v. cap. Ixxiv. 2y/?o/ /^b, inquit,- evpe-
TKI ruv ypapfiaruv siffi, vapa ds rovruv 3>oivixe$ pudovrts, etc. ; — "Syri lite-
ras invenerunt : ab iis edocti Phoenices/' Hebraaos Syros dictos esse
nemo ignorat. Literarum autem usum, non figuras, non numerum,
Phcenices a Syris accepisse, ex iis, quaa de Cadmo attulimus, constat.
Modi scribendi quidem apud Syros usitati fama aliqua Grseciam
pervasit, usus, quod apparet, non item. Eum Taapocon vocant; et
fit sinistrorsum. Ita illud scribendi genus vocari ex sexto Pompeio
annotat Giraldus. Vocis etymon indagare quidam conati sunt; ni
fallar, frustra, Ejus memoria aliqua retenta fuisse videtur in eo
genere, quod jSovffrpopydov vocarunt. De quo Pausanias in Eliacis;
Isidor. Origin., lib. vi. cap. xiii. ; Suidas in 6 xdrufav vo'/xos; Meursius
Attic. Lee., lib. i. ; Vossius Gram., lib. i. ; Bochart. Geograph. Sac. pag.
2, lib. i. cap. xx. ; aliique agunt. Quaanam autem illarum literarum,
quas primurn Cadmus in Graaciain intulit, illarurave, quibus lones
primum usi sunt, figuraa fuerint non usquequaque constat. Refert
Herodotus, Terpsich. cap. lix., seqq., se, apud Thebanos, in Ismenii
282 DE LITERARUM ORIGINS. {LIB. IV.
Apollinis templo, literas Cadmeas in tripodibus quibusdam incisas,
magna ex parte lonicis similes, vidisse. Epigrammatum primum
fuit:—
9 AfJt,(^irfvtav p avifaxt viuv 0,71:0
Aliud:—
Tertium vero: —
A. a. oo a, [to.; Tpifoo KVTOV luffxairi
Laodamantem autem tripodem hunc ante bellum Trojanum dedi-
casse, contra Josephum, qui Grsecos usum literarum tune temporis
ignorasse affirmat, nequicquam probare conatur Cl. Vossius, de
Gram. lib. i. cap. x., cum pene in ipsum illud tempus incident ej us
regnum. Is enim Eteocleos films erat, Polynicis vero filius ei bello
interfuit. Epigraphas hasce, literis lonicis priscis, quas Cadmeis
similes fuisse affirmat Herodotus, reposuit Josephus Scaliger Ani-
mad. in Euseb. Chron. ad nurner. Euseb. 1617, secundum typos,
quos, ex columnis in bortis Farnesianis E-omaa, exscripsit ; earuin, in
primo versiculo, exemplar hoc est: —
AMnHlTPVON. M. ANETHEKEN. EON. AHO. TELEBOAON.
XII. Hasce vero antiquissimas fuisse apud Grsecos literarum
figuras, vix sane credidissem, nisi Plinius docuisset antiquas literas
lonicas, a veteribus Latin is parum distetisse, lib. vii. cap. Iviii. Et
Tacitus, Annal. xi., " FormaB literis Latinis, quae veterrimis Grss-
corum/'
XIII. Non enim ita abscedunt ab iis, quse in usu continuo fuere,
ut earum notitia et ratio doctissimos antiquorum fugeret; quod
tamen de lonicis legimus. De Eretriis enim, qui tempore Darii
regis in regionem quandam Medorum non procul a Babylonia, cap-
tivi ducti sunt, ista narrat Philostratus in Vita Apollonii: Tpapovres
rbv 'EXX^vwv rpotfov, xai rot, ypd/A/Aara 'EXX^vwv fjJtv, d>v>.' puttu roiavru
idsTv paffr — " Literas Grseco more scribunt/' boc est, dextrorsum, non
sinistrorsum, ut orientales; "et literse Gieecsd quidem, sed quales se
nunquam vidisse affirmant." Idem narrat, Graacos, qui Gades inco-
luerunt, columnis Herculis inscripsisse quasdam, ours A/yucrr/o/f, ovrs
'Ivdixofs ypd/tpaffiv, ovre 0/0/5 gy^CaXg/i/, — "literis neque ^Egyptiis, neque
Indicis, neque ab ullo cognitis," lib. v. cap. v. Et tamen eo migrarunt
Graaci, longe postquam lones literas Cadmeas didicissent. Phcenicias
fuisse arbitror, a quibus istaa superius positse longissime distant.
XIV. Cum, ideo, palam sit literarum usum, sensim, et per varios
gradus, et ex variis occasionibus conatibusque mundo postdiluvian o
sero admodum innotuisse, utcunque commentum de literis antedi-
luvianis quibusdam placeat, mihi quidem, hercle, non est verisimile.
XV. Pergamus ad ea secula, qua3 diluvium proxime secuta sunt,
CAP. Til.] DE LITERARUM ORIGINE. 283
ut vestigia, si fieri possit, literaritm ortus ante legem Mosaicarn
divinitus latam, scriptamque, indagemus. Athanasius Kireherus
data opera uEgyptios ante Mosis tempora literas habuisse probare
nititur ; eo autem solo argumento utitur, quod usum literarum edocti
sint per Mercurium Trismegistum, quern Mose antiquiorem, Abra-
hamo cosevum, fuisse statuit. Porro, multos eum libros scripsisse,
eorumque nonnullos superesse etiamnum contendit. Atque ita de-
mum lite ancipiti decisa, serib multis verbis triumphum agit. Ast
virurn ilium doctum (cujus an otium aut ingenium magis mirari
debeam valde dubito), nil nisi crudas conjecturas, plerumque ineptas,
fabulis prodigiosissimis interpolatas congessisse, pluribus in locis
spissi operis videtur. Testimonia enim, quibus utitur, ejus generis
plerumque sunt, qualia nemo eruditus possit in animum suum indu-
cere recensere, nisi fl-oXuyvwov'as ostentandae gratia. Imo, putidissima
sunt hominum indoctorum figmenta, quorum nemo ex veteribus
non nugator meminit. In iis autem, quae paulo melioris notaa vi-
dentur, aetatis aut scriptionis Hermeticse ne 7^6. Quid, quod ipse
Athanasius alibi concedat Mercurium hunc literis hieroglyphicis
Bolum usum fuisse? Cum enim in mentionem incidisset multorum
millium librorum Mercurio huic adscriptorum, addit continue :
" Nolim tamen quenquam hoc loco existimare, Trismegistum in-
tegra volumina triginta sex millia scripsisse, sed per ejusmodi libros
intelligi proprie certa qu&dam systemata hieroglyphica, quibus
varias artes et scientias indigitabat/' Sed et librum, qui adhuc
exstat, Asclepium dictum, eidem Mercurio ascribit, vendicatque, et
negat ab hsereticis antiquis, quod putant nonnulli, confectum;
atque isti argumento digressionem peculiarem dicat. Plane, ubi
earn legi, hominis misertus sum. Neque enim mortalmm quisquam
operam et studium inutiliter magis locare unquam potuit. Qui
centones istos ex &acris Scripturis, et Platonicorum philosophorum
scriptis evidentissime consarcinatos, per Mercurium ilium Trisme
gistum Mose antiquiorem scriptos esse, in animum inducere potest,
is quidem, uti mihi videtur, non tantum facilem admodum assensum
naaniis putidissimis ridiculisque paratus est prasbere, sed et hoc
apud se fixum, ratumque habere, oculos scilicet in sole nunquam
aperire, ne lux invito illucesceret. Sed figmenta rhapsodi illius por-
tentosissima deperit Kircherus; etiam horrendam istam blasphe-
miam, qua Deum ob filii generationem apgsvoOrihvv vocat. Atque
ut libere dicam, horrenda plane sunt, et scandali plena, quae in
obeliscorum et hieroglyphicorum expositione de numine triformi,
aliisque blaterat. Idem tamen fatetur "se minime negare posse ?
multos libros olim circumlatos fuisse supposititios." Antiquorum
enim nonnullos ei fraudi concinnandaB studuisse notissimum est.
Id DOS ex Platone superius demonstravimus. De libro autem isto,
Mercurio falso ascripto, consulat lector Casaubon. Exer. ci., ad
.284 DE LITER ARUM ORIGINS. [LIB. IV.
Apparat. Annal. sec. ja. ad num. 18, et discat, quam inepte plurima
finxerit impudentissimus impostor. Multos quidern viros prudentia
celebres, antiquitus sub Mercurii nomine claros fuisse, memorant
Cicero, Plutarchus, aliique. Ex iis unum quern Thoyth seu Thouth
aut Touth appellabant, ^Egyptios literas docuisse ante ostendimus.
Eum ante Mosis tempora vixisse, atque literas proprie sic dictas in-
venisse, testimonium fide dignum nullum exstat. Et procul omni
dubio, si a prima antiquitate usum literarum cognitum habuissent,
non ita desipuissent, ut perplexo, obscuro, et inutili animi sensus
indicandi modo per hieroglyphica perpetuo uti voluissent. Zoroas-
trem etiam Mose antiquiorem fuisse, et nescio quos libros scripsisse,
aliqui narrant. Sed bene est, quod Porphyrius in Vita Plotini affir-
met, se multis argumentis ostendisse, librum Zoroastris nomini
inscriptum adulterinum et recentem esse.
XVI. Nugis ideo hisce omissis, videamus quae serib in hac causa
dici solent. Duo sunt, quae cum specie aliqua probabilitatis profe-
runt antiquitatis literarum patron i. Unum est, quod ipse Moses
meminit " libri Bellorum Domini/' scilicet ante ea tempora scripti,
Num. xxi. 14. Verba sunt: njrp hbnfe napa notf £-^> ;— " Idcirco
dicitur in libro Bellorum Domini:" quibus librum scriptum fuisse
antea ostendit. Sed "^D n0 n tan turn " librum," sed etiam " enar-
rationem" quamcunque significat. "ISO proprie est " recensere"
aut "numerare;" "scribere," non nisi per accidens. Ita Gen. v. 1,
" <l ?9 nj., "Haec est enarratio," scilicet " generationum Adami;" neque
in libro aliqui d scriptum, sed enarratione quadam dictum, asseritur.
Ita nomen antiquum urbis Debir fuisse dicitur "^P"^" 1 !?, "Kiriath-
sepher," Judic. i. 11. Addit Vulgatus, "Id est, civitas literarum;"
ex Grseca scilicet ruv LXX. versione, quae habet v6Xi$ ypawaruv.
Et eadem urbs dicta fuit nap-nnp, Joshuse xv. 49, "Kiriath-sanna;"
hoc est, urbs doctrinae. Per 12D ideo doctrina seu historia in-
telligitur; docet enim historia; praesertim ea, quae est de factis
Domini. Deinde ^PK, non quod dictum, sed aliquid dicendum
denotat, librum Judicum intendi putant Hebraei; ego hunc ipsum
Numerorum librum intelligi, puto. " Dicetur," inquit Moses;
hoc est, "ex libro Bellorum Domini," celebre erit, et in ore ho-
minum.
XVII. Alterum in hac causa argumentum est; quo etiam utitur
Cl. Vossius de Arte Gramm. cap. ix. lib. i. Quod Simplicius, Com
ment, xlvi. in Aristot. lib. i., De Ccelo, asserat " observations astro-
nomicas, quas Callisthenes e Babylone Aristotelis jussu miserat, fuisse
annorum mille nongentorum trium, quas refert Porphyrius," uti
quidam addit, "ad Alexandri Macedonis tempora servatas fuisse;"
quod quidem non admodum erat difficile, si Callisthenes eas e Baby-
lone miserit. Sed vixit Simplicius post inissionem istam Callistheni-
anam annos mille aut eo circiter.
CAP. III.] DE LITERARUM ORIGINE. 285
XVIII. Quam facile autem sit in annorum recensione labi, praa-
sertim cum nulla exstant rei gestse monumenta fida, omnes novimus.
Neque Siraplicius sententiam propriam exponit, sed, quse alicubi
scripsit Porphyrius, refert; "missas fuere/' inquit, " observationes
astronomicae, dg nva$ biyytl'Tai 6 Hoppvpto<; ^iXiuv sruv sJvai xai svvea-
xofftuv rpiuv ft's^pt TUV fflovuv ' AXs'^dvdpov TOV Maxs^Jvog tfw£o,a£i/a£* — Quas
Porphyrius mille nongentorum et trium annorum fuisse, et usque
ad Alexandri Macedonis tempora servatas, narrat." Quo in opere
ista narravit Porphyrius incertum, cum in ro% tufypevois verba ilia
nullibi reperiantur. Berosus eas observationes tantum annorum 480,
hoc est anno 13 Antiochi Soteris, cui ilia historica sua obtulit, fuisse
affirmat. Epigonus 720 fuisse docuit, teste Plinio, lib. vii. cap.
Ivi. Observationum autem 470 millium annorum, apud Babylonios,
et Caucasi habitatores meminit Marcus Tullius lib. ii. de Divinatione,
cap. xlvi.; nihil ex hisce rumoribus certi elici posse, certum est.
Deinde observationum astronomicarum memoria per alias artes, sine
literis continuari potest ; postquam literarum usus repertus est, ea,
quse antea hominum memoria, traditionibus, et Meroglyphicis ab
interitu conservabantur, iis sunt commissa. Epigenes, aut Epigonus
apud Plinium observationes Babyloniorum coctilibus lateribus in-
scriptas fuisse, docet. Quomodo id factum, narrat vetus auctor ano-
nymus, de divina sapientia secundum ^Egyptios. "Sapientes," inquit,
"Babylonii et ^Egyptii mentis acumine ad ilia supremi mundi abdita
penetrantes, animorum conceptus (sicut ipsi oculati testes sumus), in
lapidibus per signa describebant. Idemque in omnibus artibns et
scientiis faciebant. Deinde lapides, in quibus ilia erant descripta,
in templis collocabant, et quasi paginas perlegendas exhibebant,
talesque librorurn loco illis erant in usu." Addit praeterea Clar.
Vossius, aitque, nisi ante " legem datam literaa fuissent, cui rei
lex tabulis seneis Dei ipsius manibus fuisset scripta?" ^Eneis, pro
lapideis, <rpdXf&& pv?i/j,ovix<jv est. Sed et facilis responsio ; id enim a
Deo factum, ut et legis suse perenni conservationi, et Mosis, adeoque
totius populi in literarum usu instructioni consuleret Quamvis ideo
in re non majoris momenti nolim cum quoquam aliter sentiente con-
tentionis serram ducere, neminem tamen adhuc, aut rationibus aut
testimoniis fide dignis, usum literarum proprie sic dictarum vo^ofefficf,
Mosaica antiquiorem demonstrate, non dubito affirmare, ita ut plane
acquiescam in sententia Eupolemi antiquissimi historiographi apud
Grsecos, cujus verba refert Clemens Alexandrinus Stromat. lib. i.
Tov Mwu'tfJj, inquit, (pqff/ Kpurov ffopbv yzvsffdai xai
<rapado\jvar xai vapa 'lo^^a/wv <t>o/v/xag
— hoc est, " Mosem aiunt, primum sapientem fuisse,
eumque primum Judseos literas docuisse, eas vero Phcenices a Ju-
daais accepisse, a Phcenicibus Grascos/'
286 BE LITERIS ANTIQUIS HEBR.EORUM. [LIB. IV.
DIGKESSIO II.
DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^ORUM.
De literis sett characteribus antiquis Hebrseorum; quibus lex ab ipso Deo scrlpta
est ; atque ad ejus scriptionis normam libri oranes Veteris Testament!.
I. EXSTAT adhuc, atque olim ab ultima antiquitate Christiana
exstitit Pentateuchus Mosaicus, literis istis, quse vulgb Samaritanse
dicuntur, exaratus; lingua vero Hebraea est. Ejus meminerunt Ori-
genes et Hieronymus. An eorum alteruter ipsum librum, seu ejus
exemplar ullum, unquam viderit, incertum. 2yAA.oy*j ista, quam
veritatis HebraicaB et translationum GraBcanicarum, magnis studiis,
magnis sumptibus dedit, ediditque Origenes, in tota veteri ecclesia
monumentum literarium nullum erat celebrius. Si Pentateuchum
istum Samaritanum vidisset unquam, aut (si viderit) loco aliquo aut
pretio habendum esse duxisset, locum sine dubio insignem, aliquem
saltern, in opere isto flroXufyuXXjjry ei assignasset, quod tamen abs eo
factum non est.
II. Hieronymus textum Samaritanum totidem literis exaratum
esse, quot Hebraicus, affirmat ; id autem cum apertissime falsum sit,
vir ille doctissimus non nisi ex rumoribus, et aliorum informatione,
de eo pronuntiasse videtur. Etiam illorum uterque scribit, literam
Tau apud Samaritanos cruci similem esse. Hieron. in Ezech. cap.
ix. : " Ut ad nostra veniamus : antiquis Hebrasorum literis, quibus
hodie usque utuntur Samaritani, extrema Thau, crucis habet simili-
tudinem/' In ea etiam sententia fuere Tertullianus et Augustinus.
Sed literaB Tau nulla omnino apud Ezechielem mentio ; ineptissime-
que et non sine stupore asinino, de signo crucis frontibus hominum
figendo, ex hoc loco nonnulli nugantur. Verba sunt V? ^^\ ; quaB
recte reddunt nostrates, " And set a mark/' — " Signabis signo/'
Nam verba intransitiva nomine homogeneo gaudere apud HebraBos,
pueri norunt. Falsum autem literam ultimam in alphabeto Sama-
ritano ffravpouty esse. Iste autem ejus literaB character, qui in
alphabeto, quern ex Yaticana Bibliotheca produxit Schickardus in
Bechinath Happerush, sine dubio fictitius est. Fateor quidem in
nummis quibusdam figuram crucis non dissimilem, loco n apparere;
de nummis, verb, apud Hieronymum nihil; neque mala ista merx
adhuc in pretio ulla erat. Viros, ideo, illos doctissimos Pentateuchum
istum Samaritanum, ilium saltern, qui etiamnum superest, unquam
vidisse probabile non est. Ex eorum, vero, testimonio Samaritanos
turn temporis qui erant, Pentateuchum habuisse Mosaicum, lingua
quidem HebraBa, charactere,. abs eo qui Judaais in usu erat diverse,
scriptum, satis liquet. Samaritse, is populus erant, quern rex Assyria
Shalmaneser diebus Ezechiae regis Judse, annos centum et triginta
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. 287
aut eo circiter, ante captivitatem Babylonicam, in Samariam, aliasque
urbes a decem tribubus, quas captivas duxerat, olim habitatas, tra-
duxit. Oriundum e Babele, Cutha, Hava, Chamatha, et Sepliar-
vaim ostendit sacra Scriptura, 2 Reg. xvii. 24: a Cutha, postea
Cuthsei dicti sunt. Chaldsei, ideo, et Syri fuere, quod ex locorum,
urbium, regionumque nominibus, e quibus ortum duxerunt, liquet.
Illos in primo suo in terram Canaan adventu, ut lingua vernacula,
hoc est Syro-chaldsea, ita literis etiam Chaldaicis usos fuisse, nemini,
puto, dubium esse potest. Literarum usum abs ea antiquitate
Chaldseis innotuisse, ut nonnulli literas Assyrias seternas fuisse sta-
tuerint, ex Plinio antea ostensum. Scribendi itaque artificium,
idque Chaldaice, gentibus istis in Samariam traductis notum erat, et
familiare. Sedes, ideo, Israeliticas coloni Babylonici, et Syri, propria
lingua, avitis moribus utentes, occuparunt. De idolis, quse primo
Dei loco, deinde cum Deo, coluerunt, videl. Succoth Benoth, Nergal,
Aschima, Adrammelech, et Anammelech, consulat lector eruditis-
simum Seldeni de Diis Syris Syntagma.
III. Populus itaque hie abjectisvsimus, variarum gentium collu-
vies, et pene nihili, solitudines inhabitantes, sine lege aut rege,
Judseis obnoxii, ad captivitatem usque Babylonicam mansit ignobi-
lis et obscurus. Yexati autem leonibus, divinitus, ob terram sanctam
contra prsecepta Noachica, seu jus naturale idolis pollutam, in eos
immissis, cum Judsei finitimi, quos solos inter viguit veri Dei cultus,
iiscum commune nihil habere voluerunt, sacerdotem Jeroboamicum,
qui morem Deum colendi, ab Israelitis scilicet idololatris observa-
tum, eos doceret, a rege Shalmaneser sibi mittendum cura-runt. Ei
nomen fuisse Dustai scribunt Rabbini. Ita enim loquuntur: :rnmD
min D"i»^ ^D 1 * p '•Knon '•in D^nin^ n^; — ^hocest, " Sennacherib misit
Cuthseis Rabbi Dusthai filium Jamsei ad docendum eos legem."
Ineptissime suo more; Rabbiuum nescio quem fingentes, niulta
secula ante natum nomen Rabbinicum, eumque a Sennacheribo mis-
sum, ad quem negotium hoc nihil pertinet. Portentosa admodum
verba sunt, et somniantium deliriis simillima, quse Epiphanius in
hanc rem refert, tantaque incuria, ne quid gravius dicam, scripta, ut
sacram historian! consuluisse dignatus haud videatur. Etenim primo
narrat, " Gentes Assyrias missas esse in Judseam per Nabuchodono-
sorem, ex rogatu seniorum, qui diebus Jeconiae in captivitatem ab-
ducti sunt;" tot monstra pene quot verba. Deinde, " Ezram missuni
esse, dicit, Babylone ad erudiendos Samaritas in lege Domini/' Me™
ro\j v6 t uov, inquit, 'Effdpav nva hpsa avoffr'st.^ovtfi Kaidsvrw rov vopou a-xb
BaCuXwvog, vpbg rb wctidtijffai rovg sv r^ 2a//,a/>£/a XO^f^fVftt( ' Afffvptovs J
neque in tota historia narranda vel semel evigilat. Deinde Samaritas
dici vult, quasi custodes: ' Eppvivevovraii, inquit, '^a/j.apsTra.t fuXaxsc, fa&
rb sv ra^s/ ^uXaxwv rfrap/^a/ iy rr^ yr), % d<zb rov <pv7^aKa.$ auroOj f/'i/a/
s 5/araggwg- — " Interpretantur Samaritas
288 BE LITERIS ANTIQUIS HEBR^ORUM. [LIB. IV.
custodes; quod ii quondam in ilia terra custodes collocati sunt;
sive, quod a Mose constituti erant, ut legem custodirent." Quse quam-
vis sint absurdissima, Dionysius tamen Petavius, Animadvers. in
Epiphan. affirraat pene omnes Grsecos et Latinos otiosam illam
vocis interpretationem amplecti: et sane diserte ei in etymo hoc
prseivit in Chronicis Eusebitis; nisi verba ipsa, "quod lingua latina
exprimitur custodes," addita sint a Hieronymo, prout suspicantur
Scaliger, et Petavius. Is autem sacerdos quicunque tandem fuerit,
de veri Dei cultu nequaquam sollicitus, qui non nisi Hierosolymis
solenniter peragi debuerit, impium istum Deum colendi morem,
qui apud Israelitas ante captivitatem invaluerat, novas gentes edo-
cuit. In religion em, ideo, Israeliticam eo modo admissi fuere Sa-
maritse, quo in Christian ismum per Jesuitas, aliosque emissaries
Romanenses Americani; etenim ut negotium conversionis com-
pendifacerent, idola, quse prius habuerunt, prsesertim penates seu
lares domesticos, quos Zemas vocarunt, sanctorum titulis nomi-
nibusque insignitos, colendi et adorandi facultatem iis concesserunt.
Sed quid ego de Jesuitis audacibus totius religionis Jesu Christi cor-
ruptoribus, qui ampliando regno pontificio unice student, loquar,
ciim non nisi ex Gentilismo tota ista cseremoniarum seges, quse ubi-
vis inter Christianos pullulat, et ethnica superstition e, succreverit.
IV. An legem Dei scriptam cum hisce Samaritis communicant
sacerdos iste, incertum est. Nulla ejus rei exstant testimonia, monu-
menta nulla. Rebus autem Judseorum protritis et in ruinam ver-
gentibus, credibile est CuthaBOS hosce capita paulatim extulisse;
atque postea, cum captivi abducti sunt Judsei, vacuas eorum sedes
occupasse. An ullatenus in religione Judaica, et Dei cognitione
profecerint, an earn penitus abjecerint, incertum. Verum quidem
est, cum reduci populo Judaico, spe participation! s privilegiorum,
quae iis reges Persarum concesserant, carnali illecti, adjungere se
voluerint, affirmant se Deo sacrificasse a diebus Esarhaddonis, qui in
regionem Samariticam illos traduxerat ; vel " non alteri sacrificasse/'
Ezras iv. 2. Nam scriptura *6 habet, *f? keri. Mendacibus vero hy-
pocritis temporis opportunitates captantibus, ad carnalia sua com-
moda promovenda, fidem nullam adhibuit populus Dei. Rejecti
ideo a primis istis ecclesise Judaicse reformatoribus, totiusque populi
reducis suffragiis, ansam diasensionis inter pontifices orta3 captantes,
vani hominis ob scelera fugati ope et suasu, tempi urn sibi in monte
Gerizim ad illius instar, quod Hierosolymis Judseos moliri con-
spexerant, sedificarunt. Eos autem ipsum montem finxisse, atque
Gerizim falso vocasse, qui revera is non erat, amrrnat Hieronymus,
et etiam Epiphanius. Uterque Gerizim juxta Hiericlium situm esse
contendit, procul satis a Neapoli: eadem in sententia est Mercator;
contra quos tarnen disputat Masius, Comment, ad viii. Josh. Quo
autem religionis sensu abs eo tempore tenebantur, ostendunt eorum
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBRJEORUM. 289
temporum historise. Etenim demus, Judseorum vulgum mentitum
esse, cum affirment, illos in summitate templi, quod condebant, ima-
ginem columbse posuisse, quam colerent; quin verissima sint, quse
ex monumentis fide dignis profert Josephus, dubitandi causa nulla
est. Cum, ideo, Antiochus variis afnictionibus ecclesiam vexaret,
Samaritas, ne quid mali sibi etiam illinc oriretur suspicantes, palam,
literis ad regcm datis, omni veri Dei cultui renuntiasie, auctor iste
fide dignissimus probat, 'A/^a/oX. lib. xii. cap. vii.
V. An usum Pentateuchi sub id tempus receperant, ego quidem
veliementer dubito. Cum, enim, scirent impium istum tyrannum,
nihil aBque odio habuisse ac sacras literas, quas omni studio ex homi-
num manibus extorquere, et flammis consumere enitebatur, cum-
que eo animo fuerint, ut templum suum Jovi Grasco dedicandum
sponte obtulerint, quid ni legem ipsam comburendam tradidissent,
quo utique se a Judaici criminis omni participatione procul abfuisse,
luculenter demonstrare potuerint? Sed contrarium persuadere vi-
dentur corruptiones, quse in eorum Pentateucho etiamnum exstant,
quas, dum ad hue staret templum, quod in monte Gerizim exstruxe-
rant, id est ante Hyrcani pontificis Judaici regnum, qui templum
istud evertit, soloque sequavit, factas fuisse probabile est. Ea autem,
qua fide versati sunt in ea religione, quam ingratiis susceperant lucu
lenter demonstrant. Post homines natos, nihil unquam a mortalium
scelestissimis tanta cum nequitia et audacia impia, in religione ulla
vera falsa ve, quam sibi colendam statuerint, tentatum aut perpe-
tratum est, quanta isti impurissimi nebulones in corrumpendis sacris
codicibus usi sunt. Minora ilia scelera, nominis Sichem in textum
intrudendi, et Gerizim loco roD Ebal substituendi, quo errori suo pa-
trocinarentur, mittamus. Illud specta modo, quod decem Dei man-
datis alterum addiderunt, nempe scelus proprium. Duobus in locis
decalogus enarratur, Exod. xx., quando primum lex data erat, ac
Deuteron. v., quando solenniter repetitur; utrobique prasceptum
illud suum Dei mandatis assuerant; neque Pentateuchi eorum ex
emplar ullum superest, in quo fraus impiissima non exstet. Verba
prout in Bibliis Jaianis et Londinensibus exhibentur ita se habent:
Cum autem introduxerit te Dominus Deus tuus in terrain Ca-
naanseorum ad quam vadis possidendam, eriges tibi duos lap ides
magnos, et oblines eos calce, scribesque super lapides istos omnia
verba legis hujus. Postquam enim transiveris Jordan em statues
lapides istos, quos ego prsecipio vobis hodie in monte Gerizim, et
sedificabis ibi altare Domino Deo tuo; altare lapideum; non levabis
super eos ferrum. Ex lapidibus informibus aadificabis altare istud
Domino Deo tuo, et sacrificabis pacifica, et comedes ibi, et laBtaberis
coram Domino Deo tuo in monte isto, ultra Jordanem, post occasum
solis in terra Canaanaai habitants in planitie, e regione Gilgal juxta
quercum More versus Sichem." Verba hsec, quibus totum scelus
VOL. XVIL 19
290 DE LFr^RIS ANTIQUIS HEBR.EORUM. [LIB. IV.
suum confirmare student, Deum ipsum in monte Horeb cum lege
ipsa pronuntiasse fingunt audaces impostores. Dositheum notissi-
mum Judaicas religionis corruptorem, eis Pentateuchum a se inter-
polatum primum tradidisse arbitrator Usserius, Chron. Sac. cap. vii.
Audacis vero istius hominis imposturaa in textu corrumpendo ibidem
specimen edit. Hinc inquam satis apparet, quo animo in sacris
versati sint, atque quid de Pentateucho illorum censendum sit, ubi-
cunque a textu Hebraico discedere comperietur.
VI. At verb circa tempora reditus ecclesias ex Babylone, et templi
cultusque divini instauratione, mirabile quid et plane insolitum,
eujus simile aut par nulla antiquiorum temporum memoria, nulla
rerum gestarum monumenta memorant, accidisse affirmant non-
nulli viri doctissimi. Etenim utrumque populum, Judaicum scilicet,
et Cuthaeum, quasi conspiratione facta, literas antiquas, a longo tern-
pore antecessoribus suis sibique notas et familiares, abjecisse, atque
alterutrum, alterius, Judseos scilicet Chaldaicas, Cuthseos seu Chal-
dasoe, Judaicas, suscepisse arbitrantur. Hoc vero quid rei sit paucis
videbimus. Literas istas, quse vulgo Samaritanaa dicuntur, veteres
et primaavas fuisse Hebraeorum literas docent; iis digito Dei lex
exarata, iis totum Yetus Testamentum ex illorum sententia scriptum
erat. Hasce unice inter totam gentem usque ad captivitatem Ba-
bylonicam in usu fuisse, prseterque eas nullas iidem affirmant. Sama
ritan os Assyrios fuisse, atque scripturam Assyriacam calluisse, antea
ostendimus. Ejus usum pene quotidianum apud reges Assyriaa et
Babyioniaa, quorum sub imperium, ditionemque fuerunt, illos ha-
buisse, nemo dubitare potest. Istas vero literas illos abdicasse, atque
earum loco Hebrasas suscepisse ferunt. Lingua quidem eorum
Syro-chaldasa erat, pro temporis ratione mixta; earn illos retinuisse
dubium non est. Tantum literas proprias, patrias, pulchras, faciles,
sibi probe cognitas, deseruisse, atque deformes istas, hiulcas, per-
plexas Hebrseorum, quibus nunc utuntur, verba nulla, nisi quas ipsi
vix aut ne vix quidem intelligererit, exhibentes, suscepisse perhi-
bentur. Judasi autem, uti dicitur, idem fecere. Nam duas tribus
postquam in captivitate annos aliquot, alii plures, pauciores alii
durassent, proprias linguas oblitas faisse, iidem auctores tradunt.
Earn ob causam populus redux, quamvis scripturam in linguam
illam, quam dedidicisse fertur, transferri non curaret, tamen literas,
quibus exarata erat ab initio, quasque genti toti ab ipsis ejus incuna-
bulis ofatfai fuere, et unicae, abjicere, atque vel novas excogitare,
aut Assyrias suscipere statuisse dicitur. Cui fini aut bono, id ei
in mentem veniret, eqnidem non apparet; neque quid commodi inde
exspectare ecclesia potuerit. Cum lingua literis expressa, eadem pror-
sus permanserit, ex hac literarum permutatione ut quid boni oriretur,
impossibile videtur. Neque enim rnultum ad linguaa cujuscunque
peritiam adipiscendam facit, characterum, quibus scribitur, cognitio.
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^ORUM. 291
VII. Cum, itaque, abs hujus sententiae auetoribus diversissime
sentiam, non abs re propositg, alienum fore judicavi, si rationes et
auctoritates, quibus ea nititur, paucis discuterem, atque ea etiam
proponerem, qua3 me contrariam tenere faciunt ; idque nihilo secius
faciendum constitui, quamvis ob earn causam, inter alia, petulantis-
simae linguae conviciis nuper agitatus.
VIII. Sententia doctoram virorum in hac materia quaenam revera
sit exposuimus : ei assertiones quasdam praestruunt, qua3 baud magis
placent. Illae itaque primo in loco sunt considerandae. Primo
icleo affirmant: " Judaeos durante captivitate linguae propriae, et
literarum oblitos fuisse ; " atque inde necessitatem aliquam mutationis
characterum antiquorum inductain fuisse, credi volunt, Sed mihi
hoc quidern non verisimile videtur; multo minus fundamentum
dubiae et incertissimse opinionis exaedificandae satis firmum. Ab
excidio ternpli, urbisque, ad initium regni Cyri, quo rediit populi
pars maxima, anni fluxerunt quinquaginta ant eo circiter. Istud
temporis spatium plurimos supervixisse et probabile in se est, et
sacra pagina testatur. Eosdem enim homines primi conflagrationem,
et secundi templi fundamenta vidisse, docet. Tantum autem popu-
lum, eorumve plurimos, imo eosdem ipsos homines, infra unius
setatis spatium linguae suae vernaculae, quam etiam prae ceteris om
nibus sanctam censuerint, oblitos fuisse, non est admodum credibile.
IX. Deinde; durante ea captivitate, captivorum plerique in iis-
dem urbibus simul habitabant. Id Deo ita gratiose disponente fac-
tum est, quo paratiores ad reditum essent, atque interea sibi invicem
solatio. Magnam plebis multitudinem, plurimosque populi seniores,
eo loci habitasse, ubi propheta Ezechiel ministerio suo functus est,
ex tota prophetiaa serie apparet. Neque gentibus illis, inter quas
dispersi vixerunt, unquam se immiscuerunt ; in sacris nulla, in civi-
libus paucissima habuerunt iiscum communia. Corruptionis aut
mutationis linguae causae omnes procul abfuere. In aliarum na-
tionum " visceribus solus habitavit populus iste, neque iis annume-
ratus est/' Nuptias nullas cum Chaldaeis contrahebant, affinitates
nullas; praeterea librorum sacrorum exemplaria sine dubio plurima
secum asportaverant; iis usus est Daniel propheta, cap. ix. 2. Ea
omnia charactere antique et usitato Hebraeorum scripta fuisse, nemo
negat. Libros alios, ullos, alia lingua, aliis literarum picturis exa-
ratos, vidisse, habuisse, legisse, non apparet, probari non potest.
Artes Chaldaicas didicisse illis nefas erat. Etiam cum Judaeis in
aliis orbis partibus per literas commercium habuisse et credibile est,
et epistola ad ipsos Jeremiae prophetae indicat. In iis nisi lingua,
vernacula, literisque antiquisusi fuissent, invicem se tulissent. Porro
inter captivos, sacerdotes multi, ac Levitaa fuere. Hi ad populum
in cognitione Dei, ex sacra Scripttira instruendum operam dabant
Id nisi legls lectione atque expositione fieri. non potuit. Iis docto-
292 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR.EORUM. [LIB. IV.
ribus, sacns omnibus, quibus illis extra terras sanctse limites uti fas
erat, peragendis incubuerunt. Atque hoc linguae vernaculas reti-
nendas medium erat efficacissimum. Etiam ex Dei jussu, et pro-
missis, stabilem spem reditus semper foverunt, atque captivitatis
finem avida exspectatione continue devorabant. Ob earn causam,
patriam linguam, literas, mores nisi eos studiose retinuisse censeamus,
vix homines fuisse arbitrabimur. Cui bono igitur eorum linguam
vel literas addiscerent, quos exitio externo devotos scirent, et a quo
rum consortio liberationem quotidie exspectarent ?
X. Porro : Prophetas per omne illud temporis spatium, quo cap-
tivi detinebantur, iis Deus gratiose indulsit. Daniel reditui super-
fuit. Isti autem et lingua Hebrasa ministerio suo functi sunt, et
literis usi sunt Hebraicis. Partium aliquarum prophetias Danielis,
linguam quod attinet, ratio peculiaris est. Eas etiam vero literis
Hebraicis exaratas fuisse, nemo dubitat. Dum autern prophetarum
horum autographa non solum exstabant, sed pene uda mere e mani-
bus scriptorum, opioari Ezram, iis rejectis, alio charactere prophetias
istas descripsisse, pene insanire esse mihi videtur.
XL Prastenditur autem per omnem Assyrian! disperses vixisse
Judasos, atque proinde linguam Assyriorum seu Chaldasorum ita di-
dicisse ut proprias essent obliti, atque inde evenisse dicunt, quod cum
lex publice post populi reditum plebi promiscuas recitaretur, Levitas
necesse habuerint verba perlecta Chaldaice interpretari, ut populus
sensum eorurn perciperet; uti constat ex Nehemias viii. 8. Hinc
etiam consuetudinem manasse quidam scribunt legendi et scribendi
legem per versus Hebrasos et Chaldasos alternatim ; ita ut recitato,
vel scripto textus versiculo, statim adjungeretur ejus Targum. Quo-
modo scripta legis exemplaria adhuc nonnulla exstant. Res: Antea
ostendimus, quod etiam ex historia reducum Judeeorum plenissime
constat, eos, quibus in patriam redeundi Deus animum et facultatem
concessit, non admodum disperses sed in coloniis numerosissimis una
vixisse. Reditus historiam perpendenti, quas ii. et viii. capit. Ezras
habetur, id manifestum erit. Legis expositionem per Levitas istis
verbis narrat Spiritus Sanctus, Nehem. viii. 7, 8: "Levitas docebant
populum legem, populo manente in statione sua; legebant enim
librum ilium legem Dei explanate, et exponendo sensum, dabant
intelligentiam per scripturam ipsam." Qui per expositionem hanc
sensus legis verborum in linguam Chaldaicam translationem, quam
Targum vocant Rabbini, intelligere velit, procul omni dubio nemo
est, nisi qui cum Rabbinis ineptire mallet, quam veritatem apertam
amplecti. Officium suum in populo docendo Levitas sedulo curasse,
narrat vir sanctus. Illos, muneri populum in lege instruendi per
ejus expositionem assiduam, sensus narrationem et prasdicationem,
Deus pra?fecerat. Quod ante captivitatem munere mandato fim-
gentes facere soliti mere, illud etiam tune sub ecclesiaa reformatione
CAP. III.] BE LITERIS ANTIQUIS HEBR.EORUM. 293
ista solenni fecisse, testatur sacra historia; legem scilicet publice
legebant, sensum narrabant, atque populum ejus intelligentia in-
struebant; quae est manifestissima solennis pra3dicationis verbi de-
scriptio. Denique aperte docet scriptura populum re ducem lingua
pure Judaica Jocutum fuisse ; atque idcirco in eos, qui ex mixtura
impia cum vicinis populis vitium etiam linguae contraxerant succen-
suit vehementer Nehemias, cap. ult. 23-25: "Etiam diebus illis," in-
quit, "vidi Jehudaeos consociasse sibi foeminas Ashdodaeas: et filios
eorum ex parte loqui Ashdodaee, neque scientes loqui Jehudaice, sed
ex lingua cujusque populi sui. Ideo contendi cum eis, maledicens eis;
et percutiens," etc. Cur tantopere excandesceret vir sanctus, quod
non scirent pure Judaice loqui, sed misto sermone, adeoque barbaro
usi sint, si totus populus eodem loquendi imperitise vitio laboraverit,
causa sane nulla erat. Pentateuch! istius Hebraeo-chaldaici exemplar
in Bibliotheca Bodleiana inter Cl. Seldeni libros habetur; ipsis-
simum, ni fallar, quod in sententiae hujus de corruptione linguae
Judaeorum reducum confirmationem trahitur. Illam vero roD Tar-
gum dispositionem ad consuetudinem istam, primo textum legendi,
deinde paraphrasin Chaldaicam praetensam referre ineptissimum
foret. Etenim scriptus est iste codex, quo an antiquioris ejus generis
vestigia ullibi exstent, nondum audivi, mille annos ad minimum post-
quam lingua Syro-chaldaea in usu ullo apud populum Judaicum esse
desierit.
XII. Porro: notissimum est colonias diutissime linguam suam
incorruptam servare posse, si modo ejusdem labii hominum multi
tude magna in eodem loco aBtatem degat ; neque nuptiis aut com-
merciis curn aliis populis se immisceat. Exemplo sint Anglo- Saxones
in Hibernia. Quandringenti pene anni ad nostrum seculum fluxe-
runt, ex quo Anglorurn baud magna manus in Hiberniam delata,
Wexfordiae sedes posuerit, atque ibi exacte adeo linguam retinuerit
vernaculam, ut Camdenus non dubitet affirmare, Anglum si linguam
suam patriam rite discere et intelligere velit, Wexfordia,m se con-
ferre debere. Vanum ideo est, quod primo in loco in causa hac pras-
tenditur; Judseos scilicet proprise linguae fuisse oblitos; cui tamen
oblivioni, ex literarum mutatione, ipsa lingua retenta, stulte et in-
cassum subsidium petiissent.
XIII. Deinde literas istas, quae quadratae dicuntur, antiquas As-
syrias seu Chaldaeas fuisse supponunt literarnm Judaicarum psra-
Stteus defensores; sed, quo, quaeso, argumento ducti, quibus testi-
moniis freti id affirmant; quae ratio suadet, ut credamus? nulla
exstant, nulla unquam post hominum memoriam exstitere scripta
Chaldaeorum, aut Assyriorum; nemo est antiquorum, qui ulla a se
lecta aut etiam visa affirm et ; unde igitur discere possimus, quibus
literarum figuris usi fuere? Targumim quidem ea lingua scripta
Bimt, literis vero, quse inter JIH.IOBOS communi in usu fuere a diebus
294 BE LITERIS ANTIQUIS HEBK^EORUM. [LIB. IV.
Ezrse. Neque hoc asserunt veteres sententiae hujus promicondi.
" Ezram literas Hebraeas mut&sse," scribit Eusebius ; Assyriacis usum
fuisse, non docet. " Alias invenit," inquit Hieronymus ; de Clial-
daicis silet. " Novas excogitavit," ita Beda. Judaei, qui in senten-
tiam mutationis literarum propendunt, harum literarum exemplar,
ex scriptione Angelica in pariete, quae V. Danielis memoratur de-
sumptum esse, nugantur. Johannes Potken Coloniensis, qui primus
Europaeorum j3£thiopice aliquid edidit, linguarn et literas Chaldaicas
fuisse arbitratus est, ut apparet ex epistola editioni Psalmorum prse-
missa.
XIV. Futile verb plane est, quod dicunt, non sine Dei provi-
dentia factum esse, ut sacrae Scripturae literis Chaldaicis exararentur,
cum Chaldaeorum imperium se per totum orientern longe lateque
diffuderit, atque inde veritas largius patefieri potuerit. Futile, in-
quam, hoc est, idque non uno nomine. Nam, quid, -quaeso, fructus
aut compendii linguam Hebraeam ignorantibus inde accedere poterat,
quod literis Chaldaicis libri sacri scripti essent? Anne enim in ad-
discenda lingua quidquam inde compendifieri potest, quod charactere
noto scripta sit, et non alio, qui unius horulae spatio perfectissime
capi ac teneri possit? Cum lingua, quae sola veritatem coelestem
amplexa est, eadem permanserit, procul omni dubio ad promoven-
dam illius veritatis cognitionem, mutatio ista literarum nihilomnirio
emolument! attulit. Deinde imperium Chaldaeorum penitus erat
subversum, et Chaldaei ad internecionem caesi, cum prodigiosa haec
ptrapoppuffie facta esse fingitur. Medos, Persasve, penes quos tune
temporis in oriente erat rerum summa, iisdem cum Chaldaeis vel
characteribus, vel lingua usos fuisse non liquet. Quid ergo ad pro-
movendam veritatem, ob imperium Chaldaeorum facere potuerint
nudae literae Chaldaicae, turn cum imperium istud plane esse de-
sierat?
XY. Quoniam autem inter conjecturas incertissimas versamur,
ausim ego quovis pignore certare, si arbiter dari possit, literas Sama-
ritanas antiquas Chaldaicas fuisse. Imo neque improbabile est, illas
in aliquo usu fuisse inter Israelites ante captivitatem decem tribuum.
Etenim Judaeorum nonnullos linguam Syro-chaldaeam seu Assyriam
intellexisse, ipsi testati sunt. " Alloquere/' inquiunt servi Hezekiaa,
" servos tuos Syriace, intelligimus enim/' 2 Reg. xviii. 26; et Assyrii
etiam JL^daice intelligebant, uti ex eodem loco constat. Prout autem
utriusque populi lingua, alterutri, aut saltern aliquibus in populo
alterutro nota erat, quidni etiam judicemus, Assyriorum literas in
aliquo, etiam apud Judaeos, usu fuisse, quibus postea Samaritani
unice usi sunt, cum illis patriae fueririt.
XVL Judaeos odio Samaritarum mutationem hanc literarum fe-
cisse, ne aliquid scilicet in cultu Dei iiscum commune haberent, non-
nulli affirmant; et quidni etiam ob earn causam Pentateuchum
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBIkEORUM. 1295
Mosaicum, quern Samaritae amplexi sunt, abjicerent? Verum qui-
dem est, Judseos odio immortali prosecutes fuisse Cuthaeos, ab ipsis
vicissim hostium capitaliurn loco habitos: sempiterni hujus dissidii,
turn, cum de reformatione ecclesiae Judaicaa agemus, rationes nar-
randse sunt. Etiam non negarem, earn esse pravi istius habitus
rationem, ut qui eo penitus sint imbuti, nibil pensi habeant, quid
sibi ipsis cedat incommode, dummodo illos, quibuscum inimicitias
exercent, prosternant, et opprimant. At vero Judaaos eo insania3
per odium suum adactos fuisse, ut nullo hostium incommode aut
praejudicio, literas suas antiquas, ab ipso Deo datas, et a divinis om
nibus scriptoribus consecratas, missas facerent, aliis nescio quibus
ascitis in earum locum, vel noviter fictis et excogitatis, vel a gente
omnium superstitiosissima mutuatis, prorsus est incredibile. Li-
tem contestatam. cum Judaeis, Samaritanos de privilegiis sacris et
ecclesiasticis habuisse notum est; aequumne est, ut censeamus Ju-
daeos odio isti suo tantopere indulsisse, ut Samaritanis tantam gloria-
tionis materiam concederent, quanta in eo sita esse videtur, quod
isti soli retinerent literas Dei ipsius manu, atque Mosis, exaratas;
Judsei autem noviciis nescio quibus profanis uterentur? non ita sane
etiamnum iiscum, quibus succenset, agere solet gens ista pervica-
cissima.
XVII. Atque haec sunt fundamenta generalia, quae sententiae suae
de literarum mutatione Ezraitica prsestruunt viri docti; qua3 omnia
incerta, si non aperte falsa esse, ostendimus. Neque enim aut ratio
aut occasio aut causa ulla probabilis ptTaQsaeus 3/a£o?jroy assignari
potest.
XVIII. At factum fuisse probabunt viri docti, quamvis rationes
nullae fuerint cur fieret. Argumenta autem, quibus utuntur, testi-
monia sunt, et alia rerum monumenta; eorum prascipua, ut videa-
mus utrum paria sint sententise huic paradoxas fidei astruendsa, bre-
viter perpendam.
XIX. Testimoniorum, quibus utuntur, alia e Juda?is, ex Chris-
tianorum aliquorum scriptis alia, desumpta sunt. Judaicorum pal-
marium est ex Talmud. Tract. Sanhed. cap. ii. sec. 3 : fcOBIT 1O "i£tf
tnpn pe6i nnj; srm br&k nnin njn^j n^nnn *apiy no xD^n^i
nni^K nnan xiTy '•D-a nni> rurwi
ma nwsvnr6 in^ni enpn pe6i
mon 11 ; — id est, " Dixit Mar Zutra etiam et Mar Ukiba.
Initio data est lex Israelitis, scriptura Hebraica et lingua sancta:
deinde data est illis tempore EzraB, scriptura Assyriaca et lingua
Syra : peculiariter autem elegerunt sibi scripturam Assyriacam et
linguarn sanctam. Scriptura vero Hebraica et lingua Syriaca re-
lieta est idiotis; qui sunt illi idiots? ait Rab. Chasda, Cuthaei
sunt" sive Samaritani. Qui in notioribus aperte falsus est et men-
dax, non nisi sublestaB fidei in dubiis et incertis haberi debet.
296 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. [LIB. IT.
Aperte autem falsissima sunt eorum plurima, quge hie a Zntra et
Ukiba memorantur. Quid enim ; an Scriptura sacra data est die-
bus Ezrae lingua Syro-chaldsea? falsissimum; cum minuta3 partes
qusedam unius aut alterius libri ea dialecto scriptse sint, quas in ea
lingua retinuerint. ProphetaB isti, qui Ezrse coaavi fuere, Zacbarias,
Haggai, Malachias, ne verbum quidem in scriptis suis Chaldaice pro-
tulerunt. Targum autem nullum, nisi Ion go post tempore scriptum
erat. Falsissimum deinde Scripturam sacram relictam fuisse Sama-
ritis literis Hebra'icis, lingua vero Assyriaca. Pentateuchus, qui iis
traditus esse dicitur, Hebraicus est, non Chaldaicus, quod omnes
norunt.
XX. Cum, ideo, falsissima sint reliqua omnia, quaa asserunt Rabbini
isti Amorsei, quidni etiam, quaB de literarum mutatione blaterant,
falsa etiam censenda sint? Respondent JudaBi Talmudici, ea verba
Rabbinorum in Talmude, ac propterea omnia ea loca, quibus litera
rum Assyriacarum mentio fit, longe aliter interpretanda esse, quam
vulgo accipiuntur. Afnrmant enim, scripturam hanc Assyriacam
illam ipsam fuisse, qua tabulaB legis scriptaB fuere, ac proinde totum
Vetus Testamentum. Ita Ben Israel ad cap. i. Tract. Talmud. Megilla,
"Ha3C scriptura/' inquit, " qua nos scribimus hodie libros legis et
omnem rem sacram, et qua3 vocatur scriptura Assuri, ea ipsa est,
qua3 fuit in tabulis testimonii et libro legis, qui repositus fuit in
latere arcaB Domini." Deinde rationem reddunt, cur Assuri dicta
sit; Ribbi in Talmud. Tract. Sanhed. cap. ii.: nniPK HD^ Nlp3 HD^
nrm ni^l^D^ , cur vocatur " assuri," quia " meussuritb, seu beati-
ficata est in scriptione." Alii alias rationes hujus vocis reddunt ; sed
de eorum digladiationibus ego nolo quicquam pronunciare, cum sint
mendacissimi nugatores, praasertim antiquiores ad unum omnes.
Consukt lector Joseph, de Voysin, Praafat. ad Pugi. Fid. pag. 86, 87;
Hottinger. de Nummis Heb. p. 122, 123; Buxtorf. Dissertat. de
Literar. Heb. Antiquitate.
XXI. Plurima exstant in ipso opere Talmudico testimonia, magis-
tris antiquioribus ascripta, quam quaB in contrariam sententiam
adferuntur, quse aperte, directe, et constanter affirmant, literas quad-
ratas, quibus hodie utuntur JudaBi et Christtani, antiquas fuisse
Hebrseorum literas, quibus lex, ac tota Scriptura sacra exarata est.
Non opus est, ut ea, vel eorum ulla hue transcriberem, cum, meo qui
dem judicio, quse ab iis dicuntur, parum vel nihil omnino conferant
ad litem hanc dirimendam. Ilia vero in tanto numero (numerus
enim sunt, et praeterea nihil) collegit Clariss. Buxtorfius, ut non
vereatur Thesin suam hisce verbis finire : " Hoc luce meridian a cla-
rius ostendisse nos putamus, HebraBorum, qua veterum, qua recen-
tium, majorem et meliorem partem, contra quam alii nobis hactenus
persuadere voluerunt, pro literarum Hebraicarum antiquitate stare
ac militare."
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^OEUM. 297
XXII. Sed majoris moment! videntur, quae apud veteres Christia-
nos nonnullos occurrunt: atque ideo ilia etiam sunt breviter percur-
renda. Eusebius autem, Hieronymus, et Beda, in causa hac sententiam
ferre putantur. Atque ex Eusebio verba haec proferuntur, Olym
piad. 180 an. 2: "Fuit Esdras eruditissimus legis divine scriba et
clarus omnium Judaeorum magister : affirmaturque divinas Scripturas
memoriter condidisse, ut et Samaritanis non immiscerentur, literas
Judaicas commut&sse." At multimode peccat oratiohsec Euse^'ana:
neque sententise prsedictae asserendse ullo modo par est. Etenim
primb, rumoribus nescio quibus innititur: " affirmatur," inquit, a qui-
bus autem, quandove " affirmaretur" non docet : neque an ipse rumori
huic fidem adhibeat ullam. Deinde, mendacii apertissimi reum auo
torem, rumorem scilicet, laudat. Hie nempe Ezram scripturas
amissas memoriter restituisse affirmavit, quo blasphemo figmento,
nihil unquam ineptius aut a veritate abhorrentius fingi poterat. Cum
autem testis ullus in meridacio Cubans deprehenditur, ut ex sequo et
bono fides ei in universum detraheretur justuin est. Porro, neque
isti, nescio qui, Ezram literarum Chaldaicarum usum introduxisse
affirmarunt; sed tantum literas antiquas mutasse, quod forsan ad
punctorum inventionem referri possit. Hujus autem famge, Judseos,
vel ipsos Samaritanos auctores fuisse constat ; quantum autem iis in
historia deferendum sit, notissimum est.
XXIII. Quse ex Hieronymo in prsefatione ad libros Kegum citan-
tur, ita se habent. " Viginti," inquit, " et duas esse literas apud
Hebrseos, Syrorum quoque lingua et Chaldseorum testatur; qusB
Hebrsese magna ex parte affinis est ; nam et ipsi viginti duo habent
elementa, eodem sono, sed diversis cbaracteribus; Samaritani etiam
Pentateuchum Mosis totidem literis scriptitant, figuris et apicibus
tantum discrepantes. Certumque est Ezram scribam legisque doc-
torem post captam Hierosolymam et instaurationem templi sub
Zorobabel, alias literas reperisse, quibus nunc utimur; cum ad illud
usque tempus iidem Samaritanorum et Hebra3orum cbaracteres fu-
erint." Ha3c ille. Ain' vero Hieronyme, cerium esse Ezram literas
a Deo datas abrogasse, aliasque in earum locum substituisse ? cer-
tum in omnium prophetarum scripta, etiam nonnulla recens edita,
manus intulisse ? at unde, quseso, hoc cerium ? vel quibus indiciis
illud probabile esse sciamus? deinde, qusenam illse, quseso, alia3 literse,
quas eum reperisse cerium esse dicis ? Chaldaicse ? negas id quidem
cum Chaldseos totidem habere, atque hisce affines esse dicis? an
novas excogitasse velis ? quo auctore, quave auctoritate illud suspi-
cari possit nondum constat. Ain' etiam Samaritanos Pentateuchum
habuisse, totidem literis scriptum, quot Hebraicus? at id quidem
aperte falsum est; si eum turn temporis habuerint, cujus exemplaria
aliquot ad nos pervenerunt ; quicquid autem cerium sit, in tota hac
narratiuncula, credulo Hieronymo mendaces Judssos aliquoties im-
298 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. [LIB. IV.
posuisse certissimum est. Deinde scire velim quinam sint isti apices,
quibus prseter et ultra figuras, Samaritanorum literas abs Hebraicis
discrepare dicit. Literse, quao totis figuris discrepant, quomodo
apicibus etiam differre dici possint, ego non intelligo. Apices litera-
rum Ezram reperisse non nego, sed per apices istos puncta vocalia
intendi verissimum esse sentio. Triplicis, ideo, alphabeti hie memi-
nisse Hieronymus videtur, ex literis viginti et duabus constantis;
Syro-chalda3i, Judaici cum apicibus seu punctis ab Ezra adjectis, et
alius Judaici quod retinuerunt Samaritani, quod in cornmuni usu
apud Judasos fuisse ante Ezram certum esse dicit : atque ita Euse-
bianum affirmatur, intra breve temporis spatium in illud certum est
Hieronymianum excrevit: quod apud Bedam in certissimum evasit,
qui diserte Ezram novas literas excogitasse affirmat : eousque autem
eundo incertus primum iste rumor crevit, uti fieri assolet, ut vix
apud eruditos aliquos hominis nomine dignus censeatur, qui ei fidem
adhibere non est paratus: ut, asinos eos forsan putaret Tacitus, qui
Judaaos effigiem asini adorasse negarent, postquam adeo cultus ejus
fama percrebuerat, ut nemo non probatissimorum historicorum illud
memoriaB commisisset. Sed cur non seque semihomines censendi
essent, qui negarent Ezram scripturas penitus omissas denuo resti-
tuisse, causa nulla fingi potest. Restitution! enim Scripturarum
amissarum longe plures antiquorum testimonium perhibent quam
literarum permutationi. Irenseus apud Euseb. lib. v. cap. viii. : " Cum
Scripture, dum populi Israelitici captivi sub Nabuchodonosore tene-
bantur, penitus interiissent, Deus Esdram sacerdotem ex tribu Levi
divino Spiritus sui afflatu incitavit, ut cum libros omnium propheta-
rum, qui antegressi fuissent, de integro conscriberet, turn legem a
Moyse promulgatam populo de integro restitueret." Ita Eusebius,
" Affirmatur divinas scripturas memoriter condidisse." Tertullianus
de Habit. Mulier., cap. iii. : " Hierosolymis Babylonica expugnatione
deletis, omne instrumentum Judaicse literaturse per Esdram constat
restauratum." Et Basilius Epist. ad Chilonem : " Hie campus, in quo
secessu facto, Esdras omnes divinos libros ex mandato Dei emctavit."
Similia habet Theodoretus, Prsefatione in Psalmos. Etiam ante hos
Clemens Alex. Strom, lib. i.: "Esdras Levites, qui factus fuerat
sacerdos, prophetavit omnes veteres scripturas rursus renovans/' Et
pene nemo non antiquorum in eadem est sententia; cum tamen pu-
tidissimum hoc delirium, expresso scripture testimonio adversetur,
Ezra, cap. viii., ac plane figmentum est blasphemum.
XXIV. Ut aliquid, ideo, momenti aut ponderis ad litem hanc diri-
mendam testimonia ista habere censerentur, causa nulla est. Tes-
tium horum antiquissimus Eusebius vixit annos 800 post mortem
EzraB, cui facinus hoc tribuitur. Eorum seculorum nonnulla celebria
fecerunt insignes calamitates, quse maximam rerum praateritarum
igriorantiam intulerunt. Judasi autem postquam aliqua de suis evul-
CAP. III.] BE LITERIS ANTIQUIS HEBILEORUM. 299
gare cceperunt, post diuturnam miseriam, totum orbem fabulis im-
pudentissimis impleverunt. Ex eorum lacunis depromptse sunt hse
nugaB. Prgeterea testibus hisce neutiquam inter se convenit. Quse
sunt falsissima affirmant omnes; nullam temporum historiam, tradi-
tionem catholicam nullam, aut famam consentientem, producunt aut
urgent; sed tenebrionum quorundam rumorem afferunt, cui auctori-
tatem tribuere cordati hominis non est. Rabbini, ideo, causse pond us ;
iique neque antiquissimi, neque sapientissimi de grege isto: plures
doctiores reclamant, quique in ea sunt sententia, quod novarum
literarum usum Ezra induxerit, eas divinitus excogitatas fuisse, atque
ita in usum sacrum consecratas, more rabbinico, hoc est, audacter et
mendacissime, fingunt. Qui plus velit responsionum adeat Picum
Mirand. Epist. ad Amicum Ignot.; Buxtorfmm, Thes. de Literar. Heb.
Antiq. ; Josepbum de Voysin, Prgefat. ad Pug. Fid. ; Kircher. Oed.
-^Egypt. torn. ii. cap. ii.
XXV. Sed negotium boc nequaquam expedivimus; qui mutationis
literarum Ezraiticse patrocinium susceperunt, firmissimum causas
presidium in nummis antiquis Hebrseorum ponunt. Eorum pluri-
mos effossos esse in locis circa Hierusalem, et ubi olim urbs ilia
stetit, affirmant. Atque hi pene omnes literas Samaritanas iDScrip-
tas habent. Paucissimi quidem sunt, in quibus literse quadrataB ap
parent; sed ii novicii sunt, post reditum populi ex captivitate cusi;
illi alteri antiqui. Hie ftsradtascog Ezraiticse patroni serio trium
phant, atque in eos omnes, quibus adversa sententia arridet, quasi
stupidi essent, pervicaces, prsefracto ingenio praediti, et qui veritati
cedere nescirent, debacchantur. Sed minis terreri, aut conviciis
dejici abs ea sententia, quam non nisi serio omnium, qua3 ad ejus
explanationem faciunt, examine prsemisso quis amplexus est, non est
hominis veritatem amantis. Spero itaque me sine ullorum offensione
testimonium hoc sub exam en iterum revocare posse: praBsertim cum
ex aliorum indagatione dudum est, qubd criminis falsi merito sus-
pectum habeatur.
Nonnulla hie supponunt viri docti : —
1. Nummos, qui a nonnullis producuntur, veros esse, et genuinos
antiquorum regum JudaBorum, stante adhuc templo primo, cusos vel
fusos ; atque hie fraudem nullam latere aut subesse.
2. Nummos, quibus insculptaB sunt literas Samaritanse, cusos fuisse,
sub templo primo, eos vero, quibus adherent literaB quadrataB, sub
secundo omnes; certum enim esse, ex hisce scilicet nummis, literas
Samaritanas solum in usu fuisse, ante populi reditum ex captivitate.
3. Unicum tantum fuisse literarum genus inter Israelitas ante
captivitatem Babylonicam, quod omni usui, cum sacro turn pro-
phano destinatum erat; ita ut, quo charactere usi sunt in nummis
cudendis, eo, neque alio ullo, in omni scriptura usi fuerint.
At vero omnia haBC dubia sunt et incerta; quaedam aperte falsa,
300 #E LITERIS ANTIQUIS HEBi^^ORUM. [LIB. IV.
oirmi testimonio et probabilitate destituta, prout ex eorum examine
patebit.
XXVI. Nummos ex argento et sere conflatos, characteribus Sa-
maritanis, aut certe iis non absimilibus, quas vulgb ita vocantur,
aliquibus in peculio esse, notum est. Illos ex antiquis nuramis
return Judaa fuisse viri docti arbitrantur ; atque ex iis aliquot scrip-
tis effioiarunt. Novem exhibet Kircherus ex Villalpando aliisque ;
Hottingerus nonnullos. Quidam etiam. habentur in Bibliotheca
Bodleiana; qui Cl. Seldeni fuerant. Ipse quidem Seldenus, cum
librum doctissimum de "jure gentium apud Hebrseos ediderit/'
duas tresve effigies, ex aliorum libris mutuatas exhibuit, nondum
nummorum ullorum ipse possessor factus, quorum postea quosdam
obtinuit, curiosus antiquarum rerum, literarumque, monumentorum
indagator. Eorum hie tibi lector l-trwa exhibere putavi, sed sunt
qu0e impediunt. Istiusmodi ideo numismata exstare, literis seu cha-
racteribus, quos Samaritanos vocant, variegata, libentes confitemur.
Quantum auctoritatis habere debeant, restat ut proximo loco despi-
ciamus. Multos in nummis cudendis, ac venditandis, imposturas
exereuisse, qui ubivis occurrunt fictitii, neminem, qui non amotcO
mentis sit, dubitare permittunt. Haud alias forsan, in tota re anti-
quaria, qua tamen plurimis volupe est homines axaxovg ludos facere,
deceptio. Quidam lucrifaciendi causa, quid am nefaria hominum
credulorum decipiendi prurigine titillati, imposture huic faciendie
operam dederunt. Innumera adhuc exstant istiusmodi vapa^apuy-
para impostorum figmenta. In Numismatis Ptolemasi Evergetis
hictituluslegitur: nTOAEMAIOT OTSKHNOS ETEPFETOT. Item
alius in nummis AuX»jrjj£ dicitur, alius AaOvpog] $>{jffxuv autem A&XTJ-
rfc et A&6vpo$ ridicula fuere improperia, invitis imposita. Non sani
hominis est credere, reges superbissimos opprobria sua nummis
aeternitati consecrasse. Mirum, ni alicubi exstet Tiberii numisma
cum inscriptione, CALDII BIBERII MERONIS.
XXVII. Recte itaque Cardinalis Baronius, ad ann. Christ. 824,
n. 113. " Prodierunt/' inquit, " hoc nostro seculo, dixerimne impos-
tores; qui obductum crassa rubigine numisma sereum nanciscuntur,
formas et literas, quas volunt solerti fingunt industria turpis lucri
gratia; non sine magno rei antiquarise prsejudicio." Antiquum
autem satis est, et notissimum decipiendi artificium, subterranea
inventa fingere. Eo artificio, cum Virgines Sabinas in potestatem
suam redigere vellet, usus est Romulus. A/e8o'0jj, inquit, in Vita
ejus Plntarchus, Xo^oj W auroD crpwrov ug ^iou nvog avtvpqxoi (3u/j,bv ucri
yqg KtxpvfA/jjSvov uvo^a^ov ds rov %sov Kwi/tfov* — <c Divulgavit Dei cujus-
piarn defossam se sub terra aram reperisse, Consum Deum voca-
bant/' Inde in proverbium abiit inter Romanes, " Lapidem e
sepulchro venerari pro Deo;" quo utitur Cicero pro Plancio, et alibi.
Ita Martinus Polonus Chronic, ad ann. Christ. 104, ait Romse corpus
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBILEOBUM. SOI
gigantis cnjusdam erutum fuisse, cujus altitude excederet altitudi-
nem murorum ; quod Pallantis corpus fuisse, quern occiderit Turnus
affirmat; id enim apparere ex epitaphio quod inscriptum erat, —
" Filius Evandri Pallas, quern lancea Turni
Militis occidit, more suo jacet hie."
Quod nescio an compositum fuerit a matre ipsius Evandri, ut loqui
tur Phavorinus apud Gellium.
XXVIII. Inter innumera fraudis hujus, quaa ubivis exstant non
vestigia quidem, sed expressa testimonia, fabulam illam operosissi-
mam de Prospero Fesulano, quam sub titulo Antiquitatum Hetru-
ria3 edidit Curtius Inghiramius, reponendam censeo. Ex eo uno
autem discat lector, quantum operis, studii, sumptus irapendere
parati sunt, quibus in animo est fallacias tendere, atque alios in
fraudem impellere. Globulos quidem, quos memorat, inque iis his-
torias, rerumque figuras, quas edidit virum generosum reperisse,
equidem non negarem. Neque enim quenquam hominum adeo
perdite sceleratum et nequam fuisse, ut primo longam fabulam
alios decipiendi causa fingeret, et pertexeret, deinde se non finxisse
juraret, sequum est ut suspicemur. At vero to turn opus, viri neque
otio, neque ingenio, neque doctrina indigentis figmentum et lusum
fuisse, qui globulos istos in terra recondidit, nolo suspicari, cum res
manifesta sit. Innumera sunt, quse imposturam produnt, nam ut
in tarn longa fabula, tarn sibi constans, ita circumstantiarum memor
esset, ut ubique rb vpurov observaret, pene erat impossibile. Cum
Phseacibus autem se rem habiturum hariolatus est, cum ilium, quern
bellum Catilinarium consumpsit, tot annos ante Christum natum,
mentionem expressam illius crucifixionis fecisse fingit. Etenim
primo globulo, quern uti reliquos scarith appellat, hasc verba in-
scripta erant: " Thesaurum invenisti, locum signa et abi; anno a
rege Judasorum nuntiato M.DC.XXIV.," crucifixo M.DC.XCI. Nugoe!
Judseorum regem ullum crucifixum iri, nee angelis ullis, nee da3-
moni, neque homini prsenosse concessum. Discat hinc lector, quan
tum sit in rebus hisce inane, et quo usque progressa sit in fingendis
rerum antiquarum falsis imaginibus quorundam hominum ingeniosa,
sed et nequissima vanitas, quot ibi ex murorum ruderibus, arborum
radicibus, speluncarum imis, sigillomm et subscriptionum signa et
sHrvira, eruta narrantur? omnes nummi Hebraici, qui ullibi exstare
noscuntur signorum numerum, qua3 illius libri una pagina exhibet,
non sequant ; et tamen ea abs uno homine conficta videntur omnia.
XXIX. Hujus nota3 erat factum illud Alexandri, quod memorat
in ejus Vita Plutarchus; cum enim ad Gangem pervenisset, et non
potuerit militum consensum obtinere, ut flumen transiret, ad gloriam
et famam apud posteros multa faciens, grandiora arma et equorum
prassepia, et frsena majoris ponderis, quam unquam in usu fuerunt,
302 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR.EORUM. [LIB. IV.
fabricatus est, et abscondit, nempe ut poster! ea inventuri existima-
rent milites Alexandri, quorum ilia essent arma, et equos, quorum
ilia essent prsesepia et frena, multo excessisse vulgarem hominum et
equorum mensuram.
XXX. Postquam autem orientalibus subolere coepit, quo in pretio
apud Europseos essent rerarn vetustarum monumenta, nullum non
moverunt lapidem, quo iis prsestigiis illuderent, et fucum facerent.
Dum enim oriens a Christianis teneretur, numismata ulla Hebraica
ibi effossa fuisse non apparet. Nisi res esset notissima, nemo pene
crederet, inveniri adhuc Christiairum nomen profitentes, qui longin-
quas peregrinationes, et periculosissimas susciperent, ad ea visenda,
colendaque, quorum aspectum tactumque Muhammedani, quinudius
tertius ea finxerunt, magno pretio vendunt. Narravit non ita pri-
dem mihi vir clarissimus testis auroVrjjg, omni exceptione major, se
in partibus orientalibus vidisse mitram et baculum pastorale Saricti
Andrese, vel Jacobi (nam uter erat non bene memini), quse magna
cum religione a plurimis Christianis visebantur, qui pro tanto bene-
ficio piano cuidam Muhammedano, penes quern erant, grates et sti-
pem persolvere necesse habuerunt. Cum vero is, nescio qua occa-
sione illuc delatus fuerit, ubi thesaurus hie reservatus erat, mitram
paulo diligentius inspiciens, illico intexta ei verba Arabica, quibus
solennem suam professionem de uno yero Deo, illiusque propheta
Muhammede, exprirnunt Mussulmanni, uti dici amant, perspexit; et
statim non sine detestatione fraudis impia3, atque credulorum homi
num misericordia discessit. Hujus generis plurima refert Abraham
Ecceliensis in Histor. Arab. cap. vii. et viii., etiam et Kircherus
Obelise. Pamphil. lib. i. cap. ii. p. 10, 11, qui tamen ineptissimaB
credulitatis palmam cunctis praeripere gestit. Ita ex eo tempore,
quo percrebuit opinio Americanorum aliquot ex Israelites oriundos
fuisse, statim cippi et lapides sepulchrales inventi sunt literis He-
braicis, etiam Samaritanis (quia de earum antiquitate jam divulgata
esset sententia), multis in locis in iis orbis partibus, insculpti. Adeo
autem ingeniose nequam in hac, uti in omnibus aliis malis artibus,
unde spes aliqua lucri eftulgere videatur, sunt Judsei orientales, qui
fucosaB hujus mercis soli sunt negotiatores, ut vir doctus, qui partes
istas peragravit, testatus sit, Judseum a se minimum antiquum, uti
videbatur, accepisse, et proximo die una cum eo, quern acceperat
attulisse alium ei adeo similem, ut plane is nesciret, uter suus esset.
Si vera etiam sint, qua3 refert Kircherus, Oed. class, ii. torn. i. cap.
ii. sect, ii., litem hanc diriment, sine dubio; sin in falsi crimine cu-
bantia deprehendi possint, fraudi huic tenebris obductse in lucem
proferendaB inservient. Refert autem ea fide Thomas Obicini No-
variensis, fratris e familia Franciscana, quem ille nimiis laudibus
ornat; is ideo Thomas inter alia rara antiquitatis monumenta ex
orients allata, ex ipso Monte Horeb epigraphen quandam literis
CAP. III.]
DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM.
SOS
Hebraicis, lapidi ad radices mentis posito exaratam, descriptam in
Europam secum tulit. Lapidem autem istum, inscriptionis inter
pretation! Kircherianae applaudens, illud ipsum altare, quod in
Monte Horeb exstruxit Moses fuisse, assent Checaudus quid am, p.
119, ipse etiam in iis partibus multum diuque versatus. Ipsam
autem inscriptionem eo tempore, quo Israelite ex ^Egypto reduces
in desertis Arabicis commorati sunt, rupi insculptam fuisse non dubi-
tat Kircherus. Ejus autem hoc est
XXXI. Atque hse fuere, uti videtur, antiques literae Hebraicae,
quibus Moses et populus Eremeticus, usi fuerunt. Si vero haec vera
sint, quin frustra sit omnis ulterioris disquisitionis in lite hac deci-
denda labor, nemo, opinor, negabit. Nam sine dubio, literae hae, si
literae dicendae sint, neque Hebraeae sunt, neque Samaritanae. Ex
iis autem verba haec elicit Kircherus, TDn* 1 Kn»i>y w , — "Deus virginem
concipere faciet/' Phrasi aavo ei baud congruenti, quod ostendit
Hottingerus Prasf. ad Cip. Hebr. Nam ex deformibus istis lineolis
quidvis fingendi aequali cum probabilitate potestatem habuit. Sed
quin tota ilia Scriptura, cum iis aliis ejusdem generis, quamm ibi
loci meminit Kircherus, figmentum fuerit Thomas istius Obicini,
nullus dubito; aut saltern callidi Muhammedani, cum viderent
hominem undique corradentem, quas in Europam secum transpor-
taret, credulo fratri imposuerint. Neque improbabile est symbolum
solenne Muhammeticum iis figuris aanigmatice proponi. Ex hisce
autem apparet, quantum fidei etiam nummis, qui ex iis locis affer-
untur, adhibendum sit.
XXXII. Qui primi mutationis EzraiticaB mentionem fecerunt,
atque literarum Samaritanarum antiquitatem astruxerunt, nummos
hosce penitus tacent; eorum nulli inventi sunt, donee passim inva-
luerat fama literas istas Samariticas antiquissimas fuisse. Itaque
fraudi mendacium suppetias tulit. Ut numismata vetusta esse cre-
derentur, literas, quae vetustissimse habebantur, primo iis impressaa
304 BE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. [LIB. IV
sunt, deinde literas istas vetustissimas esse, inde probatur, quia
nummis vetustissimis insculptse. Ita postquam ex Vulgati inter-
pretis lapsu creditum esset, faciern Mosis e Monte Sinai descend en tis
cornutam fuisse, illico cusi nummi sunt cum effigie Mosis cornuta.
XXXIII. Sunt etiam nonnulli literis Samaritanis inscripti, in
quibus Tau crucis figuram exhibet. At istius literse figuram, cruci
similem, in usu apud Samaritanos nunquam fuisse multa sunt quae
persuadent. Eorum fictioni occasionem dedit sine dubio Origenis
et Hieronymi hallucinatio.
XXXIV. Exstant enim numismata nominibus Dei Cabbalisticis
variegata, characteribus Samaritanis expressa. Ilia vero non nisi
longo, post destructum templum secundum, tempore ficta fuisse,
nemo non novit. Etiam sunt, quibus nomen Jesu, qui et Salvator
dicitur, literis Samaritanis inscribitur. Hisce vero omnibus fraudem
subesse, nemo dubitat. Et quis, quaeso, fidem faciet, quicquid
horum nummorum reliquum est, ex eadem imposturarum officina
non prodiisse.
XXXY. Sed etiam characterem istum, qui Samaritanus dicitur,
Judaeis ante templi primi eversionem notum fuisse, atque in aliquo
usu concedi potest. Judaeos olim duplici literarum genere usos
fuisse, constans est ipsorum omnium sententia. Id plurimis allatis
testimoniis fuse ostendit Buxtorfius. Ex veteribus Christianis in
eadem sententia erat Irenseus, lib. vii. cap. xll Literarum enim
sacerdotalium, ab iis, quae in usu communi fuerunt, discrepantium
mentionem facit. Unde auctor Targum id lib. Hesterse affirmat,
Judaeos in diebus Purim volumen legis legisse, *&roy DBT) IlTDlM ,
"juxta scripturam cbaracteris Hebraeorum," Estb. ix. 27; aperte
indicans suo judicio legem, alio quoque charactere prseter sacrum
ilium antiquum Hebraeorum exaratum fuisse, illo nempe quern Li-
bonaeum vocant.
XXXVI. Alias etiam gentes etindem morem usurpasse, negari non
potest. Triplici quidem scribendi genere ^Egyptios usos fuisse, testis
est Clemens Alexandrinus, Stromat. v. Abrfaa, inquit, 8e oi vaf Atywr-
rtoig tfaidsvofizvci, vrpurov f/,sv ffavruv rqv A/yu-Trrtuv ypawAdruv /AtOodov
rqv svtfroXo'ypapixqv xaXovfAevqv. Asvrspav ds hparr/.qv, f
c'i J£pGypa{A{taT£7$, vff-drqv ds xai reXsuraioiV hpoyXvpr/.fiv, %s q
ftsv sffn dta TUV vpuruv sroi^siuv xvpio^oyixr}, i] ds eufAZoXixq. Idem de
^Ethiopibus narrat Heliodorus lib. iv. : 'ETSXS/O/ATJI/ rfo raiviuv ypap-
(Ladv AtQiotfixolg, oi driporixoTs, aXXa j8a<r/X/xo?j, iffriypevw a di) ro?f
Atyuvriuv ispaTixo?$ xaXov^svoig ufAoiovvrar — " Fasciam perlegi literis
^Ethiopicis, non vulgaribus, sed regiis notatam, quae ^Egyptiis sacris
cognominatis sunt similes." Ita Diogenes Laertius in Vita Democriti,
Segm. 49, postquam catalogum librorum, quos is scripserat, ex Thra-
Syllo recensuisset, addit: Tarroutf/ &s nvs$ %ar /5/ax IK ruv vvroftvvifJt,dru9
*rx.i ravra\ rb Tie pi ruv sv BaCouXaw hpuv ypaftpdruv. Tlspt ruv sv Msput)
CAP. III.] DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. 305
hpuv ypapfioiruv — "Sunt qui seorsum commentariis ista constituant;
de sacris literis in Babylone, et de sacris literis in Meroe." Du
plex ideo literarum genus apud Babylon ios et Meroenses in usu
erat. Etiam de Grascis Theodoretus, in Genes, quses. 61 : 'EC rate,
vao/£ '/dtoi nvz$ Tjtfai/ ^cupaxr^psg ypafi/Aaruv, ov$ hpanxoiig
" In templis Grsecanicis quidam sunt peculiares lite
rarum characteres, quos sacros appellant." Nulla itaque gens fuit,
cui literas notae essent, quse uno characterum genere in omnes usus
conterita erat. Judaaos vero omnia sacra sua palam habuisse, ideo-
que alio, quam qui in usu communi fuerit, charactere opus non
habuisse, quidam affirmant. Nam ea, inquiunt, sola ratio erat, cur
alias gentes literas quasdam crypticas invenerint, ne sacra scilicet
iis scripta in vulgus emanarent. Sed illam solam rationem fuisse
ejus moris probare nemo potest. Alise causaB esse poterant. De-
inde, quamvis Judsei populares suos omnes omnium sacrorum cog-
nitione instruere tenerentur, tamen, ne in gentes profanas effiue-
rent quse apud eos sacra fuerunt, illis erat religio. Inde rerum
Judaicarum, quaB ad religionem spectant, inter omnes gentes tanta
ignorantia, Imo, qui Ezram novum scribendi genus excogitasse
arbitrantur, id eum fecisse, ne quid commune in sacris cum vici-
nis Samaritanis Judsei haberent, affirmant. Haud ideo absimile
veri videri potest, Judaaos alio characterum genere usos fuisse, isto
quod cum gentibus commercio habuerunt, abs illo, quod sacris codi-
cibus describendis consecratum erat.
XXXVII. Fieri etiam potest, ut profano isto literarum genere in
sculpturis, incisionibus, toreumatis, caslaturis, aurigraphiis atque id
genus aliis, uterentur. Istiusmodi usibus idonese videntur liters
Samaritans, cum aliorum omnium respectu deformes sint et praster-
naturales. Cum vero id ego alibi dixissem, nescio qui tumultus a
viro docto excitati sunt, de literis naturalibus et praBternaturalibus,'
atque istiusmodi nugis, quas, ab atra bile effusas, pudet referre.
Scriptioni ineptas et inidoneas volui; atque proinde arbitrarium
usui, quem diximus peculiariter destinatum. Ita Schickard.
in Bechin. Happerusc. pag. 82. "Hiulca," inquit, " deformis, aspera,
Hjoperosa, et exaratu difficilis, adeoque fictitia est. w Similia habet
j I Fullerus Miscellan. Sac. lib. iv. cap. iv.
XXXVIII. Characterem vero hunc Samaritanum ilium ipsum
esse, quem Judaai, nwn^ vocant, plurimi arbitrantur. De voca-
/nbuli istius sensu. et etymo, inter viros doctos dissensio est; etiam
is quam ob causam character Samaritanus ita diceretur. Morinus a
ii| pi deducit; inde p^ ; id sculptrum, seu scalprum, aut cesium esse
lijdicit, atque Libonasa pro re incisa seu sculpta sumit. In ilium
•a- 1! ideo usum repertus videtur. Etiam apud Rabbinos magnarum lite-
•mrara mentio est, quibus, uti aiunt, in amuletis veteres usi sunt.
fjlstas Libonaaas fuisse affirmat Rabbi Salomon: " Literae," inquit,
VOL. XVII. 20
306 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^ORUM. [LIB. IV.
"magnge sunt, quales sunt illse, quibus scribunt in amuletis, et
postium petasis." Verba refer t Rab. Azarias, Meor Enaiim, pag. 1 71.
Totam rem luculenter exponit Fullerus loco supra citato, cujus verba
ideo hie reponenda duxi. " Ut scriptse," inquit, " Samaritanorum
liters esedem omnino sint atque siclis inclusse, non tamen necesse
est, has solas, prseterea nullas, veteribus fuisse usitatas. Quasi vero
uni genti unum duntaxat literarum genus semper in usu fuisse
oporteat; id quod vel ipsa experientia facile redarguat apud omnes,
credo, gentes maxime humaniores. Certe apud nostrates charac-
teres archivorum proprios multum a vulgaribus discrepare, videmus.
lino, multiplicem literarum speciem Arabibus familiarem sciunt
periti, haud parum inter se discrepantium. Sed obscuriora sunt
ista forsan, neque admodum nota studiosis. Illustrissimam autem
vetustissimamque ^Egyptiorum rempublicam quis ignorat ? quid ? an
uno tantum characterum genere satis instructam fuisse arbitrabimur ;
hieroglyphicos eorum characteres summam, ac prope admirandam, a
communibus et vulgatis habuisse dissimilitudinem certo certius opi-
nor. Et quisnam illud acriter pugnabit, ut sapientissima Hebrse-
orum gens uni tantummodo literarum formaB, quasi in servitutem
perpetub addicta, adjudicetur? non dubitamus igitur pro duobus illis
praBcipuis rerum ac negotiorum diversis generibus, sacrorum videlicet
et civilium, duplicem ad minimum literarum figuram antiquis He-
brseis fuisse consuetam. Quod idem, meo quidem animo, res ipsa
illico docere queat; quippe alteram genus scripta Juda3orum monu-
menta ad hodiernum diem affatim exstantia luculenter demonstrant,
alterum Samaritanorum libri et numismata ab interitu vendicant."
Hsec ille.
XXXIX. Exstant etiam numismata literis quadratis insignita. At
ista, inquiunt, " antiqua non sunt/' Quid ita? Quia scilicet " literis
antiquis non inscribuntur." Istas vero alias literas antiquas esse,
unde apparet ? Inde, inquiunt, quod " eas antiquis Hebrasorum
nummis sculptas videmus." Eidicule prorsus; nummi literas Sama-
ritanas antiquas esse, probant; atque vicissim Iitera3 istse nummos
antiquos esse testantur. Sed cusa sunt, inquiunt, ha3C posterioris
generis numismata sub ternplo secundo; qui, inquam, aut unde id
constet ? nempe quia literis Assyriacis insignita sunt, quse ante id
tempus in usu non fuerunt. Atque hie etiam peti rb Iv a^ palam
est. Sed neque desunt rationes, quaB conjecturas hasce vanitatis
arguant. Si enim cusum fuerit id genus nummorum, cui inscribun-
tur literaB quadratas sub templo secundo; unde, quseso, evenire cen-
seamus, ut tarn raro ex eo genere ficti, ex altero, quod solum stante
templo primo cusum aut percussum est, frequenter satis inveniantur,
ita, ut non vereatur vir doctus affirmare, eos quotidie effodi ? Po-
pulus, qui tempore excidii secundi templi vixit, eo, qui cum primo
periit, plurimis calamitatibus per aliquot ante secula protrito, et pene
CAP. III.] BE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. SO 7
consumpto, multo ditior erat, atque plus nummorum babuit in pe-
culio. Refert etiam historicus, omne genus homines, instante vasta-
tione Romana, totam, quam habuerunt pecunias vim, in locis subter-
raneis abscondidisse. In templi, praeterea, atque urbis instauratione
credibile est, murorum et asdificiorum omnium ruinas et rudera, per
novas incolas ruspata satis fuisse. Deinde urbem ante navuXsdpiav
decretoriam annos quadringentos inbabitavit gens avarissima, quae
nummos quaerendi gratia in ipsa terras viscera penetrare non dubi-
taret. Mirum ideo meritb cuiquam videri possit, tantum eorum
nummorum, qui ante captivitatem Babylonicam fusi aut cusi fuerunt,
numerum inveniri, cum isti alteri, qui stante templo secundo per-
cussi fuisse dicuntur, adeo sint infrequentes.
XL. Porro, testatur Schickardus se vidisse nurnmum antiquum
Hierosolymis effossum, regno Hebrseorum adhuc integro procusum,
literis vulgaribus quadratis insignitum, ex una parte Solomonis
effigiem, et altera templi r&irov exbibentem. Negat Villa! pandus
nummum istum genuinum esse ; Kircherus affirmat cum Schickardo.
Alii Villalpandum sequi necesse babent ; etenim concesso nummo
isto esse genuino, illico corrueret tota ea sententia, cujus propug-
nandse gratia adeo animose dimicant. Neque tamen sine ratione
faiv bane exercere videri vellent. Aiunt enim Judseis illicitum
fuisse, sine mandate speciali animalis cujuscunque effigiem vel ima-
ginem fingere aut pingere; atque proinde nummum, qui vultum
hominis exhibeat pro genuino non esse agnoscendum, cum illis illi
citum fuerit istiusmodi effigies cudere. Sed cur quaBso "animalis/'
dicunt? prasceptum ad omnem omnium, qua3 sunt "in ccelo aut terra,
aut aquis similitudinem," se extendit, sive animalia sint, sive non.
Et tamen cuncta numismata Hebraica, quas ubivis exstant, istiusmodi
rerum effigies exbibent. Urna et Virga Aaronis res in terra exis-
tentes fuere, non minus quam ipse Solomon. In idololatriam autem
prolapsi rr^v do^av ro\> a<pddf>rov ©soy non tantum h o{j,oib>fj,ari tixovcg
<p8a,proij avQpuKw, sed et rerum etiam inanimatarum mutaverunt.
Si quid igitur virium buic ratiocinationi inesset, seque summoveret
omnes monetas, ac istam vultu Solomonis effigiatam. Neque sane
omnino improbabile est, Hebrasos veteres siclos nullos figuris aut lite-
rarum inscriptionibus variegatos aut insignitos confecisse. Id enim
tantum contendimus, ut omnes nummi hac ratione non obstante
eodem loco et pretio habeantur. Veruntamen absolute illicitum fuisse
Judseis quamcunque effigiem fingere, modb ad cultum religiosum re-
spectum nullum baberet,nondum probatur. Cum enim ab imaginibua
lege probibitis maxime abhorruerant, nummis tamen Romanis cum
imagine Csesarea protuberante cusis usi sunt; atque etiamnum per
totum orbem regum imagines nummis effigiatas tantum non adorant.
Cum quidem Pilatus rag irporop&s Kaiffapog in templum intulisset, po-
pulus teste Josepbo tumultuari coapit. At eundem populum ejusmodi
SOS DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^ORUM. [LIB. IV.
et il%6va$ in nummis amplexum fuisse novimus. Eas vrporofide
Arabes adhuc ^HD seu methalias vocant; unde natum nomen meda-
liarum jam vulgo receptum; et forsan nostrum "medal." Et auctor
Targum in Estheram affirmat, " Mordochaeum indutum fuisse veste
purpurea depictas habente omnis generis alites et volucres coeli."
XLI. Sicque etiam olim Philistaeorum imagunculas, in arcae reditu
sibi oblatas non rejecerunt. Nisi, ideo, qui literarum Hebraicarum
mutationis patrocinium susceperunt, eo sint in nummos antiques
imperio, ut in quoscunque velint falsi sententiam ferant pro arbitrio,
aliosque ad testimonium dandum admittant, de argumento hoc num-
mario plane actum est. Qui vero ob frigidas hasce conjectiunculas
animum suum inducere potest, ut credat prodigiosam mutationem
superius memoratam factam fuisse, id quidem sine me rivali faciet;
neque enim cuiquam imponerem necessitatem credendi quod nolit,
aut non credendi quod velit, dummodo mihi meo arbitratu in hisce
uti liceat.
XLI I. Kestat, ut rationes, quae pro literarum Hebraicarum anti-
quitate militant, paucis recenseamus. Plurimis autem, auibus insis-
tere solent viri docti, e quorum scriptis peti possint, prseterrnissis,
earum, quae apud me plurimum valent, capita notasse sufficiat.
XLIII Primo igitur, ipsa possessio, de qua per testimonia et con-
jecturas superius allata dejici nequeant, literarum harum antiqui-
tati argumento est. Si loco cedere parati simus ob imbelles istius-
modi adversariorum quorumcunque tandem insultus, nullibi tuti,
stabiles, firmi manebimus. Literse quadratae, casque solas apud
ecclesiam in sacris Scripturis exarandis, pene mille annos ex omnium
consensu in usu fuere, antequam mortalium ullus, Judaeus aut
Christianus illas ad causam dicendam in jus vocavit. ^Equumne
censebitur, ut tot annorum, imb seculorum, praescriptioni paucorum
veterum nudae affirmationes, recentium crudae conjecturae, prasjudi-
carent? Quis, quaeso, dixit, scripsit, memoriae prodidit, sexcentos
minimum post Ezrae mortem annos, eum literas a Deo datas, a pro-
phetis omnibus usurpatas abjecisse, exemplaria antiqua sacris istis
literis exarata repudiasse, Samaritanis ablegasse, novas excogitasse,
aut gentis idololatricae, maledictae, nuperrime ob ecclesiam oppres-
sam devastatae et excisae in usum sacrum induxisse? Si cui quidem
ilium ita verbum Dei tractasse suspicari libeat, eum ego prohibere
non possum, cum suspicio in uniuscujusque potestate sita sit; mihi
Milesias fabulas narrare, cum suspiciones istas promunt, videntur.
XLIV. Secundo, superius ostendimus, causam justam, legitimam,
necessariam, imb aut occasionem leviculam, mutationis hujus prodi-
giosas revera nullam fuisse. Neque enim linguae suae propriae in
captivitate obliti fuerunt Judaei, neque, si obliti fuissent, ullo modo
ei incommode, quo premebantur, mutatione ista occursum fuisset.
Ast nonnisi post obitiim Ezrae atque prophetarum omnium, a linguse
CAR III.] DE LITEFJS ANT1QUIS HEBB^ORUM. 309
primsevse puritate populus iste deficere incepit; idque non ex obli-
vione, quae eos durante captivitate cepisse dieitur, sed ex barbarie,
et Syriasmo, quern iis cum vicinis gentibus commercium perfricuit.
Cum enim, paulo ante tempora Machabaica, Syiiaci imperil dominatu
et potentia opprimerentur, hue illuc dispersi nihil sacrum aut integ-
rum in republica aut religion e retinerent, etiam linguag corruptelam
admiserunt; hoc vero nihil ad Ezrse tempora, qui literas antiquas
possessione sua amovisse dicitur.
XLV. Neque, tertib, istiusmodi mutatio, si vera potius quam mira
loqui vellemus, possibilis censenda erit. Multa Judseorum millia,
e sacerdotibus et nobilibus plurimi, in partibus orientalibus dura-
bant, neque Hierosolymas redierunt unquam. Illos sacrse Scripturse
exemplaria apud se retinuisse negare, eorum est, qui moris gentis,
pariter ac omnis veteris historise sunt ignari. Ea omnia exemplaria
charactere illo descripta fuisse, qui in usu antique fuerat, necesse est
ut concedant etiam qui, mutationem per Ezram factam fuisse, fin-
gunt. Jam vero populum reducem antiquas literas ad Samaritanos
ablegasse, novis excogitatis, aut Assyriacis in eorum locum usumque
adscitis, turn cum major pars totius populi sedibus suis orientalibus
hserens literas istas antiquas usurparet et retineret, nemo, uti arbi-
tror, nisi prsejudiciis occupatus, facile credet. Judseorum autem in-
numera millia in oriente, seu Babylone et regionibus Assyriacis ad-
jacentibus durasse, testis est locupletissimus Josephus: intra aliquot
annos in tantam multitudinem excreverunt, ut ingentia bella move-
rent, qus9 post multa prselia, quibus victoriam reportaverunt, vix tan
dem totis viribus imperii Parthici sedata et supressa fuerunt. Hoc
autem argumento codices sacros nunquam corruptos fuisse validis-
sime probat auctor Sepher Ikharim, lib. viii. cap. xxii. : " Quum," in-
quit, "ascendit Ezras e Babylonia, non ascenderant cum eo nisi pauci;
magnates vero Israel, sapientes et nobiles omnes manserunt in Ba
bylonia. Quse cum ita sint, cum ibi remansissent omnes magnates
et legis periti, non poterat Ezras mutare quidquam in lege; alioqui
non fuisset lex ejus consona legi aliorum omnium qui in Babylonia
reman serant, et qui versabantur in civitatibus Samarise, et in terra
Assyrise, aliisque locis, qui cum Ezra ascendere noluerunt." ^Eque
autem militat ratio hsec, quse sane est validissima, adversus literarum
mutationem, ac librorum corruptionem. Quid etiam factum fuisset,
cum innumeris istis codicibus, qui literis antiquis exarati, per totum
pene orbem dispersi fuere, nemo adhuc ostendit. Postquam quidera
Ezra puncta vocalia excogitasset, et textui inseruisset, nianserunt
nihilominus exemplaria innumera per totum orientem, quibus in-
scripta non fuerunt; idque ob alias rationes, ita ob hanc etiam, quod
scilicet res brevis temporis, imo unius setatis aut seculi non erat,
divinum illud svpr^a cum omnibus ubivis gentium Judasis communi-
care. Plurimi, ideo, antiquis sine punctis exemplaribus usi, alia ex
310 DE LITERIS ANTIQUIS HEBR^EORUM. [LIB. IV.
iis descripta posteris eodem modo, quo ab antecessoribus suis sua
acceperant, transraiserunt. Atque ita per omnia secula sine punctis
exarati codices plurimi ssmper superstates fuere. At vero sententia
hac virorum doctorum concessa, rejectione hac omnium literarum
antiquarum facta, novarumque substitutione intra paucos forsan dies
absoluta, illico per totum orbem quicquid uspiam esset Judseorum
in earn ita consensisse, censendum est, ut nullum vestigium, fama,
monumentum, vel rumor superfuerit eorum exemplarium, quae sola
ante habuerunt, quasque in partibus aliquibus Scripturae recens ab
ipsis Spiritus Sancti amaiiuensibus accepissent. Abs eo tempore,
quo mutatio hgec literarum facta fmgitur, ad absolutum Talmud Ba-
bylonicum circa annum Christi 500 aut 600, plurimae fu6re Judae-
orum coloniae, synagogae, scholae,successione nunquam interrupta con-
tinuatae, quibus Samaritani, quorum causa innovatio haec facta fuisse
praetenditur, vix noti fuere ; nedum iiscum quidquam communitatis
habuerunt, aut abs illorum commercio, ne superstitionis contagione
afficerentur, timuerunt. Prodigii instar esset, neminem ex tot milli-
bus antiqua scripturarum exemplaria, quorum characteres primo ab
ipso Deo in ecclesise illorum fundatione, deinde a prophetis continua
successione ad ea tempora, quibus eorum nonnulli vixerant, sacris
usibus consecrati fuere, describenda curasse. Quocunque tandem
tempore puncta excogitata fuerint, planum est, plurima omni seculo
exemplaria conservata et descripta fuisse, quibus non intersererentur.
At uti fert adversariorum sententia, adscitis semel in usum literis
novis, veteres statim e finibus ecclesise penitus exterminataa fuerunt ;
"credat Apella!"
XLYI. Quarto ; innumera exstant veterum Judaaorum testimonia,
quibus contra figmentum mutationis literarum Ezraiticae sententiam
ferunt. Eorum satis, si quid testimoniorum in hac causa satis cen-
seri possit, dudum produxit Cl. Buxtorfius, ad quern lectorem re-
mittimus.
XLVII. Ultimo; pleraque, quae de Samaritis istis dicuntur, quae-
que opinioni de literarum mutatione substruuntur, prorsus sunt
incertissima. Quando primum legem Mosaicam receperint, incer-
tum; corrupisse certissimum. An cultum Dei serio admiserint
unquam, incertum; ei palam renuntiasse, certissimum. An aliqui
ex ea gentium colluvie, quae erant, adhuc supersint, incertum ; vel
an ex multis seculis superfuerint; nam qui illorum delirianunc am-
plectuntur, ortu et sanguine Judaei sunt plerique, si non omnes, ob
superstitionem pravam Samaritae dicti, prout ex Benjamini Itiner-
ario patet. Primum cum istis, qui ita vulgo dicuntur commercium
nobilissimo Scaligero debemus. Is primus ad eos scripsit, et Perescio
ut in orientem mitteret ad Pentateuchi eorum exemplar obtinendum
auctor erat, ut in Yita Peirescii refert Gassendus, p. 157.
XLVIII. Quid ea missione praestitum sit idem auctor ostendit,
CAP. IV.] DE THEOLOGIA MOSAICA. 311
pag. 327. Diem suum obiisse Scaligerum, antequam ad maims
ejus Pentateuch! exemplar ullum perlatum fuerit, idem narrat.
Alphabetum quidem ante acceperat, atque fragmenta quasdam de
anni temporumqae compute. Abs eo tempore semihomines pro-
nunciati sunt omnes, qui non crederent, literas eorum, quarum
figurasipse pene solus in tota Europa haberet, antiquissimas Hebraeas
fuisse. Ita enim se comparaverat vir ille summus, ut neminem ne
in leviculis quidem a se dissentire absque conviciis pateretur. Ben-
jaminus Tudelensis in Itinerario suo affirmat, Samaritas istos, qui
eo tempore, cum is orientem peragraret, vixerunt, tribus literis, scili
cet ynn caruisse; quod nullo mod o fieri potuisse, si antiquis Hebrae-
orum literis uterentur, omnes nqrunt; cum r%g n saltern mentio
specialis facta sit. Mentitum quidem Benjaminum fuisse, multi
amrmant. Fateor ego Judaeum eum fuisse, atque, ideo, in gentis
suae rebus et conditionibus enarrandis merito suspectum. Sed
mendacem fuisse, atque in ipsa hac narratione mentitum dicere
baud sumcit, nisi convicii inferendi causa gravis praesto sit. In-
quiunt ergo, omnia exemplaria Pentateuch i, quae in Europam allata
sunt, probant eum audacter et imperite mentitum fuisse. At vero
omnia ilia exemplaria multo sunt aetate Benjamini recentiora. Quae
et quot sint docet Morinus in Opusc. Samarit. et Hottingerus Smeg.
Oriental, lib. iii. part. ii. cap. iv., aliique. Eorum nullum est, quod
annis abhinc trecentis exstitit. Cum, ideo, nefariam in corrumpendo
sacro textu illorum hominum audaciam ostendimus, quis nobis fidem
faciet, illos', pro libitu, quicquid vellent in literis suis innovates non
fuisse? Neque tamen haec ideo a me dicuntur, quasi fidem Benja-
mino adhibere statutum esset; quamvis sciam, ilium haud minoris
auctoritatis apud doctos esse debere, quam illorum ulli, qui inter
Judaeos mutationi literarum Ezraiticae, de qua egimus, testimonium
perhibuerunt.
XLIX. Yereor autem ne diutius quam par est, hisce minutiis
immoratus sim; quod sane, haudquaquam fecissem, nisi conspicerem,
sententiam hanc de mutatis antiquis literis Hebraicis,, locum prima-
rium obtinere inter perniciosas istas opiniones, quas docti quidam
viri in praejudicium Veritatis Hebraicae fovent, atque data opera
propugnant.
CAPUT IV.
DE THEOLOGIA MOSAICA.
Legislationis Sinaiticse fama — Ante earn leges nullibi publice sancitae ; nedum
scriptae — Mosem antiquissimum legislatorem agno-cunt Gentiles — Legura
origines Deo ascriptae — Zaleucus inter gentes primus leges scriptis commisit
— Ejus aetas — Mosaieae theologiae fundamenta — Frimum; Revelatio divina
SI 2 DE THEOLOGIA MOSAIC A. [LIB. IV.
unica norma cultus religiosi — Cultus Dei arbitrio hominum nunquam per-
niissus _ Primi istius fundamenti explicatio, et confirmatio — Nulla doctrina
infallibiliter vera censenda, nisi quas et quatenus immediate a Deo revela-
tur _ Omnia Dei instituta summa animi submissione observanda — JNihil non
institutum Deo in cultu suo gratum — Fundamentum hoc poena transgres-
sorum stabilitum — Secundum ; Justificatio ex inera gratia — Ejus panes —
Miseries naturalis agnitio — Omnia privilegia gratuito peccatoribus indignis
concessa — Virium spiritualium destitutio — Reconciliatio per sacrificalem pec-
catorum expiationem — Sacrificiorum brutorum animalium in eum finem
oivtotytheiot, — Verum summum pontificem omnia peccata in sua persona latu-
runi — Tertium; Cultuin ceremonialem non fore absolute seternum — Ter
minus ei praestitutus — Omnibus Christus expositus — Ecclesiae Judaicse gloria,
sanctitas, fides — Ministerium propheticum.
I. CELEBERRIM.E vo^ofeffiag Mosaicse, quam paucis enarravimus,
famam, in totum pene orbem mature transgressam esse, decent
omnis rerum antiquarum memoria, et originuin legum monumenta.
Literarum quidem usum ante id tempus populis cognitum fuisse,
non desunt qui affirmant Quse me imped iunt, quo minus idem
cum eis sentiam, alibi sunt exposita. At nemo est, quod sciarn, qui
docuerit, leges inter humanum genus scriptas fuisse, hisce Dei an-
teriores. Imo meraB conjecture sunt, qua3 afferuntur ad probandum
scriptionem ullam earn anteivisse, quam exaravit ipse Deus in tabu-
lis lapideis. Neque, ut pergamus viam institutam, statas ullas leges
quamvis aypatpovg, ultra rectaB rationis dictamina, populos ad sui
regimen constituisse ante seculum Mosaicum, idoneo ullo testimonio
confirmatur. Principiis istis rerum, gentium, nationumque, eorum
arbitria, penes quos erat imperium, lex erant publicaa societatis.
Ut commune illud aequum bonumque, quod naturaB humanas eon-
gruum est, atque consuetudines antiquas, et rationis utilitatisque
principia, quibus fretns populus in corpus coalescit, sancte obser-
varent, ab iis vicissim exspectabatur. SanctissimaB vero vopoQsffiois
hujus famam latissime se fusuram praBdixerat Spiritus Sanctus,
Deut. iv. 5, 6, " Vide, docui vos statuta et judicia, quemadmodum
mihi prascepit Jehova Deus meus. Observabitis ergo atque facietis;
nam haBC est sapientia vestra et prudentia vestra ante oculos popu-
lorum, qui audientes omnia statuta ista, dicent, Tantum populus
iste maximus populus sapiens est et prudens." Audita scilicet hac
legislatione, legumque harum asquitate percepta, se ipsos stultitiaB
et temeritatis arguent, quod eousque vagi et instabiles vixerint, fera-
rum pene in modum, legibus soluti. Qui ideo populorum bono
invigilabant, hoc Dei in gentem illam eollatum beneficium sedulo
apud suos exprimere et imitari conati sunt : agnoscunt enim GraB-
corum sapientissimi, Mosem fuisse omnium primum legislatorem. Ita
Diodorus Sicul. Bib. lib. i. cap. xciv.: Msra yap rqv vaXatav rov xar
(Bicv xarddraffiv, rr^v {AvdoXoyoufAsvTjv y&yovsvai swi rt §suv xat rw
v, -rg/tfct/ pafft syypd'TTTOig voftoic ffpurov xpqffaffflai ra <7r\q8i>! xai (3iow rbv
v, oivdpa xai ri\ -^V^T) /^syav Kat rfc /3/o» /Havurarov
CAP. IV. j DE THEOLOGIA MOSAICA. 313
" Secundum veterem, quae in Mgy-pto fuit, vitae institutionem, quaa
sub diis et heroibus fuisse fabulose perhibetur, multitudini primum,
ut scriptis legibus uteretur et viveret, persuasisse ferunt Mosem ; vi-
rum et animi magnitudine et vitse commoditate commendatissimum.
II. Omnejus, ac potestatem, unius pluriumve in alios, ab ipso
Deo originem suam ducere, perspectum semper habuerunt sapientes.
Cum enim in Deo omnis potestas %«#' v^spo^v sita sit, rectissime
arbitrati sunt, neminem nisi per eum illius participem rite fieri
posse ; atque proinde, ut ejus numine leges populorum societati im-
ponerentur asquum censebant. Veritatem autem istam in vopofofftq
hac Mosaica consignatam aut viderant aut audiverant. Hinc cele-
berrimi inter gentes legumlatores, Zaleucus, Lycurgus, Minos, Numa,
se leges, quibus populos astringere in animo habuerunt, a diis,
nescio quibus, liic scilicet in nemore Aricino ab jEgeria, ille in
Antro Cretensi a Jove, iste Delphis ab Apolline : primus a Minerva,
accepisse constanter finxerunt. Neque enim alio figmenta ilia
ortum suum acceptum ferunt, quam ad celeberrimsa hujus legisla-
tionis Israeliticse famam.
III. Qui autem primus inter gentes leges scripsit Zaleucus erat
Locrensis, qui vixit vel paulo ante, vel circa, captivitatern Babyloni-
cam. Strabo de Locrensibus: Hpuroi Ss vopois syypaxroTg
eifff. Et Marcianus Heracleotes: —
x&7vrat Aoxpai
TOVTOVS B« "fffurovs Qet
Etenim inter leges Lycurgi erat, ne scriberentur.
IV. Reverto ad propositum. Mosaicse theologiae, cujus revela-
tionem exposuimus, generalia qusedam fuere capita, sen principia
sanctissima, quibus tan quam immotis fundamentis, doctrina ccelestis,
et omnis cultus divini institutiones innitebantur. Ea breviter sunt
percurrenda.
V. " Revelationem divinam, unicum esse fundamentum, solam
normam, regulam unicam omnis cultus religiosi, qui Deo gratus sit
aut acceptus, primum locum occupat in hac theologia/'
VI. Veritas hsec, si quse alia in religione, maxim e cognitu neces-
saria, jam tandem memoriae asternse consecratur, fidis literarum
divinarum monumentis tradita. Deus quidem neutiquam a jactis
mundi fundamentis concessit, ut hominum arbitrium cultni suo
modum daret aut mensuram. Verum eximium hoc veraB theologiaa
fundamentum, usque ad legislation em hanc Mosaicam, multa caligine
erat circumseptum. Multa pra3terea, in Dei conniventia, absque
increpatione publica praeterita sunt, ei haudquaquam grata Jam
vero tandem principii hujus clare revelati observatio religiosa pars
31 4 DE THEOLOGIA MOSAIC A. [LIB. IV.
Celebris evasit cultus divini. In eo autem tria hsec insunt, quorum
in libris Vet. Test, frequens est memoria.
VII. Primo enim docet principium istud theologicum, nullas doc-
trinas de Deo aut cultu ejus, eas solas praster quas ipse revelaverat,
infallibilis aut indubise veritatis in religione esse censendas: Dent.
iv. 2, " Ne addite ad verbum illud, quod ego prascipio vobis ;" et
cap. xii. 32. Ilia sola veritas salutaris est et vivifica, quse scripta,
Ea doceri debet, exponi debet, augeri a quopiam non item.
VIII. Porro: eadem veritas docet omnia et singula a Deo in cultu
suo instituta, utcunque rationi absona, difficilia, inutilia videri pote-
rint, ob supremam illius auctoritatem, qui ea instituit, sanxit, summa
esse cum religione et animi submissione observanda et colenda.
Etenim institutionum Judaicarum plurimaB fuere arbitrariaa, e solo
legislatoris beneplacito promanantes, atque afiroxparof/acjurelatse; to-
tumque earum corpus fyybv duffZdffraxrov fuisse testatur Petrus, Actor.
xv. 10, cui opponitur Christianorum harpsia Xo//x£ Unam ob Dei
voluntatem prasceptivam, ea omnia erant religiose observanda. Hisce
nihil omnino in cultu Dei addendum, primi istius fundamenti est,
quod restat. Atque base omnia secundo Decalogi prsecepto sunt
sancita.
IX. Cum autem proni sint superbi homunciones proprii cordis
figmenta speciosis pra3textibus delinita, tiopiag praasertim sv l^«Xo-
Spijffxsiq %al ravstvoppoffvvri positaB, in cultum religiosum inferre, quod
omnium seculorum experientia testatur, ut hanc theologiaa novaa
partem inviolabilem prorsus et sacram in posterum prsestaret, earn
horrenda illorum, qui primi ab ejus imperio defecerunt, poena Deus
firmavit et stabilivit. Postquam enim ipse ignem e ccelo in altare,
Spiritus Sancti typum et emblema dimiserat; et filii summi sacer-
dotis, ad mentem ejus non advertentes, igne alieno in sacris usi essent,
illico quod nomen Dei non rite sanctificassent, ipsi igne sunt ab-
sumpti. Atque hoc primum est in theologiaa ampliatione hac
Mosaica, veritatis divinaa fundamentum, quod aeternitati solenniter
consecratur.
X. " Justitiam, coram Deo acceptationem, a peccatis liberationem,
salutem denique seternam, non nisi ex mera gratia, per semen pro-
missum esse exspectanda, proximo in loco indicavit base theologia."
Promittitur nempe pacis, Deum inter atque homines, internuncius,
qui per sui sacrificium seternum nacturus esset redemptionem, et
peccatores Deo reconciliaturus. Ei in solidum ascribendam esse
omnem apud Deum gratiam docuit. Salutare itaque illud theo-
logia? supernatural is, seu peccatorum Deo reconciliandorum funda
mentum, quod primi promissi datione, deinde fcederis cum Noacho
renovatione, obscurius paulo erat editum, Abrahamo vero clarius
expositum, nunc palam et aperte explicatur. In eo autem conti-
nentur eximia hsec novas theologiae dogmata.
CAP. IV.] DE THEOLOGIA MOSAICA. 315
XI. 1. " Theologos istos, qui veritatis liujus coelestis luce mine do-
mati fuere, in se quid em miserrimos fuisse peccatores, perditos, male-
dictos, iras non minus quam alii, filios, neque eis meliores, quos in
hac gratise sua> patefactione Deo prasterire placuerit." Hoc quicquid
est miseriaa spiritualis novos hosce theologos Deus solenniter agnos-
cere et confiteri adegit, quo acrior et firmior ejus sensus in corda et
conscientias eorum penetraret : Deut. xxvi. 5, " Protestaberis dicens
coram Jehova Deo tuo, Syrus miser erat pater meus."
XII. 2. " Privilegia spiritualia, qusecunque vel ipsi vel eorum pro-
genitores obtinuerunt, beneficia insuper singularia, quorum erant
facti participes, omnia ex mera Dei gratia, absque ullo operum aut
officiorum eorum intuitu, eis contigisse." Insignis prse aliis in eum
finem locus est, qui habetur, Deut. ix. 4-6; cui addi possunt, cap.
vii. 6-9, et x. 15.
XIII. 3. " Quamvis Deus inenarrabile verbi sui beneficium apud
eos collocasset, se tamen usque adeo viribus spiritualibus fuisse desti
tutes, ut nisi ipse gratia sua efficaci et verticordia adhaec eis sub-
venire dignaretur, nequicquam eo se usuros, quod quidem ad Deo
placendum, et salutem a3ternam obtinendam attinet," Deut. xxix. 4,
xxx. 6.
XIV. 4. " Reconciliationem, peccatorum expiationem, et remis-
sionem, per sacrificium sanguineum procurari debere." Id nulla non
instituta docuere; solenne praasertim illud sacrificii die expiationis
quotannis offerendi, Levit. xvi. ; inde illud apostoli, Heb. ix. 22,
Iv a'i'/Aari <rrdvrce, xadapf^srcti Kara rbv vopov, xai %upig ajjuarsx-
ov yivsrai oipstfig.
XV. 5. " NuJla animalium brutorum sacrificia per se idonea aut
paria fuisse tollendo peccato, ita ut perfecte ab eorum reatu liber
evaderet, qui per ea ad Deum accedere, atque favorem ejus exspec-
tare velit." Ideoque ea omnia in hunc finem instituta fuisse, ut
prsestantius aliud sacrificium pra3figurarent. Hinc ideo evenit, quod
cum theologi veri sacrificiorum horum usus cognitionem amisissent,
fidemque adeo in Messiam venturum decoxisserit, nullibi securi aut
a conscientiaB stimulis, legisque exsecrationis sensu liberi, in horren-
dam idololatriam sint prolapsi, Mic. vi. 6-8.
XVI. 6. " Summum pontificem in persona sua totius populi pec-
cata laturum omnia/' Exod. xxviii. 38. Atque haec secundo illo
fundamento contenta fuere.
XVII. Tertii fundameuti loco docuit haec theologia: "Omnes
hasce cultus religiosi institutiones, utcunque prsecellentes et gloria
plenas, quorum beneficii qui forent participes, eximium, et ultra ali-
orum sortem, honorem assequerentur, ad praastitutuin tempus tantum
duraturas, atque certam habuisse periodum prsescriptam, ultra quam
nemini eis adhaarere fas esset." Nempe venturum ilium tandem, cui
omnia erant reposita, legislatoris auctoritate instructum, qui Dei vol-
S16 DE THEOLOGIA MOSAICA. [LIB. V.
untatem perfectissime annunciaret, cujus verbo sub poena extermi-
nationis ex populo Dei, dicto obedientes esse omnes tenerentur,
Dent, xviii. 16-19.
XVIII. Horum principiorum luce et ope, magnum illud funda-
mentum lapis angularis, Jesus Christus, semen Adse promissum atque
Abrabse, locum suum occupavit in ecclesia ista Israelitica. Atque
hinc emanavit gloria ecclesise illius et dignitas, Deo insuper earn
no vis beneficiis auctam et cumulatam reddente, qua typus illustrior,
gloriae prgecellentioris, et magis spiritualiter administrandi regni
Christi, evaderet, 2 Cor. iii. Negari equidem baud potest, mul-
tos theologorum, prse nimio amore et admiratione carnalis istius
glorise, quad cultum ceremonialem comitata est, impeditos fuisse, ne
in finem abolendorum prospicerent. At vero fideles omnes, exinde
desiderio eis fruendi, quse per totum illud sanctissimum choragium
prsefigurabantur, flagravisse, seque certum est. Verum singulare
illud, quod ecclesiam istam doctrina, quam paucis exposuimus, im-
butam, institutamque, gloriosam et Deo charam reddidit, sanctitas
ilia erat, seu salutaris cum ipso Deo communio, quam membra ejus
plurima coluerunt. Multorum quidem fides et obedientia a Spiritu
Sancto memorise asternse consecrantur, ut nobis documento essent et
consolationi. Plurimi autem alii fuere quorum nomina, nobis ignota,
in libro vitse scrip ta sunt, qui hujus tbeologise luce et ductu freti, in
omni sancta obedientia coram Deo juge ambulabant, pacis interna)
et consolationum Spiritus Sancti plenissimi.
XIX. Postquam autem Deus in ipsa ecclesise hujusfundatione per
revelationes legislatori factas principia ista theologica, quas recensui-
mus, fidei ejus concredidisset, quo melius ab oblivione vindicarentur,
et efficacius inculcarentur rebelli populo, quovis pene seculo ultra
ordinarium sacerdotum et Levitarum mimsterium, prophetas extra
ordinem excitavit, qui partim viva voce, partim scriptis SeoMeLttrois
principia ista elucidarent, et populum, ut ad eorum normam cultum
religiosum et vitam instituerent, exbortarentur. Qua enim verbo
Dei honorem suum, adeoque Deo ipsi auctoritatem sartam tectam
conservarent, qua justitiam et remissionem peccatorum per Christum
venturum prsedicarent, et ecclesiam glorise spiritualis per Messiam
introducendaa spe et exspectatione sustentarent, operam suam omnem
prout ex scriptis eorum patet, navarunt prophetse,
CAP. L] THEOLOGLE MOSAIC JE CORRUPTIO 317
LIBER V.
DE THEOLOGLE MOSAKLE CORRUPTIONE ET REPARATIONS
SOLENNI; DEQUE EJUS ABOLITIONS.
CAPUT I.
Ecclesiae ante et post reformationem duratio — Ecclesiarum reformatarum status
— Ecclesise Judaicae defectio duplex— Prima partialis — Ejus natura — Primi
fundament! theologies Mosaicae abnegatio — Cultus superstitiosus inde emanans
— Is duplex, respectu object! cultus, et mediorum.
I. CULTUS hujus Mosaic!, quamvis seternus non esset futurus, per-
manens tamen et magis erat stabilis, quam per eum ruv vpoeep^ofitvuy
ad Deum conditio. Quemadmodurn enim omnes alios a jactis naundi
undamentis, temporis decursu, a primseva institutione divina, et
neologise principiis, quibus instruct! erant, defecisse comperimus ;
ta gentem hanc novam theologorum videbimus se implicasse ejus-
lem iiscum sceleris communione. Judaicse autem ecclesiae theo-
ogia hac utentis duplex erat defectio ; partialis, gratia Dei instau-
ratione resarcienda; et finalis, quam scilicet exceptura erat ultima
>oena in gentis iravufaQpicp. Cum autem ea ecclesia in duas paries
>lim divisa esset, ista, quse decem tribus amplexa est, ilia altera, quse
cultus Dei solennis sedem ab ipso Deo prsescriptam sortita est, citius
n utramque [defectionem] irruit, adeoque ruinam perpetuam.
II. A veritate autem divina, tribus istis fundamentis theologicis
quse superius exposuimus exhibita, defectione aliquali, initium sui
^osuit ecclesise Judaicse apostasia. Et accessit, uti fieri solet, morum
corruptio. Ubicunque enim se contemptus veritatis divinse scelere
aomines astringunt, illico se praebent aliorum omnium criminum
etiam affines. Necessum enim est, ut pessum eant hominum mores,
ubi spreta jacet omnis veras obedientise norma et fundamentum.
III. Apostasise partialis nomine recenseo, errores omnes, super-
stitiones, idololatrias, aliaque scelera, quorum a prima institutione
variis temporibus usque ad captivitatem Babylonicam conscius erat
populus Judaicus. Ab institutione autem Sinaica in captivitatem
istam impleverat ea ecclesia annum septimum supra millesimum;
instaurata vero a populo reduce intra annum sexcentesimum inter-
necione deleta est. Ita plerumque est, ut cum nulla reformatio ec-
clesiastica ^wroruirov perfecte expresserit, ita nulla unquam ecclesia
in statu reformato originarise constitutionis durationem sequavisse
invenietur. Vereor, ne exemplo esse possint in Europa ecclesijB
reformatae. Eas ecclesiarum apostolicarum perfectionem nunquam
fuisse assequutas confitemur, et dolemus omnes ; rebus enim terrenis
plurimis impeditae, se ex earum laqueis hactenus vix feliciter ex-
318 THEOLOGIZE MOSAICS COERUPTIO. [LIB. V.
pedire potuerunt Multa ideo sunt, quas metum mini incutiunt, ne
in tantum temporis spatium, ea sanctitate et puritate, quas gratiose
adeptse fuerunt, ornatse continuarentur, quantum permensse sunt
ecclesise istae primse, quas taraen defecisse novimus. Ejus metus
causas, rationesque forsan alibi explicabimus. Illud, quod diximus,
constat; gentium nationumque negotiis et conditionibus politicis
mistae, seculi mores, corruptelas, sordes procul satis a se amandare
nunquam potuerunt. Inde jam jam quibusdam in locis non ita
pridem veritate divina illustratis, eo confusionis deventum est, ut vix
restet facies aliqua ecclesiae evangelicse ; eis vero, quibus, Deo grati
ose ita disponente, aetatem sub crucis disciplina agere contigit, exitio
pene dudum fuere magnates, nobilium et heroicorum parentum filii
nepotesque degeneres, qui honoribus et opibus seculi avidissime in-
hiantes, turpissirna a veritatis divinae professione defectione, plurimos
secum asternum perire coegerunt. Vereor, ne nimisvere dicam: —
" jEtas parentum, pejor avis, tulit
Nos nequiores, mox daturos
Progeniem vitisiorem." — Hor. Od. iii. 6, 46.
IV. Sed e diverticulo. Respexit defectio ha3c partialis tria ista
fundamenta theologice Mosaicce supra memorata. Primum docuit
omnimodam sacrarum Scripturarum plenitudinem et perfectionem.
Id aliquoties vel oblivioni dederunt, vel reputarunt nihili. Ex eo
scelere manavit omnis infamis ille cultus superstitiosus et arbitrarius,
toties eo nomine a Spiritu Sancto gravissime increpatus. Hinc enim
fas sibi et licitum arbitrati sunt, ea excogitare, qu« ad cultum Dei
promovendum ipsi vanissime censerent facere; quasi scilicet ad illo-
rum arbitrium et libidinem fingenda esset Dei gloria. Eadem in-
sania furit adhuc Christianus orbis. Huic autem errori perniciosissimo
evellendo adliibuit Deus ministerium extraordinarium prophetarum.
Utque fundamento isti cultus sui, quod nequiter convellebant, im-
mota sua constaret auctoritas, quamvis non defuerint, uti nobis forsan
videantur, graviora quas in populum diceret idololatricum, ea tamen
pra3cipue eos premit impietatis aggravatione, quod ilia in cultu
religiose observarent, "quas ipse non prasceperat, neque in cor ejus
ascenderant," Jer. vii. 31, xix. 4, 5.
V. Bifariam autem a principio isto theologico defecerunt apos
tate; primo scilicet respectu objecti cultus, deinde mediorum. Ete-
nim, ut id primo loco dicam, deos alienos praeter Deum verum, cum
eo, sine eo, post eum sibi colendos adsciverunt. Omnis autem ido-
lorum seu deorum alienorum cultus, vel tacitam vel expressam habet
Dei veri abnegationem conjunctam. Utcunque enim nomen ejus
obtendant idololatrse, ille non vult esse ex deorum numero. Cum,
autem, prsecipua pars defectionis initialis horum theologorum in
cultus hujus extranei scelere constiterit, non abs institute nostro
CAP. II.] THEOLOGIES MOSAICS CORRUPTIO. 319
videatur alienum, si idola ipsa, quse Dei vivi loco coluit populus
superstitionibus ad miraculum usque obnoxius, paucis recenseamj
postquam nonnulla dixerim, quae sunt necessario praemittenda.
CAPUT II.
Omnium gentium idola Israelitis culta — Geographise antiquse Israeliticse brevia-
rium — Qusenam gentes illis notse fuere — Chaldaea — Mesopotamia — ^.gyptus
— Arabia — Phoanicia — Syria — Canaansea — Idola earum gentium — Cultus su-
perstitiosi modi et media.
I. S^PISSIME Deus per prophetas conqueritur, populum suum om
nium ubivis gentium deos, se posthabito, nefarie coluisse. Id autem
de gentibus, iis cognitis, intelligi debere constat ; et ipse sensum suum
ita exponit Spiritus Sanctus, 2 Reg. xvii. 15 : " Sectati sunt/' inquit,
"gentes circutnstantes ipsos." Quaenam ista3 fuerint, et quousque
se extenderit antiquissima geographia sacra, in antecessum summatim
exprimere placet. Oriundus erat Abraham ex Ur Chaldaeorum.
Chaldaea a septentrione habet Mesopotamiam Eupbratem attingen-
tem, ab oriente Susianum ad Tigrim; a meridie sinum Persicum,
et ab occasu Arabiam desertam. Nulla regio erat, quam notiorem
habuerunt, praesertim cum caput esset imperil Assyriaci.
II. E Chaldaea, flumine Deo jubente trajecto, in Aram Naharaim,
seu Mesopotamiam concessit idem Abrahamus. Kegio a situ inter
fmvios celeberrimos notissima, atque multas ob causas Israelitis fami-
liaris. Inde olim uxores Jacobus duxerat ; atque proinde gens ista
populi stirps altera, ad cujus etiam confinia extenderunt se quondam
imperii Davidici pomceria. ^gyptum Mitsraim appellarunt ; a
Chami filio, qui terram istam statim a dispersione Babylonica occu-
pavit. Earn illos ignorare non sivit longa, dum gens conderetur,
servitus, neque postea imperii vicinitas, aut commercium.
III. Arabiam generatim Ereb appellarunt; Desertam Kedar,
Felicem Seba, Petrseam Aram Soba. In ea Ammonitas, Moabte,
Midianitas, Idumasi, a communi stirpium origine, ceterique incolaa a
viciriitate, et bellis, quae adversus eos gesserunt, probe iis cognitaB
fuerurit. Mare Mediterraneum illis erat mare magnum; mare occi-
dentale, et quicquid terrarum ultra illud situm erat, Tharsim voca-
bant, quamvis LXX. varie earn vocem reddant, et norninatim Esa.
xxiii. 1, Kapxy&uv.
IV. In terra Canaansea gentium omnium, turn, quse ab ipsis bello
aut subactae aut deletas fuerunt, turn, qua3 cladi isti superstites suo
jure usaa sunt, cognitio iis perfainiliaris. Phceniciam inde totara
cum ea Syria? parte, quae Arabias est contermina, quaeque Coble dici-
tur, quam ab Arabia Petraea vix distinxerunt, iis innotuisse ex sacris
320 THEOLOGLE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
constat historiis. Persas sen Elamitas non nisi sero cognoverunt,
idque obscure admodum. Cum, autem, gentium commercium iis in-
terdictum fuerit, neque navigatione uterentur, nisi parce admodum
et uno aut altero seculo, reliquas orbis terrarum regiones eis fuisse
incognitas, mirum non est; sicut et ipsi plurimis ignoti. Indiam
forsan Orientalem, nomine Ophiris, totam Europam Cethim, Grasciam
Phobel, Joniam Javan, Media Madai, Lydia Lud, Africam Put,
^Ethiopian! Lud, Hispaniam Cepharad, Galliam Sarphath, indigita-
bant. At regionum harum omnium ad eos pervenit tenuis tan turn et
obscura fama, ita ut illos penitus latuerit, quibus earum populi moribus
vixerint, quosque deos coluerint. Hellenismi, itaque, seu superstitionis
EuropeaB ignari, orientalium gentium deos, seu idola, ut noverunt,
ita sibi adoranda et colenda elegemnt. Etenim Chaldaai eis Solis
cultus auctores fuere ; Teraphim devenerunt e Mesopotamia; ^Egypto
debuerunt Vitulos. In Scelus Belphehorium ducti erant Moabitarum
et Midianitarum consiliis. Molech erat idolum Ammonitarum.
Tyrii Baalis cultum multiformem eos docuerunt; cum Philistseis
Beelzebub honore religioso prosecuti sunt; Astartes, seu reginse cceli
sacra, Syrorum dolis illaqueati didicerunt; diis Damascenis innomi-
natis sacrificavit rex Achaz ; et cum Persis aliisve Thammuz lugere
cceperunt. Atque haec verum sensum locorum plurimorum apud
prophetas, Jeremiam prsesertim, Hoseam, Amosum, et Ezechielem,
quibus Deus conqueritur populum suum cum omnibus nationibus
adulterio spirituali se polluisse, in lucem efferunt
V. Porro: ritus omnes superstitiosos, quibus gentes istaa in idolo-
rum cultu usse fuerunt, utcunque ridiculi, pudendi, spurci, abomi-
nandi supra quod dici aut fingi potest, iis ipsis idolis famulantes,
usurparunt. Soli equos sacrificabant cum Chaldaeis et Persis; Vitu-
lum Eremeticum saltationibus coluerunt et comessationibus, prorsus
ut ^Egyptii Apim. Ammonitas et Tyrios in filiorum filiarumque
immolatione imitati sunt. Libationes Syriacas Astartse factas, vino
et placentis quas obtulerunt regince coeli, expresserunt. Verbo dicam ;
nil tarn ineptum aut ridiculum, nil tarn infandum aut scelestum, nil
tarn obsccenum aut stercoreum ab ineptissimis et maledictis idolola-
tris usquam excogitatum erat, seu verius a tenebrarum principe eis
suggestum, quin illud nra3tulerint cultui Dei vivi sanctissimo castis-
simoque.
CAPUT III.
Dii falsi quomodo appellative vocantur in Scripturis — ^W?. '• Bh ^. & — Apud LXX.
?» unde— Respectu efficaciee, B^» ' n ^P T ? ! D T? _ Effec-
tuum in conscientias superstitiosorum, ^H • o^s : inn : trVan _ Materiae
V.? : 1?? *"&§ ! *i?? TX? : 3 7J ^'? : — Formse extern^, &&x, X??— Materise et
CAP. III.] THEOLOGY MOSAICS CORKUPTIO. 321
formae aspectabilis, ^?? '• ^z? T''S — Dei veri et populi foederati,
BV T!3!S . : "~~ "!?X?— Cultorum, "--;" "^ ="v'-x : =Ts;rrr -H'-»— Rationum pecu-
liarium, ="'fj :=V T ? 5=^ »^— Reatfis idololatrici, n^?— Per contemp-
turn — a^nVa omnium rationes indicantur.
I. IDOLA, seu deos falsos Vetus Testamentum aliquoties commu-
niter seu appellative exprimit; est et ubi eos propriis nominibus
singulatim distinguit Communiter autem ob varias rationes varie
vocantur. Ejus varietatis libet specimen subjicere.
II. Primo, secundum rei veritatem dicuntur D ^*}^ *&, "dii, qui non
sunt dii:" 2 Chron. xiii. 9, "Qui venit ad se consecranduin, erit
sacerdos &>)7$ K?" " non diis;" hoc est, diis falsis, qui nihil minus
sunt, quam Deus. Et Cfl$fc & DfciS*: Jer. ii. 11, " Num mutavit
gens &$$ & n ?ni &&£" "deos et ipsi non dii;" seu deos, qui non
sunt dii. Eadem verba repetuntur, cap. xvi. 20, " Numquid homo
faciet sibi deos, et ipsi non dii." Hi sunt isti Xeyo/aew 3so/ de
quibus apostolus, 1 Cor. viii. 5. Qui scilicet a multis nefarie dii
dicuntur, sed non sunt ; hoc est, non sunt, uti alibi loquitur, GaL iv. 8,
py<re/ SW, sed tantum xaT-a do^av et putative.
III. Deinde, respectu efficaciaB et eventus varie vocantur; ut,
bv^g: Lev. xxvl 1, " Non facietis vobis W?Yg.- Yicies aut eo circi-
ter occurrit istud vocabulum idolis applicatum. LXX. varie ver-
tunt. Loco prsedicto per ^g/^oro/?jra, manufacta: "Dii hominum
manibus fabrefacti," Esa. ii. 8 ; /S^Xu/^arcc, abominationes, aut
abominanda. Ac eodem modo Ezech. xxx. 13; Lev. xix. 4, g/£uXa;
et Hab. ii. 18, «73wXa xw^a, — " idola," et "idola muta." Etiam
Ps. xcvii. 7, /Xucrra, seu " sculptilia," Esa xix. 3, Seo/ habent, et «/aX-
/*«ra, — "dii et simulacra;" Ps. xcvi. 5, 8a/,aov/a, "daBmonia;" Jer.
xiv. 14, oiuviffpaTa, seu "auguria;" Zech. xi. 17, pdraia, " vana."
Quo loco solo vocabuli sensum reddunt. ?' 1 ?.^ autem dici potest quasi
^, non Deus; quicquid sit, Deus non est. At rectius deducitur
ab '??, vanum, "res nihili;" quale revera idolum est. Inde apos
tolus, 1 Cor. viii. 4, o/da/xev on ou5ev c/duXov h xoV/xw- — "Novimus
idolum nihil esse in mundo;" hoc est, virtute aut efficacia, nihil om-
nino posse. Inde &YYK dicti dii falsi; hoc est, vani, nihili. Atque
apostolus omnes deos gentium yuara/a vocat; hoc est, D Yr% Act.
xiv. 1 5. Nostrates ubique pene verbum hoc vertunt, " idols."
IV. Eodem respectu D^iK dicuntur: Esa. Ixvi. 3, "Ut benedicens
1JK." Nostrates, " As he that blesseth an idol." LXX., f nc /3Xatf-
j/xog. Deo enim maledicit, qui benedicit idolo. Idem verbum,
Hos. vi. 8 ; Amos i. 5. Hieronymus idolum vertit. Ipsa vox pro-
prie mendacium significat, et laborem cum fatigatione; iniquitatem
etiam et vanitatem; qua3 omnia quasi conspirant in idolorum cultu.
Ipsa enim mendacia sunt, hoc est falsa dicunt, cum cultores suos, vel
potius ipsi se, vana spe ludant ; quique se in cultu ullo superstitioso
fatigant, vanitatem prater et miseriam, nihil omnino suut reportaturi.
VOL. XVIL 21
322 THEOLOGI-E MOSAIOE COEKUPTIO. [LIB. V.
Y. Ob easdem rationes, respectu scilicet efficacise et eventus,
"mendaces" aut " mendacia," dicuntur: Esa. xliv. 20, " Nonne
~\\W" (LXX, *l>6v8os) " in manu mea?" Id est idolum, quod niihi
instar mendacii erit, nequidquam eorum praBstans, qua3 promittere
videtur. Hos. vii. 1, " Operati sunt *ty&" — mendacium; Hieron.,
" idolum/'
VI. Atque hinc etiam &n®, "mortui," dicuntur: Ps. cvi. 28, "Ad-
juncti sunt Baal-peor, et comederunt sacrificia D ™." Sacrificia
mortuorum, est genitivus objecti: sacrificia quse mortuis offereban-
tur ; hoc est, diis, qui auxilium prsebere nulli possunt, sed sunt plane
quasi res mortua, vana, et inutilis, e qua aliquid auxilii aut solatii
exspectare non nisi extreme est dementise. Itaque in oppositione ad
omnes deos gentium, Paulus dicit signanter se sperasse Iwl ®B& %uvri,
1 Tim. iv. 10.
VII. Tertio, respectu effectuum quos in conscientias et mentes
superstitiosorum habet cultus a Deo vero non institutus, atque even
tus finalis omnis idololatria?, varie etiam vocantur.
VIII. Eo respectu dicuntur &?*£, "dolores" et "molestise;" summa
enim solicitudine in cultu arbitrario occupati; prseter summos dolores
et anxietates nihil assequuntur deurituifAoves: 2 Sam. v. 21, "Et Phi-
listsei reliquerunt ibi Dn^V^" "dolores suos." LXX., ro-jg §eovs,"deos."
Nostrates, " their images/' 1 Sam. xxxi. 9, "Annuntiarunt in domo
&OW : ," " of their idols." LXX., TO/& i/SciXo/s avruv. Et pluribus
aliis in locis vertunt per g/3wXa, aliquando per yXycrra, ut Esa. xlvi. 1, Ps.
cvi. 36. Etenim 3XV significat etiam " formare" vel " complanare;"
ut Job. x. 8, " Manus tua3 ^^, figurarunt/' vel formaverunt, "me."
Atque ita a complanatione et formatione simulacra &?*% dici posse
videntur; atque idcirco per yXucrrcc reddi. Ita enim sculptas sancto
rum imagines apud Christianos appellant rabbini. Sed vocis origo est
3-?SJ, imo ipsa vox est quse usurpatur; hoc est, "dolor" et "tristitia:"
nihil enim simulacra prseter laborem et dolorem, seu conscientia?
anxietatem summam, cum irse divinse sensu adferunt cultoribus suis.
IX. Ob eandem rationem ^TV dicuntur; hoc est, " tormina:" Esa.
xlv. 16, "Abierunt cum pudore artifices ^T¥." Jun., " Fabri imagi-
num." Nostrates, " The makers of idols." Vulgat., " Fabricatores
errorum." LXX, 'Eyxa/v/^g^s <7rp6$ [*t vqffoi, — " Innovamini ad me
insulae;" prorsus extra oleas. Eos sequitur Arabs. Omittunt autem,
quse sunt in textu, atque ea addunt, qua3 nullatenus indicantur.
Verbum proprie significat " parturientium tormina." Eorum simili-
bus hominum conscientias afficere et affligere superstitionem testatur
propheta, Mic. vi. 7.
X. Eodem etiam respectu vocantur inh; hoc est, " indigestum
quid et confusum," etiam desolatio, vastatio, solitude. Omnis enim
cultus religiosus extra ordinationem divinam institutus, hominum
conscientias, quas excolere et confirmare deberet, vastat, et confun-
CAP. III.] THEOLOGIZE MOSAICS COERUPTIO. 323
dit. 1 Sam. xii. 21, " Et ne declinate post V5, qusB non proderunt
neque erunt; quia nan Vffi" LXX., oMlv ehi, "nihil sunt." 9$?
etiam dici aliqui arbitrantur, Num. xxiii. 21.
XL Ejusdern effectus causa, et respectu eventus etiam nominan-
tur Q Y?i|, "vanitates:" Jer. xiv. 22, viii. 19, x. 8, " Nunquid sunt
?0?, in vanitatibus gentium pluvise?" LXX., MJ? l<rr/i/ Iv sidu>-
£ rwv J0v3v U6r/£wv; Vid. Deut. xxxii. 21.
XII. Respectu materise objectorum cultus immediatorum, varie
etiam nuncupantur. Inde et per contemptum nominantur YV., seu
" lignum:" Hos. iv. 12, "Populus meus postulat frjff, a ligno suo;" et
er. x. 8. Quicquid falso sibi imaginentur idololatrse, dii sui lignum
unt, et prseterea nihil. Etiam ££ *$$, " dii lapidis," seu lapidei :
Deut. iv. 28, " Servietis diis |?KJ H>." Etiam *}D3 TOg, "dii argenti,"
eu argentei; et ^nj ^n'PK, "dii ami," seu aurei: hoc est, ex argento
el auro compositi et conflati, Exod. xx. 23. Et unus vitulus Aaro-
nicus vocatur 3nt *$$, " dii auri," Exod. xxxii. 31.
XIIL A forma etiam externa varie appellantur. Frequentissime
|l( Prf, "imagines, similitudines :" Num. xxxiiL 52, " Perdetis ^fV
UjbDD/' LXX., i/dwXa ^wvgura. Et similiter, 2 Chron. xxiii. 1 7. Nos-
rates ubivis, " images." Ad formam etiam refertur ^99 j frequenter
•ccurrit cum ??B, quse vox proprie sculptile significat: Deut. iv. 16,
: Ne forte corrumpamini, et faciatis vobis ^DS ? sculptile,
maginem ullius similitudinis/' seu idoli. LXX.,
atfav SIXMO,.
XIV. Materiae et formse respectu dicuntur &Y*9?, "sculptilia;
mini est imago aut simulacrum dedolatum e lapide, ligno, vel qua-
mnque alia materia, Exod. xx. 4 ; Lev. xxvi. 1 ; Jud. xviii. 1 7 ; Esa.
xlii. 1 7. Varie vocem hanc vertunt LXX. : TXu^ra, Lev. xxvi. 1 ;
Deut. iv. 16; hoc est, sculptilia. Eodem etiam sensu, yXu/^ara,
sculpturse," Esa. xlv. 20; g/5wXa, Exod. xx. 4; 2 Chron. xxxiii. 22.
Etiam d/aX/o-ara, seu " simulacra," Esa. xxi. 9; et shoves, " imagines,"
Esa. xl. 19, 20; et -re^/Sw^/o/, "altarium septa," 2 Chron. xxxiv. 3.
S"ostrates constanter, " graven images." Eo nomine rabbini plerum-
que vocant imagines, quas Christiani quidam faciunt, ut adorent.
; n d e ppSi Chaldaice est profanare, seu profanum reddere ; nam ay«X-
aroiroil'as nil profanius.
XV. Hinc etiam nuncupantur HDDD > il7X ) « dii fusionis," aut
usiles, "molten gods:" Exod. xxxiv. 17, "Non facies tibi deos fusiles,"
( molten gods." Et est, quae omnia haec continet, descriptio, Deut.
v. 28, ffjfi? S T : nc^ D^K _" Dii opus manuum hominis."
XVI. Dei veri respectu et populi sui foederati nuncupantur &^<N
™, " dii alii," Exod. xx. 3. Qui, quia verus iste Deus non sunt,
revera dii non sunt; quales populus iste foederatus admittere non
iebuerat. Et eodem sensu ^ir\ yy?H t " dii alieni," seu externi, et
[Deut. xxxii. 16,] pluribus in locis.
324 THEOLOGIZE MOSAICS CORIUJPTIO. [LIB. V.
XVII. Denominatione a cultoribus accepta vocantur
Deut. xiii. 8, — " Dii populorum;" a Deo vero ejusque foedere et
cultu rejectorum. Ob quam etiam causam, Jehosh. xxiv. 14, dicuntur,
IJjn "Qyn VpK ? — "Dii transfluviales;" quos Chaldsei scilicet venerati
sunt.
XVIII. A rationibus peculiaribus, seu usu peculiar! imaginario,
nonnulla nomina sortita sunt idola.
XIX. Ejus generis est^?n : "JSTonstabuntluciet ^iV'Esa.xxvii.
9. LXX, e/SwXo. Nostrat., " images." Et Lev. xxvi. 30, " Dissipabo
excelsa vestra, et succidarn ^$NjTM£'" LXX, T« g
VJAUV. Et Esa. xvii. 8, "Non respiciet ^?nn." LXX,
" abominationes." Ita dicta videntur a n ?D, seu sole, qui a Dh seu
calore eo nomine vocatur. Unde nostrates, quotiescunque ver-
bum hoc occurrit, addunt in margine, "sun images," quamvis et
alia vocis originatio reddi possit; et aliquoties simpliciter significet
" simulacra."
XX. Ejusdem generis est E^lri. Vocis etymon ignoratur. Fal-
luntur qui a n ?3 deducunt. Gentilitia videtur, seu peregrina. Plura
de ea dicemus in nominibus idolorum propriis. LXX. saspius ipsam
vocem retinent, ut Jud. xvii. 5, xviii. 14, 17; 1 Sam. xv. 23. Ali-
quando vertunt per g75wXa, ut Gen. xxxi. 19, 34, 35; et xsvo-
rapia, seu " vana simulacra," ut 1 Sam. xix. 13. Etiam yXusrra, seu
" sculptilia," Ezech. xxi. 21 ; et d?rop0£yyo'am/, seu " loquentes," Zech.
x. 2, ob rationes mox exponendas. Nostrates vel "teraphim" retinent,
ut Hos. iii. 4, vel reddunt per " images;" voce "teraphim" ubivis in
margine notata.
XXI. Etiam et P^Nrrttf% " novi dii:" Jud. v. 8, "Elegit
populus novos deos," terrse fungos, qui nudius tertius neutiquam ex-
stiterunt. Vid. cap. x. 14.
XXII. Deinde, ab idololatriso natura et merito, idola frequenter
dicuntur t^Vi?^, "abominationes:" 2 Reg. xxiii.24, "Expurgavit Josi
omnia idola tt^TPTJ r\$\ } " " e t omnes abominationes." LXX, ^c<ro
§fa/Aara, "detestationes;" res detestabiles, exsecrabiles. 1 Eeg. xi. 5, 7
Milcom dicitur ¥$® Ammonitarum ; et Chemosh, ¥$& Moabitarum
et Molec, Y$!& filiorum Ammon. LXX. ubivis rfduhov. Vid. Ezecli. xx.
7, 8; Zech. ix. 7; Jer. iv. 1, xxxii. 34; Esa. Ixvi. 3.
XXIII. Denique, per summum contemptum Wyw| dicuntur; hoc
est, " sordes, stercora, volutabra : " Ezech. xxii. 3, " Fecit adversum
se DWa^ ad polluendum se," deos stercoreos. Lev. xxvi. 30; Deut
xxix. 16; ^5 " stercus" est; Job. xx. 7; Ezech. iv. 12, 15. Inde dil<
gentium nomen inditum, cum honestius haud mereantur.
XXIV. Hisce prsemissis pergamus jam ad omnia ilia idola eo or
dine, quo in sacris literis memorantur recensenda, quse ante captivi-
tatem Babylonicam coluit, aut totus populus, aut talis saltern popul
pars, cujus defectio toti justissime imputaretur.
CAP. IV. I THEOLOGLE MOSAICS COERUPTIO. 325
CAPUT IY.
Primus deus extraneus, Israelitis cultus, Baal-peor seu Baal-phegor — Is idolum
Moabiticum — In ejus cultu Israelitis a Midianitis Balaamo instructore in-
sidiae structae — Pehor nomen unde — ^ iy ? — Baal-peor an Priapus — Obscoena,
qua3 vulgo dicuntur in hujus idoli cultu adhibita — Sacrificia mortuorum —
Mons Moabiticus Pehor dictus — Baal inde Pehorius.
I. PmMUS deus extraneus, cujus cultu se polluit populus ex
Mgypto redux, erat Baal-pehor. Is primum memoratur Num.
xxv. 3, " Copulavit se Israel Baal-pehori." Item Ps. cvi. 28, " Copu-
laverunt se etiam Baal-pehor, et comederunt sacrificia mortuorum/'
Et Hos. ix. 10, " Yenerunt ad Baal-pehorem, et separarunt se pu-
dendo." Simpliciter etiam Pehor dicitur, Num. xxv. 18, "Machi-
nati sunt contra vos in negotio Pehoris;" et Jehosh. xxii. 17, "Non-
dum purificavimus nos ipsos ab iniquitate Pehoris."
II. Idolum autem erat Baal-pehor Moabiticum. Ei tamen una
cum Moabitis sacra fecerunt Midianitse. Illorum enim insidiis ad-
versus Israelitas ei sacrificantes usi sunt: isti autem Balaamo in
structore, Num. xxxi. 15, 16 ; et in Novo Testamento, illecebrse
ad scortandum, dicuntur " doctrina Balaam," Apoc. ii. 14. Quibus
enociniis et ratiocinationibus Midianitides in fraudem et scelus
utriusque adulterii illexerunt Israelitas, refert Josephus, Antiq. lib.
iv. cap. vi.
III. Quale idolum fuerit, plurimum ambigitur. Forsan per con-
temptum nomen hoc Midianitarum seu Moabitarum abomination! a
Spiritu Sancto inditum erat ; cum aliter diceretur cultoribus. Nam
Pehor obsccenum quid et sordidum significare plurimi aiunt; voca-
bulum enim est incertissimse originis. "iy§ "aperire" significat;
etiam "carnes comesas egerere," Chaldaice ; "nudare" etiam et "rete-
gere." Hinc vocis originem deducit Bucerus in Ps. cvi. : cujus etymi
meminit in eundem locum Calvinus ; sed illud amplecti non audet.
Rabbini eo vocabulo potissimum utuntur, ubi hujus idoli mentionem
faciunt : "rtya tjD *)zb loxy ")jna ; — " Retegens se coram Baal-pehor/'
Tractat. Sanhed. fol. 60.
IY. Yeterum plerique Baal-pehorem Priapum fuisse crediderunt:
ita Hieronymus, in Hos. ix., et contra Jovin. lib. i. cap. xxxii. ; non
aliam puto ob causam, quam quia Midianitse Israelitas ad stupra
illectos, hujus idoli sacris eodem tempore contaminarunt. Sed non-
dum natus Priapus; Lampsacenus scilicet Ponticus, qui ob flagitia
patria pulsus, in deorum postea numerum relatus est, ob rationes
quas referre pudet. Etiam stupra ista ad idoli sacra non pertinue-
runt ; cum in ipsis castris Israelites nonnullos in se facinus illud
admisisse, probat Zimri et Cosbi notissima tvffratte.
Y. A significatione autem vocis " 1 ^^ ; et figmento de Priapo ei ad-
326 THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIQ. [LIB. V.
dito, ansam arripiunt nonnulli in explicandis hujus idoli mysteriis,
istiusmodi obscoena proferendi, quae animis verecundis et auribus
grata esse non possunt; atque aliis ingeri non debent. Consulatur,
si cui libet, 01. Voss. de Origin. Idol., lib. ii. cap. i, Uno verbo ita
Hebrsei : T> p^ttl DjntDn ^ VJs!> pjmSB> Tiya K"ip3. Sed etiamaliae
rationes reddi possint cur idolum nomen sortiretur a "W? , aperire.
Forsan ita dictum erat ab immenso oris hiatu, quo sculpebatur;
vel ut Isidorus, quod alii oribus patulis et hiantibus simulacrum in-
tuebantur, Sed probabile nimis est, quod, ut Christianis idolum
hoc Priapum fuisse cogitandi ansam prasbuerint stupra Israel-
itica, ita ex vocis significatione occasionem arripuerint Judaei, omnia
spurca et obsccena ad cultum ejus referendi.
VI. Adorationi hujus idoli adjungitur esus sacrificiorum mortuo-
rum, Ps. cvi. Sacra diis manibus celebrata nonnulli intelligunt.
Sed nondum adoleverat ea superstitio, imo vix nata. Idola omnia
respectu efficacise et virtutis mortua esse, et dici, superius ostendimus.
Ex iis Baal-peor hie unus erat ; ex sacrifices ei oblatis comedentes,
Deo vivo relicto comederunt sacrificia mortuorum.
VII. Nondum ideo constat, quis Deus fuerit iste Baal-pehor.
De Baale postea videbimus; difficultatem omnem parit additamen-
tum Pehor. Ex eo variae, quas retulimus, conjectures enatae sunt.
At Pehor erat mons Moabiticus ; Num. xxiii. 28, " Duxit Balac
Balaamum in verticem Pehoris/' In eo monte sedes sacra exstructa
erat, quas Beth-pehoris dicebatur. Deut. xxxiv. 6, Moses sepultus
dicitur "in valle in terra Moabitarum, e regione Beth-pehoris;" hoc
est, montis in quo sedes sacra exstructa. Ipsum itaque idolum sim-
pliciter Baal dictum erat; atque ita vocatur absolute, Num. xxii.
41, " Deduxit Balac Balaamum ad excelsa Baalis." Baal itaque
loco, quo colebatur inter Moabitas, Baal-pehor dicebatur : ita Jupiter
Capitolinus et Olympius dictus; et Virgo Hallensis aut Lauretana.
Atque hanc rationem cognominis adfert Suidas in BsXplywf BssX,
inquit, 6 Xp6vos, ®syup de o roVog h £ sri/taro. Et Theodoretus in
Ps. cvi. Qui autem Pehor a loco cultus absolute dictus est, ut Capi
tolinus, Olympius, sine indice roD Baal ; etiam Baal dicitur, sine ad-
jectione Pehor. Baal-pehor ideo est Baal in monte Pehor cultus.
Valeant igitur eruditse sordes, quas hue congerunt viri docti. Baal
solus relictus est, de quo capite proximo nonnulla augurabimur.
CAPUT V.
Cultus Baalis, Jud. ii. 11 — Ejus cultus progressus, regnante Achabo — Pro-
gramma Jehovse ejuratorium an portis Samarise affixum — a "^ numero
multitudinis — Baal an nomen pluribus idolis commune — Omne simulacrum
Baalis, Baal dictum — Tfi BctotA — Baal-zebub — Baal unde ita dictus — Proprium
CAP. V.] THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO. 327
idoli nomen apud idololatras quale — -Dominus muscae, nominis ratio — Apollo
^piyOtvg, Jupiter Mvaypos — Templum Hierosolymitanum a muscis neuti-
quara infestum — BEe?i£e€oi;A dsemoniorum princeps — Quare ita dicitur — ^
'•' stercus" — BssTura^j/ Tyrius — a ?T:p~'?r , "dominus coeli" — Baal-berith, "do-
minus fioederis" — Berytus urbs Phoenicea — Omnes unus Baal.
I. PROXIMUM in defectione Israelitica locum occupat ipse Baal,
absolute ita dictus; idolum toto oriente celeberrimum. Priraum
ejus meminit Spiritus Sanctus, Jud. ii. 11, " Dereliquerunt in Je-
hovam, et servierunt ipsi Baal." Hujus idoli superstitione per tern-
porum intervalla polluit se populus usque ad captivitatem Babylo-
nicam. Regnante Achabo, qui uxorem Phoenissam in idololatriam
istam insanientem duxerat, eousque progressa est, ut Deo Israelis
putidum idolum inter decem tribus palam prselatum erat. Imo vix
ullus superfuit perspicacissimo Ellas cognitus, qui atroci eo flagitio
vacaret. Quippe invisibile ei erat residuum illud septem millium,
ob persecutionis Jezebeliticse furorem latitans, quod Deus sibi serva-
verat. Achabum programma portis urbis Samariae, Jehovse ejurato-
rium, affixisse narrant Rabbini. Sed id Judaicum est ; hoc est,
nugatorium et fabulosum: nam et ipsa Jezebel acerrima cultus
Baalitici propugnatrix, summum et Achabiticge familise fatale scelus
meditata, Nabothum sustulit, legis wpotpdffsi utens, de non blasphe-
mando nomen Jehovse.
II. Jud. ii. 11, vocatur &vV2, numero multitudinis, et ssepe
alibi. Hinc nommlli arbitrantur, Baal non esse idoli alicujus no-
men proprium, sed appellativum, et omnes deos Syria3 denotare.
Imo omnia gentium simulacra, cum sint domini et magistri eorum,
qui eis serviunt (quse est nominis notatio) Baalim dici asserunt
Hebrasi: DiTniljA pn^D DH^, — " Cultorum domini sunt" Non ideo
unius idoli impiam venerationem, sed superstitionem omnem et
cultum arbitrarium, quo quis aliis prseter unicum Deum verum
in conscientiam suam dominationem concedit, sub Baalis nomine
exagitare censendi sunt prophetae.
III. Sed Jud. x. 6, DyS?f , Baalim nominatim recensentur, et
distincte a diis Syrise, Sidonis, Moabitarum, Ammonitarum, et
Philistseorum. Etiam versu decimo tertio capitis istius, ubi prima
hnjus idoli mentio facta est, singulariter id nomen enunciatur cer-
tum aliquod idolum designans.
IV. Rectius ideo Baalim dici a simulacrorum multitudine ei idolo
erectorum. Omne enim simulacrum Baalis, erat Baal. Inde Baalim
f uere, quamvis is, quern respexerunt omnia, unus erat ; et Baalim et
Baal indiscriminatim usurpantur. Irno eatenus semper ipsa simu
lacra seu imagines in Baalitico cultu respexit Spiritus Sanctus, ut
Paulus nomen Baalis genere feminino usurpet, quo scilicet rqv rixova
ejus denotaret, Rom. xi. 4.
V. Idem etiam erat Baal-zebub, deus Ekron, urbis Phceniceee ad
328 THEOLOGIZE MOSAIOE CORRUPTTO. [LIB. V.
littus maris prope Azotum. Cum oraculis divinis omnibus des-
tituti essent Israeli! se, ad eum misit rex Achazias sciscitatum an
a morbo convalesceret, 2 "Reg. i. 2. De ratione additamenti "zebub,"
ut de illo Pehor, varia3 sunt doctorum conjecture. Muscam denotat.
Forsan in idololatrarum opprobrium sxifarov additum est, ut sit
Deus, qui muscas curaret ; vel qui ne muscas abigere potuerit. Alio
nomine apud Philistasos fuisse appellatum idolum, censet Scaliger;
scilicet BViap^i^ quod est, " sacrificiorum dominus." Inde per
contemptum levi mutatione MT ?JD factum. Communiter ob mus-
carum multitudinem, quse sacrificiorum sanguine allectse, in idoli
templum confluxerunt, ita dictum esse arbitrantur ; nonnulli tamen,
quod amoliri putaretur perniciosissimas et letales muscas, qii88
incolas agri Ekronitici ad littus maris infestabant. Rationem no-
minis in venire se potuisse apud Hebraeos, negat Munsterus. At non
infrequentia apud gentes istiusmodi sviQera. Sic Apollo inter Phry-
gios "Spivdevs dictus, sive murum. Et apud alios Hercules Kopvuwiw,
et Jupiter Mua/^os. Consentiunt Judsei, neque res est improba-
bilis, templum Hierosolymitanum speciali beneficio divino muscis
fuisse liberatum; quamvis quotidie tantus sacrificiorum numerus
casderetur. Non veri ideo dissimile est, earum infestationem idolis
et idololatris esse exprobratam.
VI. JN omen au tern hoc in BfiX^iCoiXmutatum, "dsemoniorum prin-
cipi" in Novo Testamento legimus tributum. Cum enim gentium
dii daemonia essent, quse variis sub prsetextibus se eis adoranda in
idolis alio fine consecratis prsebuerunt, in aperto ratio est, cur eorum
principi assignaretur idoli istius nomen, quod in praecipua erat ubivis
veneratione. Mf vero in «l mutatum ad majorem idololatrarum
ignominiam. Nam Zebel "-stercus" est; quo nomine deos gentium
vocatos esse, superius ostendimus in EW3. Vox ideo ista sonat,
" Baal stercoreus;" nam ut a Zebul, " habitaculum," duceretur, ratio
nulla reddi potest.
VII. Apud Tyrios, e quibus prodiit omnis cultus hie Baaliticus,
BssXtfa/^v dictum erat hoc idolum, teste Sanchuniathone; hoc est,
"cceli dominus." Ita Augustinus, Qusest. lib. vii. qu. 16: " Baal/'
inquit, " Punici videntur dicere ' dominum ;' unde Baal-samen, quasi
' dominum cceli' intelliguntur dicere. Samen quippe apud eos cceli
appellantur." Hoc est, DW'^l, " ccelorum dominus/' seu Zsug ovpd-
viog. In hisce omnibus nominibus ideo non aliud habemus idolum,
prseter unum Baal em.
VIII. Jud. viii. 33, ix. 4, Sichemitarum numen dicitur Baal-
berith ; hoc est, " dominus fcederis." Israelitas Deum deserentes fcedus
cum Baale iniisse, ut esset eis in Deum, arbitrati sunt LXX. inter
preter Ita verba vertunt: "EQqxav zavroTg r$ BaaX diaOfaqv rov
tfvai avroT$ tig %£ov. Et Hieronymus: " Percusserat cum Baal
foedus, ut esset eis in Deum." Similiter interpres Chaldaicus habet
CAP. VI.] THEOLOGIZE MOSAICS COREUPT10. 329
D^p ^$2. Sed capitis noni versus quartus evincit, idolum dictum
fuisse Baal-berith ; atque ibi vocem istam retinent senes. Conjiciurit
ideo alii, hunc deum fuisse Berytiorum seu incolarum urbis Phoe-
mcesd vicinse Beryti nuncupate, e quibus cultuin ejus didicerunt
Israelita3.
IX. At omnes hi dii, uti dictum est, unus tan turn erant Baal,
cujus nomini ex variis occasionibus varia adjecta sunt epitheta.
CAPUT VI.
Cultus Baaliticus — Cultus religiosus duplex — Moralis, institutus — Hujus locum
apud superstitiosos arbitrarius occupat — Uiroque Baal cultus — Fides et spes in
eo positae — Nominis ejus invocatio solennis — Jurare per nomen Baalis — Genu-
flexio ; adoratio ; oscula — Baalis sedes — Ejus exstruendae occasio — Altaria —
Imagines — Luci naturales; artificiales — Eorum conficiendorum occasio — Sa-
cerdotes, cultores Baalis qui — Servi, sacerdotes, prophetse — Chemarim ; unde
dicti — Vestes sacerdotales — Summus sacerdos — Sacrificia — Oleum, mustum,
frumentum, suffitus — Juvenci, in eum finem saginati — 'AvOpa'x-odvffia — Baal
quis — Non nomen appellativum — Sol— Solus deus apud Phoenices — Sacrificia
Baali — Soli — Solis Kohvuvvpia. — An Israelitse solera in Baale intelligerent.
I. RESTAT, ut paucis ostendamus, quemadmodum Baalem hunc in
terra sancta venerarentur apostataB Israelite; deinde, quis ipse fuerit,
cujus causa bellum indixerunt Deo patrio. Cultus omnis divinus vel
moralis est aut naturalis, vel ad Dei beneplacitum ab ipso institutus;
hujus inter apostatas locum occupat arbitrarius. Id nos docet in
exemplo Jeroboami Spiritus Sanctus, 1 Reg. xii. 31-33, in sacris
peragendis fecit, " prout commentus erat animo suo." Vide 2 Chron.
xiii. 9. Utrumque Deo ereptum Baali tribuerunt desertores.
II. Cultum moralem fides, spes, amor, et in omnibus religiosa
animaa subjectio absolvunt. Eas animaB affectiones exprimunt in-
vocationes, seu preces, vota, et numinis quasi prasentis et omnia
videntis et regentis contestationes sacraB et solennes. Etiam simpli-
citer et pene naturaliter se exserunt in genuflexionibus, corporis
prostrationibus, adorationibus, aliisque similibus externis sensus
animi indiciis. His autem omnibus Baali honorem religiosum per-
solverunt idololatraB.
III. Fidem et spem in eo collocasse testatum fecerunt per nominis
ejus invocationem solennem: 1 Reg. xviii. 26, Wtt Dgfr Wip", —
" Invocaverunt in nomine Baal/' dicendo scilicet, "Baal, exaudi nos/'
Atque eum pro Deo illos elegisse ostendit Elias, optione ista quam
populo permisit, utrum sequerentur, Jehovam an Baalern, ver. 21.
Deinde per nomen ejus jurdrunt, quo eum Deum prsesentissimum,
xapdioyvuffrqv omniumque actionum moderatorem summum statu-
erunt : Jer. xii. 1 6, " Docuerunt populum meum jurare in Baal/'
330 THEOLOGIZE MOSAICS COERUPTIO. [LIB. V,
aut per nomen Baalis. Hisce genuflexionem, seu corporis prostra-
tionem cum osculis addiderunt: 1 Reg. xvi. 31, " Servivit Baal,
^7 infill ? et incurvavit se ei." Inde Deus residuum se timentium a
desertoribus distinguit; quod "genua non curvaverint, neque oscula
dederint Baali," 1 Keg. xix. 18.
IV. In cultu arbitrario, quem idolo prsebuerunt, imaginem quan-
dam totius cultus, divinitus instituti, designasse videntur, atque in-
super plurima addiderunt, vel a seipsis excogitata, vel mutuata a
finitimis Baaliticis. Templa seu aades sacras ei exstruxerunt : 1 Keg.
xvi. 32, "^dem Baali exstraxit Achabus in Samaria/' Earum
sedium ubivis mentio occurrit; quae tandem cum omni choragio et
suppellectile superstitioso a Jehu dirutse erant, et in latrinas dispo-
sitse, 2 Keg. x. 27. Qui autem templum primus ei exstruxit, Acha
bus iste fuit. Lucis et altaribus contend fuere antiquiores idolola-
tra3, quod apparet ex historia reformationis Gideonese, Jud. vi. 28.
Postquam autem Dei jussu templum ei paraverat Solomon, proxima
accepta occasione, antiquus Dei asmulus et simia, asdem sacram sibi
etiam ponendam curavit.
Y. In asde ista, altaria ad sacrificia offerenda ei dicarunt: 1 Keg.
xvi. 32, " Statuit altare Baali isti in sede ilia Baalis/'' Plura fuisse
in eadem sede ostenditur, 2 Chron. xxiii. 17; et cum altaribus
imagines, 2 Reg. iii. 2 ; 2 Chron. xxiii. 1 7. In quam autem formam
imagines hasce compegerint plane incertum est.
VI. Ad idololatriae paraturam pertinuerunt etiam luci. Horum duo
genera fuere; naturales scilicet erant nonnulli ex arboribus consitis,
quibus, longe lateque per totum terrarurn orbem, in sacris suis usi sunt
idololatrse; talis erat lucus iste, quem excidit Gideon, Jud. vi. 28,
qualesque in excelsis plantare mos erat. Fuere etiam artificiales
luci, seu naturalium imagines et similitudines fictse; quse sedibus
sacris intulerunt, et in cultu religioso aliquo modo usi sunt. Talis
ille lucus erat, quem e domo Dei extraxit et combussit rex Josias,
2 Keg. xxiii. 6. Quod hie vocatur simpliciter n l^^, "lucus/' cap.
xxi. 7, dicitur n^n ^D3 ? sculptile, seu "imago luci/' Mihi quidem
videtur, ut quemadmodum exstructo templo Hierosolymitano taber-
naculum, quo antea in cultu divino celebrando usi essent, in illud
intulerunt, 1 Keg. viii. 4, similiter idololatras, postquam sedem Baali
exstrui curaverant, quia ipsos lucos, quibus eum a longo tempore
venerari assueverant, in earn inferre non potuerunt, intulisse eorum
imagines, seu species fictas, pictasve.
VII. Ad cultum autem Baaliticum procurandum magnam com-
pararunt sacerdotum turbam. Quinquageni supra octingentos me-
morantur, 1 Keg. xviii. 19. Horum 450 in sede Baalis Samaritica
sacra peregerunt, reliqui oppidatim et vicatim in lucis. Hi com-
muniter dicebantur ^3H ^ly j " servientes Baali," seu servi aut cul
tures Baalis, 2 Keg. x. 21. In tria autem genera distributi fuerunt:
CAP. VI.] THEOLOGIZE MOSAICS COKRUPTIO. 331
vel enim erant Wlty , proprie sic dicti, qui operas serviles tractarunt,
ad superiorum nutum et arbitrium se componentes ; vel E^iP, seu
" sacerdotes," quibus mandata est sacrificia factitandi cura; vel BW^,
seu " prophetse," quorum erat officium, populum doctrinis, principes
autem prsedictionibus, decipere. Vide 2 Reg. x. 19.
VIII. Hi omnes peculiar! nomine t^l&s dicti sunt: Zeph. i. 4,
" Succidam ^l^n DBH1K, nomen Chemarim;" hoc est, ipsos Chema-
rim, seu sacerdotes Baalis, cujus immediate ante mentionem fecerat.
Idem verburn usurpatur, 2 Reg. xxiii. 5, Hos. x. 5, eodem sensu.
Et ^9^, Chal., vertitur a Buxtorfio, " Sacrificulus, sacerdos gentilis,
idololatricus hierophanta, idolorum sacrificulus et minister." Neque
ullibi sacro textu alio in sensu usurpatur; et ubicunque IiP idolorum
sacerdotibus tribuitur, Chaldseus reddit per fcODia, ut Jud. xvii. 5.
A Syro autem paraphraste nomen bis terve in bono sensu pro Dei
sacerdotibus accipitur. Et Epistola ad Heb. ii. 1 7, ipse Christus ab
eo dicitur K < ?JJ^ 3 1*1. Baalis sacerdotes ita dictos ab atra seu pullata
veste, qua induti esse solebant, plurimi sentiunt ; sed ^P? etiam " in-
calescere" et " flagrare" significat. Quidni igitur statuamus, eos ita
dictos fuisse ab officio immanissimo, quo in ustione infantum functi
sunt, et quod alteram etiam vocis significationem complectitur, quod
in eo opere oris nigredinem contraherent. In sacris vero suis, veste
usos fuisse peculiari, innuit historia Jehu, 2 Reg. x. 22.
Eis omnibus unus ceu sacerdos summus pra3fuit. Ei Matthani
nomen erat, tempore, quo cultus divini reformationem procurabat
Jehoiada, 2 Reg. xi. 18.
Idolo huic omne genus sacrificia obtulerunt. Oleum, mustum,
et frumentum, eos Baali dedisse, per prophetam Deus conqueritur,
Hos. ii. 8. Ex iis primas fuisse idolorum oblationes alibi ostendi-
mus. Suffitum ei fecisse, aliquoties testatur Jeremias, cap. vii. 9,
xi. 13, 17. Et juvencos obtulisse, 1 Reg. xviii. 26. Eorum non-
nullos in eum finem per aliquot annos saginatos fuisse, ut speciosiores
caderent victims, docent Hebrsei ad Jud. vi. 25, 26. His addi-
derunt &v6puiro6v<riav, Jer. xix. 5, xxxii. 35, de quo scelere plura
dicemus capite sequenti.
IX. Videamus jam paucis, quisnam ille fuit, quern tanto apparatu
venerarentur. Quidam Baal nomen appellativum esse censent,
quodvis idolum denotans, cui delatus est cultus superstitiosus. Sed
commentum illud clarissime refellunt verba ista Elise : 1 Reg. xviii.
21, "Si Jehova Deus est, sequimini eum: sin autem Baal, eum se-
quimini." Quemadmodum enim Jehova proprium nomen erat Dei
Israelis, ita Baal falsi illius Dei, quern coluerunt idololatrse. Dicam
quis fuerit uno verbo; nempe Sol. Ostendimus Phcenices cul-
tum hunc Baaliticum illos docuisse. Apud eos autem Sol, p6vos
ovpavov ^&6g, et /SggXtfa/Ajjv, seu " dominus cceli." Sol enim Baal, seu
" dominus" dictus est, ab eo dominio, quod in lucem, adeoque eos
382 THEOLOGIZE MOSAICS COERUPTIO. [LIB. V.
omnes obtinere visus est. Is creaturarum primus pro Deo habitus.
Neque obstat, quod 2 Reg. xxiii. 5, dicuntur sacrificia obtulisse
Baali, Soli ; et Limce ; quasi Baal a Sole alius esset ; nam cum nulla
sit inter Baalem et Sol em in Hebraao distinctionis nota, Solis nomen
poni potest egjj/jjr/xwg, quasi dixisset, Baali, hoc est, Soli. W$¥? ?9i£s
neque multiplicatio nominum semper indicat rerum discrimen.
Eadem enim idola sub variis nominibus fuerunt adorata. Solis
Kohvuwpia superius ostendimus. Cumautem stultus iste populus et
contumax, omnium gentium idola sibi colenda adsciverat, fieri non
potuit, quin eadem idola variis sub nominibus ac variis ritibus vene-
rarentur. Nolo autem afnrmare, Israelitas in Baale semper expresse
solem intellexisse, cum in animis tantum habuerint, earum gentium
deos colere, quas rebus prosperis, et ad voluntatem fluentibus, uti
conspicerent. Ob earn rationem impius iste Achazius sacrificavit
diis Damascenis, quos hostibus suis adversus se opem tulisse suspi-
catus est.
CAPUT VII.
Molec, abominatio filiorum Amraon— Idem Molec, Moloch, Milcham — LXX.
"Apx,ay — Cultus et locus ei destinatus — Cultus,traductio per ignem — Ejus duo
genera — Vivicomburium et februatio — Sententia Vossii, et Maimonidis, de
purgatione, rejicitur — Vivicomburium infantum Phoenicibus usitatum — Mos
et ritus sacrificii infandi — Mos varie traditus— Imago Moleci et Saturni —
De lustratione per duos ignes — Temporum decursu mitius illud cruciatuum
genus obtinuit — Inidatio idololatrica per varios cruciatuum gradus — Super-
sthionis immanissimee origo — Locus cultui destinatus vallis filii Hinnom —
Locus amoenissimus unde dictus vallis Hinnom — Teevv*, a ^7 ** — Quas ob
rationes nomen istud usurpatur ad designandum locum damnatorum — Tophet
unde dictum — De verbis Jobi, cap. xvii. 6 — Locum et poenas damnatorum
vox denotat — Molec idem ac Baal-peor, hoc est Sol — Saturnus Sol — Adram-
melech et Anammelech — Cultus Solaris — Equorum dedicatio et adoratio.
I. BAALI in sacra historia proximum locum Molec occupat. Is
dicitur " abominatio filiorum Ammon," 1 Reg. xi. 7. Quern scilicet
Baalem seu dominum vocabant Tyrii, is Ammonitis, Molec, sen
rex dicebatur. Neque quidquam interest utrum regem aliquem
dicas, an dominum. Dicitur etiam Moloch, Amos v. 26 ; et Mil
cham, terminatione et sensu vocis parumper immutatis, 1 Reg. xi.
S3; et etiam Malcham, Zeph. i. 5. LXX. vertunt Lev. xviii./'A^wi/,
quse est vox media inter regem et dominum quemlibet. Idoli hujus
a cultu teterrimo notissimi, prima mentio occurrit Lev. xviii. 21.
De eo duo prascipue celebrantur; cultus; et locus ei destinatus.
Cultus erat, " traductio seminis per ignem/' Lev. xviii. 21 ; Deut.
xviii. 10 ; 2 Reg. xvi. 3, xxiii. 10. Ejus duo genera fuere, — vivicombu-
rium, et februa. Hsec solum in hujus idoli sacris peragendis inteJ-
ligenda contendit Yossius. In ea quoque sententia est Rambain,
CAP. VII.] THEOLOGLE MOSAICS CORRUPTIO. 333
de Idololatria, cap. vi. sect. 4, 5. " De semine tuo" inquit, " ne des
ad traducendum Molocho. Quomodo id fiebat? Accenso igne
magno, acceperunt partem sui seminis" (hoc est, filium aliquera vel
filiam) " quam sacerdotibus igni servientibus tradebant. At sacer-
dotes ubi filium accepissent, eum patri restituebant, quo ipse ex
sententia sua eum per ignem traduceret. Igitur pater filium, per-
missu sacerdotum per ignem agebat. Pedibus autem jubebat trans-
ire donee flammae quicquid erat emensus foret. Non enim Molocho
eum comburebant; sed cultus ille tantum in transitu consistebat."
Sed reclamant apertissima Scripturse testimonia. Locus, prout dic-
turi sumus, Moleci cultui destinatus, erat " vailis filii Hinnom/"
In ea vero rex Achaz, " filios suos igne combussit," 2 Chron.
xxviii. 3. Alios idem fecisse testatur Jeremias, cap. vii. 31, 32, qui
proinde vallem istam " vallern occisionis" vocat. Et cremationem
Molecianam ita interpretatur psaltes, Ps. cvi. 37, 38, "Sacrificaverunt
filios suos, filiasque suas dsemonibus, et effuderunt sanguinem in-
noxium, sanguinem filiorum suorum, filiarumque suarum, quos
sacrificabaut." Yivicomburium plane indicat. Inde eadem vox
immolare etiam significat, quae traducere. Atque in ea sententia e
Judseis etiam sunt Moses Gerundensis et Isaacus Abarbanel.
II. Superstitionem hanc Molecianam a Phcenicibus Israelitas
accepisse nemo dubitat. Eos alibi ostendimus filios suos sacrificasse
Saturno. Ita de Poenis Ennius: —
"Pceni sunt soliti sos sacrificare puellos."
Quern versiculum Ennianum ita effert Silius Italicus :— •
" Mos fuit in populis, quos condidit ad vena Dido,
Poscere C39de deos veniam, ac flagrantibus aris,
Infandum dictu ! parvos imponere natos."
Et Sophocles in Androm. v. 3 : —
yeip Ifn ra~ft fiap£eipois l\povtu
Et Plato in Minoe : 'H/^/i> i^kv ou vopos larh avQpuxovg §vei
KapXydoviot ds Svovfft u$ offiov <Ji/ xa/ VO/AI{AOV auro/j, xal ravrcx, svioi UVTUV
xai rov$ avruv uhTg ru Kpovy, us 7cu$ xai ffv aKqxoag. Similiter avdpu-
vroQvafav Phceniciam pene nemo non veterum memorat. Eorum
exemplo sceleri isti operam dederunt Israelite.
III. Ritus et morem infandi hujus sacrificii narrant Rabbini.
" Fuit," inquiunt, " Molech imago concava habens septem conclavia;
unum aperiebant similse offerendae ; aliud turturibus; tertium ovi;
quartum arieti; quintum vitulo; sextum bovi. Qui vero volebat
offerre filium, huic aperiebatur septimum cubiculum. Et facies
hujus idoli erat ut facies vituli, manus plane dispositaB ad recipien-
dum ab astantibus: et saltabant interim, quo puer in idolo succenso
igne cremabatur; percutientes tympana, ne pueri ejulatus audiretur "
Ex iis etiam Lyra: "Moloch/' inquit, " ut Ebrsei dicunt, idolum erat
334 THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
cupreum ad formam hominis factum, interius concavum. Et in ilia
concavitate fiebat ignis, quousque idolum esset quasi ignitum, et
tune ponebatur puer inter manus idoli. Et sacerdos tympana pul-
sans tantum sonitum faciebat, quod vox pueri morientis audiri non
poterat, ne parentes compaterentur, sed magis crederent animam
acceptam a diis in quiete et sine dolore." Alii aliter : "Incendebant,"
inquiunt, " Chemarim ignem magnum, et accipiebat eorum aliquis
partem seminis a patre, et tradebat earn aliis Chemarim ; et illi rur-
sum reddebant nlium patri suo, postquam ipsis traditus esset, ut
traduceret eum per ignem eorum potestate. Atque pater filii ipse
erat. qui traducebat nlium suum vel filiam suam per ignem accen-
sum potestate Chemarim, transireque eum faciebat ab uno latere
ad aliud per mediam flammam, donee combureretur puer." Tradi-
tionem istam pueri ro?g Chemarim, intelligi putant verbis illis prse-
cepti, "Non dabis," aut, "Non trades de semine tuo ;" et traductionem,
per transitum istum exponunt; nee tamen negant, eum tandem
necatum et crematum fuisse. Statuam autem asneam Carthagine
Saturno dicatam, cui ignis ad homines vivos comburendos suberat,
narrat Diodorus : et morem similem inter Druidas obtinuisse, supe-
rius docuimus.
IV. Quse item de februis seu lustratione per ignes dicuntur,
locum hie etiam habere possunt. Forsan enim temporis decursu, ad
mitius istud genus cruciatuum descenderint idololatrse, prout alibi
etiam caBdium horrendarum pertaasi, pro vivis hominibus hominum
simulacra obtulerunt. Istiusmodi etiam KaQapit/tov initiationi ido-
lolatricse praamiserunt. Nemo enim rite consecrari aliquorum ido-
lorum sacris potuit, nisi transiret per multos suppliciorum gradus;
horum unus erat per ignem trajectio, qua non leviter combusti et
vulnerati erant initiandi. Ita Greg. Naz. Orat. i. cont. Julian.:
Ovx av eig MiQpav duvvjffaro rig rg?ig^i/a/, si /&% dia r/vuv fiaQfluv wap&.Quv
ruv xohdtituv dsi^y savrbv o<nov xal dvaQrr — "MithraB sacris initiari nemo
potest, nisi per aliquot suppliciorum gradus sacrum se et impassi-
bilem ostenderet." Et Nonnus: "Primum levioribus suppliciis, deinde
atrocioribus affi ciuntur ; atque ita post decursa omnia tormenta ipsius
sacris imbuuntur, igne quippe et aqua atque hujusmodi supplicio
rum generibus excruciantur." De ritibus etiam iisdem Virgilius,
Mu. xi. 785:—
" Saiicti custos Soractis Apollo,
Quern primi colimus, cui pineus ardor acervo
Pascitur, et medium freti pietate per ignem
Cultores multa premimus vestigia pruna."
De quibus videndus Plinius, lib. vii. cap. ii. Atque hsec etiam imi-
tatos fuisse Israelitas haud improbabile.
V. Causas tanti sceleris exponit propheta: Mic. vi. 6, 7, "Qua-
nam re veniam ante Dominum, et incurvabo me Deo excelso? ve-
CAP. VII.] THEOLOGLE MOSAICS CORRUPTIO. 335
niamne ante eum holocaustis, cum vitulis anniculis? An accepta
habeat Dominus millia arietum, myriades torrentium olei? an darem
primogenitum meum pro defectione mea, fructum ventris mese pro
peccato animsB mese?" Letales conscientise morsus miseros hypocritas
veri sacrificii, quod solum peccati conscientiam tollit, ignaros, in in-
saniam istam adegerunt.
VI. Locus idoli hujus cultui destinatus, erat vallis filii Hinnom.
" Locus erat/' inquit Adrichomius, " in suburbanis Hierusalem (con
tra orientem sub monte ascensionis juxta Piscinam fullonis) ut
Tempe amcenissimus, fontibus Siloe ac fluxu torrentis Cedron irri-
guus; viridariis et hortis consitus, totusque nemorosus ac deliciis
plenus." Ita est, nam cum omnia alia idola lucos et fana sua in ipsa
urbe habuerint, sedes Molocho dicatse extra muros urbis exstructse
erant. Nomine illo vocabatur, antequam Israelite terram Canaanseam
ingressi essent; nam in divisione terrse prima, diserte nominatur
"vallis filii Hinnom/' et " vallis Hinnom/'' Josh. xv. 8, neque aliunde
quserenda vocis origo. Nam sunt, qui deducunt a D3H, "rugivit,
ejulavit," quasi a rugitu, quern filii idololatrarum ibi immolati emi-
serant, ita diceretur; sed uti diximus, locus a possessore ita dictus
erat, longe antequam eo scelere pollueretur. Ex &3n K^ , " valle
Hinnom/' facta est uno verbo Teewa; etiam unica dictione habemus
p^l, " Geliinnom/' Josh, xviii. 1 6. [?] Ob multas causas ccepit postea
locus damnatorum ita vocari ; id a veteribus ita factum esse negat
Hieronymus. Nempe Chaldseus paraphrastes Hieronymo incognitus ;
qui ssepissime eo vocabulo pro loco damnatorum utitur ; ut Esa. xxxiii.
14, atque alibi. Dictione T'sswa Dominum nostrum, Matt. v. 29, 30,
et x. 28, eo sensu usum esse constat. Cum enim locus iste primo
per miserorum infantum vivicomburium ; deinde exercitus Assyriaci
sub Sennacheribo leavutefyiav, atque summam per Josiam mortuorum
ossium injectione pollutionem, horribilis et abominandus redderetur,
tot sceleribus et suppliciis horrendis cumulatus, idoneus visus est,
qui improbis in memoriam revocaret horrendas istas et sempiternas
pcenas, quas, tempore praestituto, de iis omnibus Deus sumpturus est.
Illatis autem cadaveribus totam vallem ita polluit Josias, 2 Reg.
xxiii. 10, ut non videatur usui superstitioso postea unquam fuisse
separata.
VII. In ea valle locus peculiaris erat Tophet; forsan omne illud
spatium ea vox denotat, quod erat intra sacrorum septum : 2 Reg.
xxiii. 10, " Polluit Tophet in valle filiorum Hinnom." Et Hieron.
vii. 31, " Excelsa Tophet in valle filii Hinnom." Tophet ita dictum
esse a f]n , " tympanum/' plerique statuunt ; nempe percutiebatur
tympanum, dum puer vivus esset in igneo idoli conclavi, ne ejulatus,
quos inter flammas ederet, impia parentum commoverent viscera.
Forerius in Esa. xxx. 33, ait flSfr prodigium significare, atque locum
inde ita dictum fuisse, quoniam horribile erat spectaculum. Et in
336 THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
sententise suse confirmationem adducit Jobi verba, cap. xvii. 6, " Sta-
tuit me parabolam populorum, njflK ^ t| -3?? ^? n< ! •" Yerba ilia sane
varie vertunt interpretes. Arias Montan. : " Et ignis Gehennse
antea ero/' Junius: "Tympanotribarum ante materia ero." Vulgat.,
" Exemplum sum coram eis." LXX., TsXw; 8& avro?g avefyv, — " Ri-
sus illis deveni." Chaldaeus: VIK 1*j£ f£ DJnjI, — " Et ab interiori
GehenDse ero." Nostrates: "And aforetime I was as a tabret;" vel
potius, " Afore them/' ut notant in margine. Queritur sine dubio
vir sanctus se opprobrium, ludibriurn et fabulam factum esse homi-
nibus nihili, cui scilicet tanquam tympano illuderent, vel quern
pulsarent ut tympanum. Cum autem vox ilia nriari apud Esaiam
prophetam, cap. xxx. 33, pro inferno sumatur, vel ad poenas seternas
figurandas adhibeatur, eandem hie loci significationem obtinere arbi-
trati sunt interpretes. Ceterum nihil obstat, quo minus tympanum
hie denotet, potius quam prodigium aut portentum, quod voluit vir
doctus. Verum locum et pcenas damnatorum apud Esaiam describi
nemini dubium esse potest, qui paulo attentius ignem ilium, olim
regi prseparatum, cum eo conferat, quern Dominus noster praspara-
tum fuisse diabolo et angelis ejus docet.
VIII. Quisnam esset, quern cultu hoc nefario venerati sunt, non
adeo certa res est. Eundem cum Baale fuisse, probare videtur idem
cultus; nam et Baali filios sacrificabant, idque in valle Hinnom,
Jer. vii. 31. Deinde Amosus Molochum in deserto populum colu-
isse affirmat, cap. v. 26, at prseter Baal-pehorem idolum ullum eos
ibi coluisse in eorum temporum historia non memoratur. Moloc
ideo idem ac Baal-peor et Baal, hoc est, Sol. Saturnum sacrificia
indicare nonnulli arbitrantur; ipsum vero Saturnum Tyrium, Solem
fuisse, pluribus ostendit 01. Vossius.
IX. Neque ab hoc Molocho alii fuerunt Adrammelech et Anamme-
lech, quibus habitatores Sepharvaim filios suos igne combusserunt,
2 Reg. xvii. 31. Adrammelech est ^? ^™, seu "rex magnificus "
et Anammelech ^? fij£, seu "regis responsio/' a quo scilicet responsa
oracularia petierunt.
X. In his ideo utcunque latenter, Solem venerati sunt. Omni
vero tandem larva deposita, ipsum palam et ex professo divinis
honoribus prosecuti sunt. Equos et currus Soli posuisse reges Je-
hudse, narrat sacra historia, 2 Reg. xxiii. 11. Per omnem orientem
sacri erant Soli equi. Id docet Xenophon, KvpovaiB., lib. viii. et
Anab. lib. iv. ; Pausanias etiam in Laconic. Eis quadrigas additas
fuisse ostendit decimo ^Ethiopicorum Heliodorus. Yidentur hi equi
fuisse instar veredorum, quibus cursores equestres utebantur, qui
quotidie solem salutabant jussu regis; vel forsan etiam ipse rex ac
principes solem adoraturi eis insidebant. Utrum currus veri fuerint,
an cnrruum imagines, incertum est. At certum ultra hanc equorum
dedicationem, eos directe et immediate solem adorasse : Ezech.
?. VIII.]
THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO.
337
riii. 16, "Adorabant solem versus orientem." Ilium antiquissimum
fuisse cultum solarem, alibi docuimus.
CAPUT VIII.
Astaroth — Dea Sidoniorum — Hebrseis Deus dicta — Philisthsels culta — Ejus nomi-
nis oppidum — Ovium simulacra — Luci Astaroth—™"^ et n ^'f? — Astarte
— Atergatis — Derceto — De Regina Gatide ; et olrsp Txn^os — Piscium absti-
nentia; superstitionis ortus — Simulacrum Astartis quale — Regina coeli —
Luna — Dea coelestis ovpavia — Sol cceli dominus — Luna regina — Gad et
Meni, Esa. Ixv. 11 — Gad, quis — Sententia Hieron^mi — Coeli exercitus — Dii
Damasceni — Maachse terriculamentum — Alia.
I. RESTAT, ut de Astaroth agarnus, paucisque aliis diis innomi-
natis, qui supersunt. Astaroth dicitur PtfTy V}%, 1 Reg. xi. 5, 33.
Deus Sidoniorum, pro dea; cum Hebrasi vocem nullam habeant,
quse genere feminino numen enunciet. Ea primo memoratur Jud.
ii. 13, atque iterum cap. x. 6; 1 Sam. vii. 3. Non tantum Sidoniis
sed et Philisthseis, adeoque omnibus littus maris incolentibus adora-
tum fuisse hoc idolum, ostendit 1 Sam. xxxi. 10.
II. Erat etiam hujus nominis oppidum, Deut. i. 4, Josh. ix. 10,
quod ab idoli hujus cultu cognomen duxisse, nemini dubium esse
potest ; vicissim idolis sa3pissime nomina imposita fuere a locis, qui-
bus cultus superstitiosus eis praBberetur.
III. Judasi communiter statuunt, Astaroth esse idoloram simulacra
in similitudinem ovium formata. FHJ'W enim " femellam ovis"
denotare aiunt. Alii a multitudine sacrificiorum, ex,ovibus et pecu-
dibus, idolum nomen sortitum esse volunt, 1 Sam. vii. 4. LXX.
vertunt finntpy per aX^ 'AerapM, "lucos Astaroth;" aliam, cum ea
ejusdem pene soni, dictionem conjungens; nam
sigriificabat. Inde idolum hoc in lucis adoratum fuisse, nonnulli
arbitrantur.
IV. Aliis nominibus idolum hoc etiam dictum est, Astarte, dea
Syra nominatissirna, et Atergatis, et Derceto; ea omnia ab illo altero
fluxisse constat. Vana enim sunt qua3 ex Antipatro Stoico de dea
hac producit Athenaeus Deipnos. lib. viii., et cur Atergatis diceretur.
Gatim reginam quandam fingit, quas edictum promulgavit, ne quis
arsp Tdndog, hoc est, " praster Gatidem"pisces ederet. Inde, inquit,
apud imperitum vulgus prodiit nomen Atergatis, inepte; et Gra3-
corum more in investigandis nominum deorum originibus: Atergatim
enim vocem corruptam esse ab rnh^y nemo non videt.
V. Inde vero prodiit conjectura ineptissima, quod ejus cultus pars
erat piscium abstinentia ; ejus etiam apud Syros causam non minus
ineptam assignat apud Hyginum in poetico astronomico Diogenes
Erythrseus. "Is," inquit, " scribit quodam tempore Venerem cum
VOL. XVII. 22
338 THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
Cupidine filio in Syriam ad flumen Euphratem venisse, et eodem
loco repente Typhona giganta apparuisse; Venerem autem cum
filio in flumen se projecisse, et ibi figuram pisciurn forma mutasse,
quo facto periculo esse liberatos. Itaque postea Syros, qui his locis
sunt proximi, destitisse pisces esitare, quod vereantur eos capere,
ne simili causa, aut deorum praBsidia impugnare videantur, aut eos
capere." Istis nihil stultius. Simulacrum idoli plurimi aiunt a
femoribus ad pedes usque extremes figura piscis fictum fuisse, reli-
qua parte corporis femina erat. Incerta figurse origo; sed earn pis-
cium religioni ansam prsebuisse pene certum. Veneri statuam fuisse
dicit Nicetus in Gregorium. Ego nullus dubito, quin eadem fuerit
cum " regina cceli" toties JeremiaB memorata. Ea luna erat, qua3 aliis
et Venus et Diana, et Juno Lucina; ob -TroXuw^tt/av, et sacrificiorum
multitudinem rnnipy dicta. Deam Syram, quse Astarte, luriam esse
se existimare affirmat Lucianus. Lunam inter astra dominantem
eo nomine notari consentit Hieronymus, in Jer. cap. vii.
Ita earn describit poeta: —
" Micat inter omnes
Julium sidus, velut inter ignes
Luna minores."< — Hor. Car. lib. i. Od. xii. 46.
Et Epod. xv. 1 :—
" Nox erat, et coelo fulgebat luna sereno
Inter minora sidera."
Hoc est, regina cceli. Cum SyriaB Astarte conjungit Tertullianus,
Apol. cap. xxiv., AfricaB ccelestem. Per coelestem, seu ofyaw'av,
Venus vulgo intellecta, quemadmodum ex Luciano constat. Sed
Venus ista non nisi luna, quod alias ostensum. Non desunt autem,
qui solern reginam cceli fuisse arbitrantur. Nam W®W aliquando
feminini generis esse probant exempla; HTJ vero, quaB vox lunam
denotat, ut ilia altera solem, nunquam. Unde Chaldaais Deus
Lunus dictus. Sed vix crederem, obtinuisse rationem istam gram-
maticalem, sed potius uti solem &fiVr?yz t seu "dominum cceli/' etiam
regem dixerunt, ita nomine " reginse cceli " lunam notare voluerint.
VI. Philastrius HaBres. xv. affirmat, JudaBos fortunam coluisse,
quse regina cceli in Africa nuncupatur. Respicit sine dubio ad locum,;
ilium Esaise, cap. Ixv. 11, in ^I9PP ^ BNM^DDn; |H^' n^ D^'yn. Quse
verba varie vertunt interpretes. LXX. 13, datftwov vertunt; et
rvyr\\ 'EroipdfyvTfs r& bat^avi^ rpdire^av, xai wXTipovvres ry ruyji
— " Parantes daBmoni mensam et implentes fortunaB potionem." Et
in versione Latina textus GraBci, qui apud Hieronymum exstat, for-
tuna rSj 1? respondet; duipoviov vero r& ^. Vulgatus non N"p sed 1|
fortunam vertit; et Meni pro particula tantum usurpat: "Qui ponitis
fortunse mensam et libatis super earn." Atque ita etiam Symmachus
teste Hieronymo; et " absque me/' reddit. Junius vim vocum refert,
ita enim vertit, " Qui instruitis turmss illi mensam, quique impletis
numeris illis libamen." 13 enim turmam significat; et ^ a
CAP. IX.] THEOLOGLE MOSAICS CORRUPTIO. 339
numerare, enata esse videtur. .Eum sequuntur nostrates : " That
prepare a table for that troop, and that furnish the. drink-offering
unto that number;'' in marginem autem rejiciunt Gad et Meni.
Arias Montanus: "Parantes Jovi niensam, et implentes Meni liba-
men." In tanta varietate, non facile est dicere quid maxime arri-
det. Reginam coeli hie non intelligi, certum; mnlta de stella Jovis,
de Mercuric, de stellarum constellatione, de bona fortuna, de horo
scope, ascendente planeta propitio, feliciter posito, de idolis Edom-
seorum, aliisque, incertis omnibus, in hunc locum congerunt viri
eruditi. Quamvis autem ex omni parte haud faciant satis, fateor
tamen animo maxime respondere, quse olim in locum annotavit doc-
tissimus Hieronymus. " Est/' inquit, " in cunctis urbibus et maxime
in ^Egypto, et in Alexandria idololatri^ vetus consuetudo, ut ultima
die anni, et mensis eorum qui extremus est, ponant mensam re-
fertam varii generis epulis, et poculum mulso mistum, vel praeteriti
anni vel futuri fertilitatem auspicantes. Hoe autem faciebant et
Israelite omnium simulacrorum portenta venerantes."
VII. Cum sole et luna adoraverunt etiam totum cceli exercitum,
hoc est, stellas omnes. Chemosh, 1 Reg. xi. 33, eundem cum Bel-
phehore fuisse scribit Hieronymus, in Esa. xv. Verius cum Moleco,
ut videre est Jud. xi. 24.
VIII. Restant dii innominati. Inter eos occurrant dii Damasceni,
quibus rex Achaz sacrificavit, 2 Chron. xxviii. 23, et altare struxit
in ipsa Dei domo, 2 Reg. xvu 11-13. Maacha, avia regis Asa, quse
mater ejus dicitur, idolum peculiare colendum in luco proposuit, 2
Chron. xv. 16, " n$BD rnf*6 fecit/' Vulgatus, "Simulacrum Priapi."
Alii, "statuam horrendam." ' Agrdpriiv, LXX. Vocabulum, " terrieu-
lamentum," seu terrorem, significat. Inde Castalio " Panem" vertit,
qui in lucis, terrorem hominibus incutere solitus. Inane potius ter-
riculamentum Spiritum Sanctum innuere arbitror.
IX. Quae de Ob et lideoni dicuntur aliisque tyyaffrpifAvMae gene-
ribus, atque de chiromantia, augurio, geomantia, sortilegio, Pythiis,
et pnestigiatoribus, ad institutum nostrum non pertinent. Sufficiat
praecipua, si non omnia ista idola paucis perstrinxisse, quse scelere
nefario, relicto Deo vero, apostatse superstitiose coluerunt.
CAPUT IX,
Vitulus Aaronicus — Ejus conficiendi occasio — Non Deum summum sed internun-
tium postulavit populus — Vitulum Deum esse non credebant — Metonymicc
ita dictus — An factus ad instar Apidis ^Egyptiacse — Aurese amisssc Apidis
imaginesr— Figura vituli maris — Apis bos femina — Vituli Jeroboamici cur
juvencae dicti — Non alius Deus prseter Jehovam in vitulo cultus — Exosa Deo
superstitio — Mendacia gentilium de adoratione capitis asini, Hierosolymis —
540 THEOLOGIZE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
Figmenti occasio et color — Locus Taciti notatus — Vitulum in pulverem com-
minutura in aquam di^persit Moses — An in similitudinem submersionis Apidis
— Aaron a Judaeis purgatusinepte; aMoncseio falsb — Verum crimen Aaronis.
I. SEQUUNTUR ea, quse in modo mediisque cultus religiosi deli-
querunt, cultum arbitrarium instituti loco substituentes. Atque hie
primum occurrit vitulus Aaronicus, Exod. xxxii. 1—5. Absente per
dies aliquot in monte Mose, populus carnalis visibilis signi prsesentias
divinae sibi promissse avidus, et nondum cultu toto coetui communi
institutus, ad conflandum in eos fines vitulum aureum, Aaronem ade-
gerunt. " Age," inquiunt, " fac nobis deos, qui anteant nobis ; jam
enim Mosche viro illo, qui eduxit nos e terra ^Egypti, quid factum
sit ignoramus/' Deos scilicet petierunt, non qui Jehovse, sed qui
Mosis vices, per quos Deum consulerent, obirent. Nam, quod Aaroni
liodie fingendum committebant, vix possibile erat, ut crederent, die
.crastino in veruni numen evasurum. Dei autem nomen simulacris
metonymice tribuere, iis etiam solenne, qui neutiquam crederent
simulacra ipsa deos esse. Visibile ideo prsesentise divinas signum,
ipsi sibi fingere et fabricare aggressi sunt.
II. Aaronem quidam arbitrantur vitulum hune finxisse in simili
tudinem Apidis .ZEgyptiacse ; vel potius imaginis aureae, quam in
memoriam amissse aut defunctse Apidis consecrare soliti sunt sacer-
dotes. Ipsum etiam animal, praestantissimum semper habitum ob
labores unde terras fructus percipimus, in animo habere potuit. Sane
Sciiptura innuere videtur, vitulum istum maris vituli simulacrum
fuisse; nam Ps. cvi. 20, nomini, quo significatur, annectitur partici-
pium generis masculini /3$ 1V^. ^Egyptios autem boves feminas
Isidi consecrasse, mares sacdficasse docet Herodotus in Euterpe. Nee
obstat, quod propbeta Hoseas, vitulos Jeroboamicos ad instar vituli
hujus eremitici fictos, ™|? vocet, cap. x. 5, quam vocetn, cum sit
generis feminini per da.udXsis, hoc est juvencas, reddunt LXX. ; cum
in contemptum eos ita vocet propheta, prout rectissime in locum
annotat Hieronymus. Magnum etiam fuisse simulacrum Scriptura
innuit, cum Israelitas " gloriam suam mutasse in formam bovis
eomedentis herbam/' docet, Ps. cvi. 20. At aliquid est, quod ob
hujus vituli erectionem, " Eos corde -reverses fuisse in ^Egyptum,"
affirmet Stephanus, Act. vii. 39, ubi scilicet istiusmodi viderant simu
lacra.
III. Populum alium Deum prseter Jehovam in vitulo colere in
animo non habuisse, patet ex rei gestae historia. Superius ostendi-
mus, eos non Deum summum Jehovse loco, sed intern untium Mosis
loco, postul&sse; conspecto autem vitulo dixerunt: " Hi dii tui, Israel,
qui eduxerunt te e terra ^Egypti. Quod videns Aaron, exstruxit altare
coram eo; proclamavitque dicendo, Festum Jehovas eras esto." a Dii
tui;" hoc est, Deus tuus; nam vitulus unicus erat, et uni consecra-
tus. Ita Neh. ix. 18, "Cum fecissent sibi vitulum fusilem, dixerunt,
CAP. IX.] THEOLOGLE MOSAIC^ COERUPTIO. 341
Hie Deus tuus qui eduxit te ex ^Egypto ;" hoc est, Dei tui simu
lacrum; seu praesentiae ejus in medio tui, signum visibile. Vecors
sane et rebellis populus fuerit; at eos usque adeo desipuisse, ut cre-
derent, vitulum novicium, quern nudius tertius fecerant in deserto,
eos eduxisse ex ^Egypto, nemo arbitrari potest, nisi qui non tantum
eos unum vitulum conflasse, sed omnes in vitulos etiam mutatos
fuisse sentiat. Deinde populo ad consecrandum vitulum aecersito,
proclamavit Aaron " Festum Jehovae." " Cras," inquit, " festum
Jehovse esto;" hoc est, coram simulacro hoc tripudiantes celebra-
bimus Jehovam. Ei est festum institutum ; non vitulo, non Apidi,
non Osiridi aut Isidi. Certum ideo Israelitas eremiticos non alium
Deum praster Jehovam colere statuisse. Id argumentum doctissime
olim in libris de idololatria, et prelection, in Lib. Apoc. prosecutus
est, seculi sui decus, Johannes Rainoldus.
IV. Quanto se scelere cultus hujus arbitrarii excogitatione, populus
obstrinxerit, quamque Deo exosa fuerit ea superstitio, ex horribili
eventu citissime patuit. Latius ista enarrandi nunc non est locus;
ex verbis autem illis, Exod. xxxii. 34, " Quo die visitaturus sum, uti-
que visitaturus sum adversus eos peccatum hoc," in proverbium abiit
inter Judaaos, " Nullam pcenam irrogari Israeli, in qua non sit uncia
vituli."
V. Etiam hujus sceleris occasion e, turpissima inter gentes alias in
famise labe, et perenni, aspersus erat totus populus. Non enim ali-
unde quam ab idololatria hac vitulina, ansam arripuerunt nonnulli
celebratissimum istud cudendi figmentum, de capite aureo asini in
templo Hierosolymitano adorato. Utcunque enim putidissimum esset
mendacium, at omni tamen colore destitutes fuisse fabulatores, non
sinit nos arbitrari stultitia hasc, seuquae stultitiam omnem exsupera-
vit insania. Verba Taciti Hist. V. cap. iv. sunt : " Effigiem animalis,
quo monstrante errorem sitimque depulerant, penetrali sacravere."
Prius dixerat illud animal asinum fuisse. Id autem conciso et
presso dicendi genere hie loci assecutus esse videtur vir egregius,
qubd nemo unquam post homines natos plura mendaeia verbis pan-
cioribus protulerit. At enim negari non potest, umbram quandam
veraa historiae, et rei gestaa, quamvis obscurissime per mendaciorum
horum ambages conspici posse. Siti, viarumque errore, populum.
aliquoties pressum solitudine vastissima, et gravatum fuisse, docet
sacra historia. Viaa ducem, atque aquas importune flagitasse novi-
mus; in asinorum incidisse gregem, qui aquatum irent, iisque pra3-
monstratoribns usum, fabula est anilis. At ver6 vitulum ilium
aureum eo animo conflasse, ut illo signo Dei praasentia visibili quasi
oraculo in angustiis uterentur, cuj usque auspiciis iter pergerent, ex
rei gestaa narratione patet. Etiam Ion go post tern pore, sedibus fixi
Canaaniticis, non alio quam illo, eremitico exemplo ducti, penetrali-
bus quibusdam eandem effigiem sacraverunt, Dane scilicet et Bethele ;
342 THEOLOGLE MOSAICS CORRUPTIO. [LIB. V.
mira rerum omnium confusione, vitulum aureum gentiles, in vivum
asinum, miraculum eductionis e petra aquarum, in fontem seu rivum
ope asinorum repertum, Danem et Bethelem in Hierosolymas trans-
formarunt. Ne autem mendaciis istis Gentilium continuandis ansam
ullam praberet Josephus diligentissimus alias antiquitatum et rerum
gestarum gentis suae narrator, historian! hanc de aureo vitulo Aaro-
nico alto pressit silentio. Targum autem Uzzielis, de hoc scelere :
" Exiifc fama eorum mala inter populos terras, et acquisiverunt sibi
nomen malum per generationes suas."
VI. Yitulum hunc in pulverem comminutum, " dispersit Moses in
aquarum superficiem, et jussit bibere populum," Exod. xxxii. 20.
Ex eo Mosis facto conjiciunt Seldenus et Grotius, eum allusisse ad
submersionem Apidis ^EgyptiacaB ; praBstituto enim tempore Apidem
in Nilo solenniter submerserunt. Sed submersio ista Apidis pars
erat cultus idololatrici, eaque longe superstitiosissima. Earn Mosem
imitatum fuisse, prassertim facto illo, quo pcenam summa cum igno-
minia idololatris irrogavit, et in se est incredibile, et historic sacras
plane adversatur.
VII. Judasorum magistri ex verbis istis Aaronis, Exod. xxxii. 24,
" Aurum in ignem conjeci, et prodiit hie vitulus," quo ipsum a
crimine expedirent, fingunt eum massam auri eo animo in ignem
conjecisse, ut Israelitas iis ornamentis, qua3 stolide in idololatriam
essent profusuri, spoliaret; magorum autem opera, quorum nonnulli
ex ea fuerunt colluvie ^Egyptiaca, quas cum populo in desertum as-
cendit, vitulum prodiisse. Ben Uzziel Satanam, in medium aurum
illapsum, earn produxisse formam ; quas sane vix conveniunt cum iis,
quse de facto Aaronis memorat historia sacra, ver. 4, nempe " eum
aurum ex manu populi acceptum, formasse ca3lo, et fecisse ex eo
vitulum fusilem." Criminis etiam omnis suspicionem ab eo amoliri
conatur Franciscus Moncasius libro isto, cui nomen imposuit " Aaroni
purgato/' Dissertationibus autem istis, ne quid gravius dicam, ad
ingenii ostentationem comparatis, multa audacter comminiscitur et
temerarie, quse miror mortalium ulli, cui sanum esset sinciput, in
men tern unquam venire potuisse. Fingit, Aaronem summum turn
temporis fuisse pontificem, fingit, vituli similitudinem vidisse in
monte, turn cum Deus expresse dixerit, neminem ullam vidisse simi
litudinem, fingit, eum vitulum formasse, ad instar cherubinorum,
quos postea Moses Dei jussu erexit; obliviscitur, Deum severe inter-
dixisse, ne imaginem ullam formarent; Spiritui autem Sancto in os
plurima contradicit, aliaque multa profert, qua3 referre piget. Quam-
vis autem alium deum prseter Jehovam populo colendum in vitulo
Aaron non proposuerit, in eo autem crimine manifesto se illumque
astrinxit, quod Dei injussu cultus arbitrarii in signo visibili viam
modumque excogitaverit.
CAP. X.] THEOLOGIZE MOSAIOE CORRUPTIO. 343
CAPUT X.
Vituli Jeroboamici — Eorum conficiendorum occasio — Rationes impulsivse, usus —
Teraphim quales imagines et quomodo confectse — Nfxytytayrf/a Michese
teraphim — Ephod Gideonis — JEneus serpens — Decem tribuum captivitas.
I. AD in star vituli Aaronici longo post tempore duo alii vituli
aurei a Jeroboamo sunt erecti. Hue enim refero superstitionis Je-
roboamicse ortum et occasionem. Nimis coacta sunt, quse de Josepho
quidam referunt. In ejus memoriam vitulum olim in JSgypto dica-
tum fuisse aiunt; quod sane incertissimum. Deinde Jeroboamum
Ephraimitam e stirpe Josephaaa, quo populum in suse familias vene-
ratione retineret, hanc figuram elegisse, quam in sacris dicaret. Sed
hsec dura nimis et coacta, uti diximus, videntur. Placet magis vituli
Aaronici memoriam, hisce aliis conficiendis occasionem prasbuisse.
Quanta enim in venerattone apud populum istum antiqua patrum
suorum facinora, recte an secus facta, fuerint, testantur quse de aeneo
serpente itidem eremitico, atque Gideonis ephod, aliaque memoran-
tur. Horum autem vitulorum historiam refert Spiritus Sanctus,
1 Keg. xii. 28-32. Consilii ineundi rationes Jeroboamicas latius
exponuntur, 2 Chron. xiii. 6-9. Tota tribus Levi, atque piorum
Israelitarum plurimi, Dei institutis adhaarentes, relictis avitis sedibus
concesserunt in partes tribuum Jehudaa et Benjaminis; nam ut irent
in ditionem Judaicam redirentque, quoties vellent, sine dubio iis
liberum non erat. More enim eorum, qui rerum potiuntur, prae-
sertim ubi coeunt regni novitas, et regnandi libido, omnem religionis
praetextum in malam partem trahentium, eos, qui Hierosolymas
adirent Deum colendi gratia, deficiendi a jugo suo consilium tuto
inire potuisse, judicavit iste Jeroboamus; ac proinde earn iis omnem
ademit libertatem. Quid quod ter quotannis omnes mares ex
lege tenerentur se coram Domino ad templum sistere, cui praecepto
si dicto essent audientes, necesse esset, ut toties subditis omnibus
rex destitueretur, qui omnes in hostis sui infestissimi essent potestate.
Begnum nullum, cui is mos erat, duraturum conjecit. Quid ergo
ageret? an palam a Jehova ej usque cultu deficeret, populumque
in idem scelus pertraheret? Id quidem probabile est, hominem
nefarium, qui divina omnia humanaque ambitiorii suae postposuit,
conaturum fuisse, si spes esset, populum, apud quern recens et preca-
rium imperium obtinuerat, eo impietatis adigendi. In animum ideo
revocat vitulum istum Aaronicum, ac eo modo, quern designaverat
Aaron, Jehovam coli potuisse populo persuadet: 1 Eeg. xii. 28,
" Inito consilio rex fecit duos vitulos aureos, et edixit Israelitis, Satis
vobis ut non ascendatis Hieruschalama: ecce dii tui, o Israel, qui
eduxerunt te e terra jEgypti." lisdem verbis utitur, quibus in sui
vituli dedicatione Aaron. Jehovam autem in vitulis istis, quos non
Deo ipsi, sed cultui Hierosolymitano opposuerunt, Jeroboamum et
844 THEOLOGIZE MOSAICLE CORRUPTIO. [LIB. V.
populum coluisse palam est. Sublato itaque postea per Jehu cultu
Baalitico, hoc est, solari; huic tamen, Deum in vitulis adorandi, usque
ad ultimam et seternam captivitatem, pertinaciter adhsesit decem
tribuum populus.
II. Hujus generis fuerunt r& B^nn. Primum inter Judseos me-
morantur, Jucl. xvii. 5. Nonnulla de iis diximus in theologioe
AbrahamicaB enarratione, ad Gen. xxxi. 19. Quid fuerint, nondum
constat. "Imagines ad certum stellarum positum factaB, cum figuris,"
ait Grotius. Humana vero figura imagunculas factas fuisse, indicat
historia Michalis filia3 Saulis, qua3, ut nuntios patris ad Davidem occi-
dendum missos falleret, teraphim in lecto ejus posuit, quorum specie
et figura decepti, ipsum Davidem a3grotantem se conspexisse arbi-
trantur, 1 Sam. xix. 13. In speciem oris humani imagines factas
fuisse scribit in Lib. Rad. R. D. K. Modum fingendi refert Elias in
Thisbe. "Mactabant," inquit, " hominem primogenitum, cujus caput
torquendo prescind ebant. Caput vero abscissum sale condiebant;
scribebantque super laminam auream nomen spiritus immundi, atque
ita incendentes candelas coram eo adorabant." Per mortuos vatici-
natio, antiquis familiaris. Ut per viscera ejus deos consuleret, cata-
mitum suum Antinoum occidit Imperator Hadrianus, deinde retulit
deorum in numerum. Accensionis candelarum coram imaginibus
mos apud nonnullos adhuc durat. Teraphim etiam in usu fuisse ad
vaticinia elicienda, docet historia sacra : Zech. x. 2, " Teraphim
locuta sunt vanitatem;" Ezech. xxi. 21, " Consuluit teraphim/' Eo
autem modo, quern describit Elias, consecrata fuisse apud JudaBos,
Judaicum est figmentum; neque enim ii in eorum usu alium deum
prseter Jehovam colere, in animis habuerunt. Genus tan turn erant
simulacrorum parvulorum, et portatu facilium, larium instar et pena-
tum domesticorum. Argentum itaque illud, ex quo conflata fuere
ista Micha3 idola, affirmat mater ejus, se " Jehova3 consecrasse ad
facienda teraphim," Jud. xvii. 3. Valde etiam Michasse ammum
oblectabat, quod Levitam sacerdotem obtinuisset, ver. 10, cui perinde
iuisset, ex qua familia esset sacerdos suus oriundus, nisi statuisset
Jehovam venerari, vid. ver. 13. Teraphim ista comitabatur ephod;
hoc est, " amiculum sacerdotale linteum." Ea durasse ad captivita
tem narrat auctor Lib. Jud. xviii. 30. Post captivitatem sine eis
victuros Israel itas prsedixit, Hos. iii. 4 ; neque enim iis assentior, qui
veri et falsi cultus ibi mentionem a propheta juxta fieri arbitran-
tur. Ephod, inquiunt, Domino ; teraphim idolis. Sed utraque fuere
superstitionis paratura ; neque enim Israelitis licitus magis erat usus
ephodi, quam ruv teraphim.
III. Hue etiam pertinet ephod Gideonis, Jud. viii. 27. De
forma vestis, nihil opus est dicere, cum ea in libro Exodi pluribus
describatur. Amiculum erat inauratum: primo victoriaB (wwdavvov,
deinde mutatum in usum superstitiosum. Ephod ewsxdoxixus suim
CAP. XI.] ECCLESLE JUDAIOE EEFORMATIO EZRAITICA. 345
arbitratur Augustinus ; atque Gideonem omnia vestimenta pontifi
calia confecisse, quo cultum Dei in civitatem suam Hophram per-
traheret. Bono forsan zelo, sed eventu pessimo. Nam hsec Dei
injussu instituebat; ipsum tamen Deum penitus non deseruerunt
Gideonitae.
IV. Omnibus nota sunt, qua3 attinent ad serpentem aeneum ere-
miticum. In finem evangelicum primo erectum, deinde in usum
superstitiosum translatum, summo cum contemptu fregit et abjecit
rex pius Ezecliias.
V. Atque haec fuere, si non omnia, saltern praacipua idola, cultus-
que falsi media et instrumenta, quibus populus iste in idololatriam
profligatissmius, in apostasia hac initiatus, rejecto primo theologia3
Mosaicas fundamento se polluit et contaminavit. Foeda idololatri-
arum harum colluvie volutantem, et insanabilem, ecclesiam decem
tribuum, 2 Chron. xxxvi. 16, in captivitatem aeternam, sine spe aut
promissione reditus, abduci Deus procuravit. De ecclesia Judaica
pauca adhuc dicenda restant.
CAPUT XL
Defections ecclesiae Judaicse progressus, et eventus.
I. PRIMUM theologiaB MosaicaB fundamentum, cultus arbitrarii et
idololatrici introductione, repudiasse apostatas pluribus ostendimus;
restat, ut paucis doceam, eos etiam aspernatos esse alia ilia ejusdem
veritatis principia, quse parern cum illo primo locum in ista tbeo-
logia occupasse, similiter ostensum est. Justificationem gratuitam
et salutem aeternam Messiae meritis obtinendam et mediatione, do-
cuit etiam ista theologia. Temporis decursu invaluit de justitia per
opera legis, et ceremonialium rituum observationem error perniciosis-
simus. Hac opinione inflatus contumax populus et sui plenus,
magnifice in omnibus et ubivis se extulit, quasi solus dignus, quem
Deus curaret. Etiam tandem spreta obedientia morali atque in
vitia profusi, in unis sacrificiis et ritibus externis spem omnem col-
locarunt. Erroribus his perniciosissimis obviam ivit Deus ministerio
prophetarum. Sed nee eo a prava propriae justitias opinatione, eujus
fermento saepissime turgent, qui ab omni justitia sunt remotissimi,
dejecti fuere; sed ea demum defectionis hujus initialis pars magna
fuit.
II. Messige promissum, qui una cum justitia et pace seterna, novos
cultus divini ritus institueret, abolitis istis Mosaicis ; qui ad tempus
directione praestitutum impositi fuerunt, tertium constituit theologiae
Judaicae fundamentum. - Absolutam ceremoniarum a&ternitatem
somniare incipientes, hujus etiam principii curam abjecerunt.
346 EGOLESS JUDAIC^ REFORM ATIO EZRAITICA. [LIB. V.
III. Hsec erat defectio ilia partialis ecclesise Judaic83, quam sep-
tuaginta annorum captivitate corrigere, Deo summa uteriti lenitate
et misericordia placuit. Postquam enim se a sceleratis istis moribus
et erroribus per ministerium propheticum populus divelli passus non
est, atque insuper omni injustitia, libidine, rapinis, stupris, homi-
cidiis et oppressionibus esset cumulatus, in earn conditionem redacta
est ecclesia, ut partim ob constitutionem nationalem, partim quia
multo maxima pars populi in defectionem consenserat, prorsus im-
possibilis evasit ecclesia per bonorum separationem reformatio.
Placuit ideo Deo ^ero/x^cv'av inferre catholicam, ut omnia, qua3 ad
theologiaa Mosaicas observantiam pertinent, ab ipsis quasi fundamen-
tis denuo ordiri posset populus in terram patriam redux.
IV. Hunc itaque finem horrendum nacta est partialis ista ecclesiai
Judaicas apostasia; urbe ipsa, et templo, totius cultus solennis sede
unica, ferro et ignis vastatis et solo aaquatis, populus residuus in cap-
tivitatem est abactus, cultus celebrandi totali facta intercisione.
Y. Nondum vero Deus amorem suum omnem erga populum istum
expleverat, nondum curam et spem omnem istius ecclesiaB abjecerat;
aliam periclitationem, quod de animabus individuis somniant rab-
bini, earn subire voluit.
CAPUT XII.
Captivitatis Babylonicae ad reformationem ecclesiae necessitas — Reformationis
Ezraiticae capita — Synagoga magna restaurata — Ejus origo; opus — Festum
tabernaculorum restitutum Deo gratum — Reformationis ecclesiasticse regula
unica — Hohvyaplois repudiatio — Textus biblici accuratio — Punctorum He-
braicorum origo.
I. OMNEM curarn ecclesias in captivitatem deportatas Deum non
abjecisse, et ex eventu patuit, et ipse piis per promissa sua fidem
fecerat. Quin imo patri clementissimo pro maximis sceleribus brevis
ilia psToixqaJa satis erat pcenarum. Alius erat ea durante, longe
alius populi istius status, quam nunc est ejusdern populi separatis-
sime a Deo disjuncti. Neque enim turn temporis aut verbo scripto,
aut Spiritu Sancto, aut ministerio prophetico, aut spe reditus certis-
sima destitutus erat. Veruin uti diximus, impossibile erat, ut ec
clesia ista ad bonam frugem recuperaretur, sine totali observationum
solennium intercisione. Cum enim templum sanctum esset, urbs
sancta, totaque terra, sacerdotes ex una certa familia oriundi omnes,
administrationes sacra3 ad locum unum alligatas, maxima parte sa-
cerdotum populique corrupta et in defectione apostatica pertinaciter
haBrente, transmigrate ex ecclesiaB sedibus catholica, reformationi
necessarib prasstruenda erat. Exacto autem captivitatis tempore
prsestituto, populum reducem sub auspiciis piorum principum,
CAP. XII.] ECCLESLE JUDAICLE REFORMATIO EZRAITICA.
347
acerdotum, et prophetarum, absolutissimam ecclesise reformation em,
normam theologies Mosaicae molitum foisse, testantur libri Ezras
t Nehemiae, historic!; Ha,ggaei, Zecharise, et Malachiae, prophetic!.
II. Reformationis autem istius, quam a primario ejus auctore
zraiticam vocabimus, sex fuere partes solenniores, vid., — 1. Templi
nstauratio ; 2. Magnae synagogse institutio ; 3. Diligentissima exem-
larium librorum sacrorum consideratio ; 4. Verbi Dei praedicatio
dula; 5. Solennis Cuthaeorum excommunicatio ; 6. A mixto po-
>ulo separatio.
III. Quae ad tempi! instaurationem pertinent, cum ab aliis ob diffi-
Itates quasdam chronologicas plus satis sint vexata, neque ad insti-
utum nostrum proprie pertineant, praeterire visum est.
IV. Secundam partem reformationis Ezraiticae, statuimus syna-
•ogae magnae, quae celebri fama inter Judaeos memoratur, institutio-
em. r&nan noia ^:N , seu " viri magni synagogas/' reformatorum
istorum usitatissima periphrasis est. Qui de ea plura scire velit, praater
udasos, consulat Martin. Raymund. Pag. Fid. part, ii.cap. iv. ; Petrum
alatin. Arcan. lib. iv. cap. vi.; Bodin. de Repub. lib. vi. cap. viii.;
ron. Annal. T. i. A.C. xxxi. 10, 11, xxxiii. 19; Lorin. ad Numer.
i. 16; Casaubon. Exercit. xiii. 5; Cappell. Vindic. pro Casaub. lib.
ii. cap. ii. ; Cunse de Repub. Heb. ; Constant. TEmper. in Titu. Mid-
oth. cap. v. sec. 3.
Y. Synedrium septuaginta-unius-virale a Mose institution erat in
eserto, quod comparate ad minores judicum concessus magnum
mmuniter vocant. Illud nonnulli affirmant soli seculo eremitico
nserviisse, neque durasse in terra Canaanaaa constitutis judicibus ant
egibus; quos egregie falli docet Seldenus, synedriorum horum vin-
ex acerrimus; qui tamen non negat, ea multoties intermissa fuisse.
yriedrium hoc primo in loco restituit populus redux. Sunt, fateor,
uibus ad stomachum non facit pars hasc eminentissima reformationis
iticse; quaaque de ea dicuntur pro figmentis habent Judaicis;
ipsi interea credere parati, quicquid Talmud mendax audet in tra-
itionibus fingendis, modo in opinionum, quas fovent, commodum
dat. Ast uti diximus, synodi hujus septuaginta-unius-viralis origo
acra erat, ab expresso Dei mandate prodiens. Magnos autem viros
illos et prophetas e captivitate reduces, in lege Dei instructissimos,
reformationis omnimodaa zelo flagrantes, coetum istum, absque quo
neque ordinem conservare potuerunt, neque auctoritatem, non restau-
rasse, qui somniant, me rivalem non sunt habituri. Neque enim aliis
in rebus ofBcio suo ita defuisse deprehenduntur, ut in hoc summoo
utilitatis, et ad populi regimen necessitatis institute, negligentes eos
fuisse suspicaremur.
VI. Porro: ccetus iste reformatorum, non a membrorum ejus
numero, qui precise erat determinatus, sed ob personarum dignita
tem, quae eum constituerunt, " synagoga magna" xar s^o^v dictus
348 ECCLESLE JUDAIOE REFORMATIO EZRAITICA. [LIB. V.
est. Etenim confessorum plurimi, viri erant Sg&'cmuo'ro/, prophetse,
et Spiritus Sancti amanuenses. Istiusmodi conventum a diebus
Mosis, ecclesia ista nunquam viderat; nulli ideo mirum videri debet,
si ea in sacram praxim reduxerit, quan a Deo instituta ab ipsis pene
ecclesian primordiis spreta et neglecta jacuerant; atque si divina fre-
tus auctoritate, nonnulla constituent circa ipsam Scripturam sacram
in omnium fidelium in finem usque mundi usum et commodum.
Ecclesise reformatio proxime accedit ad institutionem ejus primam.
Necesse ideo erat, ut omnes isti prophetse et viri divini quasi unus
essent Moses; magnum enim iis opus et arduum incubuit, quo
multarum generationum ruinse erant reparandan. Summan autem
diligentise, in omnibus ad normam theologian Mosaican examussim
restaurandis, specimen, uno aut altero documento addere placet.
VII. Primum esto festi tabernaculorum restitutio, Neb. viii. 14,
16-18, " Cum invenissent scriptum in lege prsecepisse Jehovam per
Mosem, ut considerent Israelite in tabemaculis in festo eorum mense
septimo ..... Egressi populus .... fecerunt sibi tabernacula, quis-
que in tecto suo, aut in atriis suis, ac in atriis domus Dei, etiam in
platea portas aquarum. Sic cum fecissent tota congregatio ilia re
duces a captivitate tabernacula, et considerent in ipsis tabemaculis:
cum ita non fecissent filii Israelis, inde a temporibus Jehoshuan filii
Nun, usque in diem istum, erat lantitia valde magna" Hoc est,
quamvis festum septimi mensis observaverant, non tamen in taber-
naculis consederant, a diebus Jehosbuan. Sed quid opus, inquies,
fuerit institutum antiquatum, quod Samuel propheta, David rex, et
Josias reformatorum ante captivitatem maximus omiserant, in usum
revocare? Annon ultra tempora Davidica, quibus maxime floruit
cultus divini observatio religiosa, in reformations respicere, merae
erat et nimian curiositatis? At non ita Deo visum. Ut enim illud
eorum officium sibi gratum et acceptum testaretur, illico per pro-
phetam non tantum festum illud magnopere laudibus effert; sed
in super ejus nomine cultum evangelii spiritualem introducendum
celebrat, Zech. xiv. 16-19, nempe ut inde discerent pii reformatores,
quanti esset apud Deum pretii omissis aliis omnibus considerationi-
bus ad normam theologian Mosaics in opere suo severe et accurate
attendere.
VIII. Cum gentilibus etiam afcfurov pifyv, a diebus Solomonis vix
sancte vitatam, e finibus ecclesian synagogam istam exterminasse mox
ostendemus, sed et altius ascendemnt. Etenim consuetudini anti-
quissimaB, a Deo vero nunquam approbate, plures uxores ducendi,
atque ob causas leviculas eas dimittendi, quas legitimis tabulis sibi
junxerant, quan apud totam gentem an ap^aiuv obtinuerat, se oppo-
suerunt viri spiritu prophetian instructi, Mai. ii. 14-16, "Jehovah
testificatus est inter te et uxorem adolescentian tuan, contra quam tu
perfide agis: cum sit socia tua, et uxor fcederata tibi. Nam nonne
CAP. XII.] EGOLESS JUDAIC^ REFORMATIO EZRAITICA. 349
unam effecit, quamvis residuum spiritus penes ipsum esset ? Quid
autem unam ? Qusesiturum semen Dei Sibi odio esse dismis-
sionem, ait Jehovah Israelis/' Illustre adversus polygamiam testi-
monium, quale alibi in toto Veteri Testamentp ante captivitatem non
exstitit. Fateor, ambigua esse verba priora, ver. 15, '"TO ^C 1 ?"^,
quas varie reddunt interpretes: " Nonne unus fecit?" "Nonne fecit
unum?" Ka/ ou/c &M.OS eiroiqffs ; "Et non alius fecit/' "in^ enim cum
sit generis masculini, feminam denotare non posse videtur. Sed
vocem femininam ab ea derivatam non habet. Nam J">n? non es t a b
, qua? JTiriK pareret, sed ab *$, ut docet R. D. K. in Michlol.
Nil minim ideo si TJK genere feminine aliquando usurpetur, prout
vi ejus acceptionis neutraliter significat, Zech. xi. 7, verba etiam se-
quentia non alium sensum admittunt. De uno Abrahamo nescio
quid nugatur Targum Jonathanis. Sed verba manifesto interpre-
tanda sunt, aut de unica femina initio creata, prout eorum sensum
jeddere videtur ipse auctor et Scripturas interpres optimus, Dominus
noster Jesus Christus; aut de consilio unici Dei, unum marem
unamque feminam matrimonio legitimo jungendi.
IX. Verba etiam, quibus de repudiis agit propheta, ambiguitate
omni non carent, ver. 16: n j n< I ^P^ ^^ ^F" 1 ?- Hieronym. " Cum
odio habueris earn dimitte, dicit Dominus/' Antiqua versio Angli-
cana, " If he hate her, let him put her away;" quam lectionem in
margine retinet tralatio regia, quaa tamen in alium plane sensum
verba interpretatur, " The LORD saith that he hateth putting away,"
ad mentem Spiritus Sancti. Cum enim verba elliptice ponantur, is
sensus, qui sine supplementis arbitrariis proximus est ut fundant, est
amplectendus. Absolute ideo ponitur rw ; et Deus se istud rb mittere
odio habere testatur.
X In hunc modum jacta sunt prima reformationis ecclesiae Ju-
daicse ex captivitate reducis, iundainenta. Ipsissirnas Dei institu-
tiones originarias, utcunque per tot secula antiquatas et oblivioni
traditas, summa fide et diligentia indagantes, iis sanctissime adhse-
serunt.
XL Sacrse Scripturse accurationem proximo in loco memoravi-
mus. Is maximus ecclesise thesaurus, cui sub Dei cura, spiritusque
administratione exsistentiam suam in tenis debet. Hsec totius refor
mationis lex unica; quae ideo primo in loco accuranda. Exemplaria
antiqua summa fide servata apud se Ezram et socios propheticos
habuisse, nemo juste ambigere potest. Eis correctissime describendis,
atque meudis ex aliis, quse durante dispersione irrepere potuisse non
est impossibile, tollendis, operam summam navarunt. Omnium col-
lationi ascribunt nonnulli initium 1^31 ^p. In toto autem opere
usi sunt prsesentissimo Dei afrlatu et ductu. Literas vero antiquas,
quibus a prophetis, ad eorum exemplar, quse Deus ipse primus ex-
aravit, verbum sacrum scripserant Spiritus Sancti amanuenses, Ezram
350 DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE OBJGINE. [LIB. V.
mutare, nee voluisse, nee debnisse, nee potuisse, nee opus habuisse,
ante probavimus. Est et aliud figmentum, quod apud magnos ali
quot viros, secius quam oportuit, fidem adeptum est; totam scilicet
sacram Scripturam amissam, ab Ezra memoriter restauratam et
scriptis commissam. Mendacium ineptissimum, simul et blasphemia !
Deus ne sirit, ut quis in posterum curse, providentiaB, et amori ejus
in ecclesiam istud convicium faciat !
XII. Ad textus biblici accurationem Ezraiticam punctationis
Hebraicse inventionem pertinere, viri doctissimi arbitrantur. Illo-
rum sententias eatenus accedo, ut earn maxirae probabilem censeam.
Postquam enim in ecclesia Judaica desierit ministerium propheti-
cum, alios quoscunque opus illud suscepisse cogitare est religio. Sive
ideo ipsis literis vocales coaBvas fuisse dicamus, sive ab Ezra excogi-
tatas, perinde est, cum divinam eis originem utraque sententia as-
cribat. Sunt autem, qui totam punctationem Hebraicam, sZpqpa
esse statuunt rabbinicum post-Talmudicum. Quid autem in causa
hac sentiam, cum instituti ratio id exigat. posse me sine cujusquam
hie vel alibi offensione proferre spes est; quamvis baud ita ex hae
parte prospere successit alius conatus, quo glocitantem ab ovo ex-
cluso gallinam inscius absterrui.
DIGRESSIO.
De punctationis Hebraicae origine.
I. EzRAM atque collegas ejus, synagogaa magna3 assessores, dum
sacras Scripturas accurarent, punctationem Hebraicam invenisse,
cum ante tempus istud solis viginti duabus literis consonantibus in
scribendo uterentur Judaei, virorum magnorum sententia est. Ego
quidem illorum opinioni refragari nolo, qui vocales literis coaBvas
fuisse statuunt, neque in ea pertinaciter persistere; cum illi etiam
qui punctorum originem Ezras ascribendam ducunt, plane divinam
fuisse asserant. Nemini ideo post Ezrse tempora punctationem
Hebraicam, qua mine Dei beneficio utimur, assignaridam esse, ea
sententia est, cujus patrocinium digressione hac suscipimus; seu quod
eodem recidit, ortum illam habuisse divinum et infallibilem. Sunt
enim nonnulli, qui rabbinos quosdam post-Talmudicos earn excogi-
tasse arbitrantur; nee arbitrantur modo, sed et aliter sentientes con-
tumeliis excipiendos ducunt. Illprum autem sententiam, quo minus
examini subjiciam, haud terret immanis, qua utuntur, confidentia.
Etenim iras, et verba sesquipedalia, quoe quasi veritatis causam
agentes, animis fastidio et nimia sui opinione elatis, aut studii par-
tium fermento inflatis, obtendunt nonnulli, qui spernere, aut saltern
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAKLE ORIGINE. 351
negligere non didicit, exulceratis hisce temporibus veritatis defen-
dendaB spem omnem et curam abjicere necesse habebit.
II. Cum primum sane in hoc sententiarum divortium a viris doc-
tis itum esset, perpauxilli momenti visum est, utcunque lis dirime-
retur. Elias Levita pene solus est, qui in sententiam de novitate
punctationis propendit inter JudaBos. Is vero, cum partem legis
oralis, quam umbram, aut nubem deperit gens superstitiosissima,
illam semper fuisse statuerit, a rabbinis tantum scriptis mandatam,
de divina ejus auctoritate securus est. Etiam forsan ei perinde
erat, utrum a Deo ipso, an a magistris, qui tantum non Dei locum
occupant, profecta censeatur. Christianorum qui sententiam istam
primi amplexi sunt, quae ex ea mala ortum ducerent, cogitation ibus
suis providere non poterant. Postquam autem in temerandis sacris
Scripturis nonnullorum audacia toleranda esse desierit, atque indies
progrediatur, ne dx/vjjrou niliil tandem aut sacrum in sacris relinqua-
tur, eorum omnium, qui debita verbi divini reverentia tenentur,
omnes HebraicaB veritatis apices sanctissime tueri, interesse videtur.
Etenim ex uno hoc, de punctorum Hebraicorum inventione rabbinica
et arbitraria, errore, mala plurima in ecclesiam Dei, veritati sanc-
tissimaB perniciem minitantia se effudisse videmus. Hinc singula
verba sacraB Scripturge, seorsim ab omni cum aliis connexione, tan-
quam totidem, opinor, signa hieroglyphica, considerari et expend!
debere, quidam affirmant; Scripturas sacras in ista punctorum dis-
positione seu fixatione, qua nunc utimur, a JudaBis esse corruptas,
alii; hos inter est Bellarminus, de Verb. Dei, lib. ii. cap. ii. Textus
Hebraici sensum sine punctorum ope a nobis percipi non posse, con-
tendit Johannis Morinus; atque ideo cum puncta incertorum homi-
num studio in omnibus fallibili, in nonnullis aperte falso, ortum
suum debeant, textum ilium Hebraicum regulam et normam fidei
esse non posse, Exerc. lib. i. cap. ii. lit corrigatur ideo ad exemplar
vulgataa versionis Latinae, optat Gregorius de Valentia, torn. i. dis-
put. v. qusest. 3. Eu^^a istud rabbinicum, non usque adeo perfec-
tum esse, quin melius fieri possit, alius, quern honoris causa, atque
ob rationes alias, non nomino. Punctationem a quopiam mutari
posse pro libitu suo, modo commodior sensus verborum per istam
mutationem eliciatur, alius censet. Addit Cappellus, discrimina plu
rima inter textum Hebraicum et versiones antiquas, Grsecam pra3-
sertim TM LXX., hinc ortum duxisse, quod ilia facta sit ante
punctorum inventionem, ac proinde secuta sit lectionem istam, quaB
tune in usu fuit, a qua in sua punctatione multoties recesserunt
MasorethaB. Vereor autem, ne hac data porta, a curiosis et pruri-
entibus hujus seculi ingeniis, praBsertim si audacisB accesserit dili-
gentia, majora adhuc opinionum portenta exspectari possint. Quem-
admodum inter viros doctos lis base non ita pridem agitata fuerit,
Buxtorfium praBsertim et Cappellum, neminem latet, qui hsec nosse
352 DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ ORIGINE. [LIB. V.
curat. Quse a nonnullis aliis nuper dicta sunt, ab iis mutuata sunt
pene omriia. Irao quosdam rabbinorum testimony's pro pnnctorum
novitate nequaquani adeo stipatos incessisse, nisi Clarissimi Buxtorfii
eousque arassent vitulo, ut quse ille sibi objiciendo protulisset, in
usum simm convertissent, compertum satis habeo.
III. Biennium jam est, -et quod excurrit, ex quo ego lingua nos-
tra vernacula, super hac qusestione de punctorum origin e nonnulla
scripsi, et edidi. Ea ita non nemo excepit, prout ilium decet, qui
ad honorem suum pertinere sentit, maximum aliorum pra3 se ferre
contemptum. Corniculam istam coloribus nudare, quibus fretus nil
non sibi arrogat, facile esset, si ea res jam ageretur. Sed id prassens
institutum nostrum non patitur. Neque permitteret, in molem
inexspectatam crescens quod pras manibus opus est, ut omnia, qua3
ad quaBstionem hanc enodandam, litemque decidendam spectant,
quod ab initio statui, hie loci persequar. Rationum ideo momenta,
quibus nixus in sententia de origine divina punctationis Hebraicce
adhuc persevero, paucis perstringens, atque objectiones prsecipuas,
quibus earn oppugnare nonnulli contendunt, examini subjiciens, ad
ea, quse de reformatione Ezraitica dicenda restant, pertendam.
IV. Primo ideo ab usu catholico, et possessione argumentamur.
Tanti thesauri possessio non facile est deserenda. Tota Dei ec-
clesia punctationem hanc scripturarum Veteris Testamenti habet in
peculio. Magnum in eo beneficium situm esse non negabunt sen-
tentiaB nostrae adversarii. Exemplaris ullius punctatione antiquioris
null ibi gentium exstat monumentum. Nulla ergo adversus posses-
sionem afferri potest prsescriptio legitima. ConjecturaB sunt, quic-
quid ex parte ad versa dicitur. Verum quidem est, plurima esse
exemplaria, atque etiam ab ornni retro antiquitate olim exstitisse sine
punctis exarata. Nullum vero exstare ei tempori coaBvum, quo novi-
tatis punctorum patroni ilia inventa esse fingunt, ipsi, opinor, con-
fitebuntur. Legitima ideo est possessio, et a vetustate rite inducta
prasscriptio. Est inter Seldeni libros, qui nunc in Bibliotheca Bod-
leiana asservantur, Pentateuchus antiquissimus duobus voluminibus
pulcherrime descriptus ; versibus autem Hebraice et Chaldaice alter
nating ita ut textui ubivis adhsereat Targum. Ad primum libri
aspectum statim deprehendi, puncta vocalia addita fuisse et inserta
longe post literarum scriptionem. Testantur id scribendi modus, et
atramenti color. At vero codicem istum nonnisi aliquot secula post
fictam rabbinorum punctationis inventionem exaratum fuisse, plu-
rimis indiciis ostendi potest Quamvis autem arguinentum hoc per
se non sit satis validum ad totam litem hanc dirimendam, si tamen
gravissima rationum momenta in contrarium non proferantur; virium
abunde satis ad objectiones depellendas, habere reperietur. Nugas
grammaticales, unius aut alterius vetusti scriptoris de punctis silen-
tiurn, argutationes sopliisticas, conjecturas incertissimas, atque id
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ ORIGINS. 353
genus alia, ad Dei ecclesiam ex possessione liac ejiciendam sufficere,
qui concedet, is facilis est, si quid ego judico, in causa non sua.
Argumenta ideo, quse ad evertendam punctorum originem divinam
proferri solent, sequali libra, nee hue nee illuc propendente, cum iis,
quse pro ea militant, non sunt ponderanda ; ciim ex hac parte etiam
pendeat possessionis hujus momentum, quod prius loco moveri debet,
quam rationes adversse, pari passu incedere censeantur. In rebus
autem aliis pauci sunt, qui tanta socordia et riegligentia laborant,
ut facile se ita circumscribi patiantur, et ex bonis hsereditariis ex-
pelli. Agat quisque quod volet; ego sane non nisi invitus, et ra
tion ibus oppressus, de hac possessione cedam.
Y. 2. Ipsius rei natura !|- ovpavov non ej avfyuvuv earn esse lucu-
lenter ostendit. ©s/ov n ubivis spirat. Ab initio ad finem usque
iibrorum sanctorum, sui similis, sibi constans, ubique sincere et in-
aJlibiliter sen sum literarum determinans, Spiritns Sancti mentem
iidicat et enunciat, ha?c punctatio. *Ev<rraaiv unam in contrarium,
quse alicujus sit momenti, asternum non reddent c/ e? havriac,. In
obscurissimis, et mysteria profundissima occultantibus, prophetiis, in
quibus intelligendis Judsei omnes talpis sunt cseciores, atque ab ad-
ventu Domini nostri Jesu Christi semper fuerunt, maxime hoc elucet.
Nollent, spero, viri graves et docti, lucem illam, quam locis sacraa
Scripturse innumeris affert punctatio, incertissimanim conjecturarum
pretio vendere, nisi adesset. a^irpia a.v8o\x%$. Accentus autem quos-
dam superfluos esse et inutiles, scheva mutum frustra ssepe addi, et
multiplicari sine causa, atque istiusmodi XewroXoy/af, quas in gram-
maticce reformatione ad hypothesin suam innuit Cappellus, adeo
frivolas sunt et ineptas, ut mirer, viros doctos iis insistere, et in ani-
mum suum unquam inducere potuisse. Uniuscujusque apicis in
sacris Scripturis rationem se rite tenere, puto, non dicent viri docti:
certe qui mihi dixerunt, scriptis scilicet et libris editis, apices quos-
dam in punctatione Hebraica prorsus inutiles esse, et accentus super
fluos, scio; at quis illis idem dixerit nescio; neque in tanta causa
fid em et auctoritatem tricis grammaticalibus, et audacibus prsetumi-
dorum hominum conjecturis, adjungere animus est. Dicunt alii,
punctationem Hebraicam non usque adeo opus perfectum esse, quin
corrigi, emendari, et perfectius reddi possit. Eos autem cur sui opi-
nione elatos nimis, aut quo alios fastidiosius contemnant scientes,
volentesque se magnincentius, quam pro meritis gerere, judicem,
causaB non una3 sunt. Age vero; si viri sint, et placet, vires tentent.
Illico videbimus, quantum " distant aara lupinis." Illi, illiusque sapi-
entiaB, qui punctationem edidit, si se ruperint, nunquam sequabunt.
Per instantias agant, aut non proderit vana verba effimdere, quorum
est croXOs vofios evQa KKI ev6a. Quisquis serio opus hoc perpenderit,
perfectum, 'divinum, absolutissimum illud inveniet, aliorum operum
Dei simile, quibus addi nihil potest, nihil detrahi. Emendanti aut
VOL. xvn. 23
354< DE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINE. [LIB. V.
corrigenti dicam, *lp1fl-{>K HOn^O -»bT ? [Job. xl. 32.] Neque sane ego
satis mirari possum, quid doctis hominibus in mentem venerit, isti-
usmodi opus, cui in quoquam emendando impar semper fuerit, atque
etiamnum est tola doctorum natio, indoctis quibusdam nebulonibus,
subsidiis omnibus cum spiritualibus, turn scientise secularis, desti-
tutis, ascribere.
VI. 3. In qusestione hac, qua? de facto est, ipsorum Judaaorum
testimonia non minimi sunt momenti. Omnes hie idem sentiunt;
punctationis scilicet origin em fuisse divinam. Ipse Elias Levita, qui
pene solus inter suos sonorum apertorum per apiculos designationem
Masorethis Tiberiensibus post-Talmudicis ascribere ausus est ; earn
tamen legis oralis a Deo ipso in Monte Sinai traditae partem fuisse,
neque minus sancte et illibate conservatam, quam si a primo ortu
scriptis commissa fuisset, ubivis contendit. Sed scriptionem istam
Mosi aut Ezraa constanter assignant, eorum plurimi, et doctissimi.
Qui id testimoniis evictum videre velit, adeat CL Buxtorfii disserta-
tionem doctissimam de punctationis Hebraicaa origine, et Josephum
de Voysin in prasfatione sua eruditissima ad Pugionem Fidei Mar
tini Raymundi. Cum autem ego alibi dixissem, rabbinorum testi
monia in hac causa multum valere, eos ideo ipsi punctationi in-
veniendaa idoneos censeri debere, regestum est. At iniquissima3 com-
parationis istius fatuitas ipsa se prodit. Etenim rem divinitus factam
fuisse aliqui testari possunt, saltern neque se, neque patres suos illam
fecisse, qui revera rei ipsi faciendas omnino impares sunt et inepti.
Sed ut HebraBorum testimoniis illudant, contentionem non esse
dicunt de vocalium sonis, sed de signis tantiim. Hebraaos enim eos-
dem semper vocalium sonos, quibus etiamnum utuntur, habuisse,
atque ita linguam istam nunquam vocalibus fuisse destitutam, agnos-
cunt. Discriminis hujus observationem ad litem hanc totam diri-
mendam, tanti momenti esse, non ita pridem nonnemo arbitratus
est, ut effrenato animo in me invaserit, quod controversiam hanc
enarrans, illius nullam rationem habendam duxerim. Ast ego in
quasstione versari, utrum Hebraei omnes ad tempus usque Masore-
tharum Tiberiensium penitus essent muti, suspicari non potui. Si
enim vocalium sonis destituti fuerint, muti etiam fuere, neque unum
verbum perfectum eloqui potuerunt unquam. Per literas enim ipsas
sine vocalium sonis apertis, nihil profari posse, norunt " qui nondum
sere lavantur." Eo ideo sensu linguam Hebraeam vocales habuisse,
non tantum prius quam cuiquam in mentem venerit illas notis vel
figuris exprimere, sed etiam ante vel unicarn literam consonantem
scrip tarn aut exaratam, qui rationibus, et argumentis probare con-
tenderit, causa opus habet sine dubio, qua facile " licet esse disertum."
Interea punctorum, non sonorum investigamus originem. Sed quo-
niam causaa suas interesse judicant novitatis punctorum patroni, ut
discrimen illud inter sonos et figuras vocalium in hujus quasstionis
CAP. XII.] BE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINE. 355
agitatione diligenter perpendatur, age concedamus, Hebrseos ante
punctorum inventionem mutos non fuisse, sed ceterorum hominum
more locutos. Illinc autem, quid in causse suaB subsidium exsculpere
possint, adhue nobis exspectandum.
VII. 4 Utilitatem summam, si non absolutam necessitatem punc
torum atque aecentuum, ad textum sacrum rite intelligendum, quo-
niam alibi exposuerim, nolo hie pluribus narrare. Omnium, judicio,
qui lingua Hebraica in sacrarum literarum studio unquam usi sunt
serio, ista permitto. Egregium testimonium ex libro Bahir in hunc
finem profert B. Bechai, sec. r6ep; Exod. xiii. 17, KMin&O MYTipj |W
puan K3i;a "m WIDE^D n wi Kmian ;— hoc est, " Sunt puncta cum
literis legis Mosis qualis est anima vitas in corpore humano." Si
autem lux ilia ccelestis, quaB ex fixatione et restrictione sensus ver-
borum, quibus utitur Spiritus Sanctus, veritati feneratur, ingenii
et arbitrii humani effectus esse censeatur, quanta mala inde illico
oritura sunt, quaeque fidei praejudicia, nemo facile conjicere potest.
Couatus aliquorum, quos egessit ista suppositio, ingrata admodum
est memoria. Hinc textus Hebraici incertitudinem et obscurita-
tem, per versiones correctionem instituendam, etiam et conjecturas,
si modo quis modeste iis uti velit, ipsorum nimirum judicio, qui
ut, in eonjecturis doctis concinnandis, artifices peritos se ostentent,
omnem Dei hominumque reverentiam abjicere parati sunt, sine
horrore et indignatione justissima, eonjecturis dubiis, incertis, imo
ineptissimis nixos, nonnullos jactantes, vidimus. Pejora etiam ad-
huc nos pertimescere cogunt prurientia et ambitiosa hujus seculi
ingenia. Amoveantur puncta vocalia, accentus distinctivi omnes,
nudse literse, sen potius ita nudataB maneant, nulla per librum ullum
distirictione adhibita, unoquoque vocabulo puncto aliquo prout sit
apud Samaritanos, aut saltern imaginario, a reliquis diviso, quanta
malorum ilias, quanta scandala et pericula ecclesiam inundarent, illico
pateret. Quia autem omnia ista ita amoveri et abjici possint, imo forsan
et debeant, si incertorum hominum, rabbinorum Judaicorum supy/un,
sit tota punctatio, ratio nulla, qua3 alicujus moment! sit, afferri potest.
Aiunt verb, literas istas VIH quas matres lectionis appellant, atque
n, ante punctorum inventionem, vel vocales fuisse, vel vocalium
loco usurpatas, quarum beneficio omnibus incommodis istis, qua3
vocalium absentiam comitari videntur, facile lectores mederi po-
tuerint; puncta etiam per Masorethas Tiberienses non ad arbi-
trium seu pro libitu apposita fuisse, atque ideo illorum auctoritate
punctationem non niti. Ast ego primum libenter scirem, utrum
eaB solum literse, quas matres lectionis appellant, quae nunc in sacro
textu apparent, in eum finem usurpatas fuerint, an etiam additae et
insertaa aliis in locis omnibus, in quibus vocis sonus earum prassen-
tiam exigit. Si eas solum usurpatas olim fuisse dicent, quas etiam-
num textui adhasrent, iisque in locis, vocibusque, in quibus persistunt,
256 DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ ORIGINS. L LI3. v -
luce raeridiana clarius est, illas vices vocalium supplere non potuisse,
neque defectum earum compensare; cum innumeraB voces sint, in
quibus neutiquam appareant, neque aliquoties, ubi adsunt, recte
pronunciation! inserviunt, si modo present! punctationi fides ulla
adhibenda sit; necesse enim esset, ut unica K omnes pene sonos
apertos per se redderet, quod quam ridiculum esset imaginari nemo
non videt. Sin vero dicent, olim in textu multiplicatas fuisse istas
vocal es, atque ad soni vocum normam ubivis scriptas, et e.g., ^J^
scriptum fuisse "1K3&O, scire velim, quinam illi fuere, qui ausi fuerunt
tot literarum millia a Deo ipso et prophetis in sacris Scripturis exa-
rata, evellere et abjicere, vel quando id factum fuisse suspicemur?
Ut Judseis audax hoc facinus adscriberemus non patitur illorum aut
religio, aut superstitio. Eorundem hominum non est, quoties una-
quaaque litera in totis bibliis usurpetur sancte in rmmerato habere,
et tot millia sponte abjicere. Plagaa ideo, quam, veritatis luci et
Scripturarum perspicuitati infligit de novitate punctorum sententia
novicia, figmentum hoc mederi non vult. Originem autem literarum
harum vocalium ope Hebraicum textum characteribus Grascis ex-
pressisse, quod etiam pnetenditur, nullis aut rationibus aut testi-
moniis evincitur. Nudis afnrmationibus, suspicionibus, conjecturis in
tanta causa locus ut ullus assigrietur, baud asquum est. Ex usu Judas-
orum, vel ex punctis ipsis lingua? HebraicaB pronunciationem discere
potuit ; ita ut ad textum Hebraicum characteribus Grascis repraBsen-
tandum fictitio ipso subsidio et imperfectissimo nihil opus habuerit.
Deinde Masorethas Tiberienses non ad arbitrium propriuin Scrip-
turas punctasse, quse responsionis supra positae pars altera est,
Judsei futili de lege orali traditione freti, cum aliqua verecundia
et specie probabilitatis praatendere possunt, alii non item, qui scilicet
oralem istam legem superstitiosorum hominuni figmentum esse ag-
noscunt. Est tamen, qui in defensione novitatis punctorum, vicies
neque sine contumeliis in contrasentientes asserit, Masorethas istos
Scripturam punctasse secundum lectionem usitatam, qua3 mentem
Spiritus Sancti rite exhibuit, et non ad propriuin arbitrium ; videa-
nius ergo, quid hie rationis sanas subsit, quod cuiquam persuadeat,
Masoretharum istam fictam punctationem pretio ullo habendam esse.
" Bibliis/' inquiunt, " puncta afExerunt Masorethse secundum lec
tionem turn temporis receptain et usitatam." Apud quos verb,
inquam, lectio ilia recepta erat, qua3 punctorum affixionis norma
constituitur? Scilicet apud illos ipsos Masorethas. Eo enim tern-
pore, quo facinus hoc factum fuisse aiunt, an Christian! ulli fuerint,
qui textum Hebraicum intellexerint, incertum est. Masorethse ergo
Biblia punctarunt secundum lectionem inter ipsos receptam. Ea
spes est. Quamvis pessimos eos nebulones fuisse, si qui fuerint, et
quidvis pro libitu fingendi audacia perpetuo utentes, alibi ostendi-
mus ; esto vero, quod in hoc incepto expedivit iis esse probos.
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINE, 357
Quid turn porro, " genuinum Spiritus Sancti sensum lectio ea ac-
cepta exhibuit, cui in punctis affingendis attendebant." Istius vero
sensus qui quaeso judices erant et arbitri? Ipsi sine dubio Masore-
thae. Itaque Masorethae non pro arbitrio suo sed sectmdum lectionem
inter eosreceptam, et sensum, quern optimum et verumjudicaverunt,
punctaaffixerunt; id ego si negarem, quo modo quaeso evinceret ad-
versarius? an eos fide bona in aliis rebus versatos ostendet? non faciet
unquam; an testes adducet? nullos habet; neminem autem unquam
ab historico exegisse juramentum, docet nos Seneca. Agamus ideo
ex aequo et bono, et concedamus, quod probari non potest. At vero
ista invicem non repugnant: proprio judicio in discernenda lectione
vera, et sensus Spiritus Sancti investigatione uti potuerint, cum tamen
nullam formam aut normam punctationis habuerint, atque ita judices
arbitrarii esse operis, quod instituerunt; nisi nemo quidquam agere
pro arbitrio censendus sit, nisi agat perverse. Aliud quidem esse
judicium rigidum, aliud arbitrium affirmat Marcus Tullius in ora-
tione pro Roscio. At nusquam leges judices arbitrarios constituis-
sent, si necesse esset, ut qui statuat quidquam pro arbitrio, illud
statuat sine judicio. Nos sane cum aliquid aliorum arbitrio permit-
timus, non id volumus, ut in sententia ferenda de nobis rebusque
nostris animis propriis indulgeant, nulla aequi aut recti cura adhibita.
Cum itaque ego Masorethas puncta Bibliis pro arbitrio affixisse
dixerim, nihil aliud intellexi, neque intelligere potui, quam id opens
eos confecisse propriis j udiciis utentes, confiden tesque. Scientia ideo,
peritia, judicium et integritas rabbinorum Tiberiensium, quae omnia
vitiosa nuce baud emerem, secundum hanc sententiam, unicum fun-
damentum sunt praesentis lectionis codicum omnium Hebraicorum.
Nemo enim est mortalium, qui usum exemplarium, quae etiamnum
sine punctis exarantur, didicit, nisi ope punctorum. Sed traditione,
inquis, non proprio judicio freti, lectionem a patribus acceptam
exhibuerunt in ista sua punctatione; verum quam fidi fuerint tradi-
tionum custodes, quam periti ineptissimarum fabularum, imb blas-
phemiarum horrendarum sub nomine traditionum antiquissimarum
consarcinatores et venditores, quasi id sibi laudi duxissent, omnia
veritatis vestigia evertisse funditus, nolo hie pluribus dicere, cum
res sit manifesta et postea dicetur. Istius ideo traditionis, cum ipsi,
si non promicondi, tamen custodes et conservatores propria auctori-
tate constituti essent, nondum liberamur, quo minus uni istorum
nebulonum fidei in lectione totius textus Hebraici nobis innitendum
sit. Dicunt vero porro, veram textus lectionem non tarn traditione
orali conservatam fuisse, postquam lingua ista vernacula esse desiit,
qmitn ipsa textus scriptione, quae semper integra mansit. Sed et
hoc etiam mihi mirum videtur; neque enim faciles explicatus ad-
rnittit, quomodo vera scriptioni praeservari lectio possit, per scriptum
illud, quod legi non potest. Libenter enim scirem, cum literae sine
358 DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ ORIGINS. [LIB. V.
apertorum sonorum seu vocalium usu effari non possint, atque quid-
vis significent pro ejus qui sonos istos adjungit libitu, quomodo ex
iis depend eat vocalium discrimen, et usus legitimus. Sed istis
diutius insistere non placet; ne in istiusmodi disputatores itemm
inciderem, qui consequentias perniciosas, quas inveheret inventio
punctorum rabbinica, cujus patrocinium susceperunt, iis imputanda
ducerent, qui de divino illorum ortu sunt securi.
VIII. 5. Porro: sententiae de origine punctorum antiqua et sacra
vires accedunt, et auctoritas, ex incertitudine et fluctuatione auctorum
sententise contrarise in ortu illorum assignando. Ezram puncta in-
venisse nolunt; quis ideo operis auctor? quando, ubi terrarum vixit?
in quern finem opus suscepit? cujus jussu, suasu, aut auctoritate?
Quern, quos habuit operis spyodiuxrag, arbitros, ju dices; quid de sus-
cepto et absolute opere, censuerint aut statuerint ii, quorum maxime
interfuit, ut examussim perageretur? omnia ista eos ignorare aut
ipsi profitentur palam, aut est probatu facile. Commune dicitur
opus fuisse Masoretharum Tiberiensium. Nempe sic dixit Elias
Levita. Seculo post Christum natum quinto absolution fuisse, ali-
qui statuunt, sexto alii, septimo aut octavo Morinus. Quid autem
si dicerern, Masorethas istos Tiberienses nullos fuisse ; atque hujus
sententias auctores, quo fingerent, puncta a Masorethis istis fuisse
excogitata, finxisse prius ipsos Masoretbas? An ex probata ulla
historia, ex rerum praBteritarum monumentis, me falsi convincerent?
sat scio, eos non posse. Fateor quidem, circa annum 350, cum
Hieronymus in Faustina esset, Judasos scholam obscuram et in-
gloriam habuisse in urbe Tiberiadis. An eo loci duraverint, ad
tempus cui necesse habent opus hoc imaginarium assignare ejus fic-
tores et fabri, incertum est, etiam improbabile. Ea enim erat gentis
turn temporis conditio, ut nullibi inter E/omani imperil fines, quod
toties caadibus, dissidiis, et bellis concusserant, magno aliquo in
numero diu tuto consistere potuerint. Eo etiam ipso in loco, quo
opus hoc confecisse dicuntur, non longe ante magna clade affecti
sunt a Gallo, Constantii Imperatoris legato. Abs illo tempore, an
schola3 ullius MasorethicaB vestigium Tiberiade hasserit, protinus est
incertum. Porro: omnia quorum inter Judseos scientia, aut doc-
trina unquam ulla fuit, in oriente circa Babylonem, ubi sedes quietas
magis occupaverant, diligentius turn temporis exculta fuerunt, quam
in Palaastina. Cum per seculum jam unum et alterum aeque pene
ac pisces muti fuissent rabbini occidentals, ex oriente prodiit mag
num illud et consummatissimum fabularum et nugarum opus Tal-
mudicum, quod Babylonicum vocatur Paucos, obscures, ignobiles,
nullius nominis aut pretii homunciones, aliis ejusdem professionis
insciis viris celebribus, et inconsultis, tantum opus suscepisse et per-
fecisse, eorum est credere, qui iis omnibus, qua3 in causas commodum
cedant, fidem adhibendam facilem habent, et in procinctu. Porro:
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ OEIGINE. 359
qui scripta ulla Judaica vel a limine salutavit, scit, Judaeos omnes
esse, atque a rejectione final! semper fuisse insolentissimos rerum a
se, suisque, uti sibi videtur praeclare gestamm praecones. Tantum
in arena hac sibi semper caverunt, ne vera tacite praeterirent, ut falsa,
ficta, inaudita, ubivis promant mentientes impudentissime. Jam
vero inventi hujus divinissimi, cui par nihil unquam aut aequale ea
gens extulit, altissimum inter ipsos per aliquot secula est silentium.
Post mille annos tandem prodiit quidem Elias, qui opus hoc Maso-
rethas quosdam Tiberienses excogitasse suspicatur. Nemon' erat, qui
divini istius artificii ortum inter inventores ipsos scriptis antiquitati
committere potuerit, praesertim cum tanta esset ejus gloria et utilitas,
ut nullibi terrarum, Christianus aut Judaeus, doctus aut indoctus
repertus sit, qui usui, aut perfection! ejus in parte aliqua, aut in
toto, aut in minimo apice contradicere, vel voluerit, vel ausus sit?
an credibile est, tanti conatus, prospero exultantis successu, famam
apud gentem traditionum omnium etiam de rebus futilibus et nihili
retinentissimam, intra brevis sevi spatium penitus interiisse? Fateor,
me tanturn credulitatis in peculio non habere, unde istiusmodi con-
jecturarum portentis fid em adhiberem.
IX. Punctationem Bibliorum praestantissimum inventum fuisse,
nemo, opinor, negabit. Plane dicendum, nil oriturum alias, nil
ortum tale. Immortale berieficium in ejus usu accepit ecclesia.
Viri docti sunt, qui statuunt, earn ad veram sacrarum literarum in-
telligentiam absolute prorsus et indispensabiliter esse necessariam.
" Sine punctis," in quit Marcus Mann, in prsefatione sua ad Lexic.
Hebr., "nulla certa doctrina de hac lingua tradi potest; cum omnia
possunt diversimode legi, uti futura sit major confusio unicse hujus
linguae, quam ilia Babylonis." Et Rudolpbus Cevallerius, de E/udi-
mentis Lingua3 Heb. cap. iv. : " Quod superest de vocalium et accen-
tuum antiquitate eorum sententiae subscribo, qui linguam Hebraeam
tanquam omnium aliarum ap'/sTuvov absolutissimum, plane ab ini-
tio scriptam fuisse confirmarit; quandoquidem qui contra sentiunfc,
non modo auctoritatem sacrae Scripturae dubium efficiunt, sed radi-
citus meo quidem judicio convellunt, quod absque vocalibus et dis-
tinctionurn notis nihil certi firmique habeat." In eadem sententia
est Franciscus Junius, Animadvers. in lib. ii. cap. ii. ; Bellarmini de
Verbo Dei; ubi ex Johanne Isaaco, ex Judseo Christiano, " eum, qui
Scripturas sine punctis legere aggreditur, equo ap/aX/i/wr^ comparat "
Non dicam, quae de Jovinianis literis Hieronymus, post alium quen
dam de Plautinis; "has praeter Sibyllam leget nemo;" possum
autem illud poetae usurpare, doxog S' JT/ -ratr/ rtrvnrai ; ita undi-
quaque in nudis literis se offerunt difficultates. Et notatu digna
sunt, quae habet Engelbertus Engles in praefatione sua ad lexicon
Valentin! Schindleri. " Sunt/' in quit, " multi doctissimi clarissi-
mique viri, qui ideo quod quidam Judaeorum rabbini longe post 22
360 DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINE. [LIB. V.
alphabet! literas, puncta ab hominibus inventa esse asserunt, uno
eodemque tempore cum consonantibus Hebrseorum vocales non ex-
stitisse existimant; verum loca Scripturae e multis pauca modo enu-
merata, si attentius considerentur, perspicimm evadet, puncta una
cum 22 literis aut orta esse, aut Scripturam olim ceraa instar, nunc
in hanc partem, nunc in illam fuisse flexibilem. Et si puncta ab
hominibus sunt inventa, sequitur necessario, Scripturam hoc nostro
tempore auctoritatem habere non divinam sed humanam." Inde illud
Aben-Ezra3, in Statera Lingua? Sancta?, DWBH jn *?y 1JW ETVS b
vta yoBTi K? £ ratfn *6; — hoc est, " Quascunque expositio non fuerit
juxta rationem accentuum, ne acquiescito ei, neque audias earn."
Similia habet aliis in ]ocis; addam tantum qua3 habet Com. in
Exod. xx. 1 : Knni>D3 niDBoi* ^ni nio^a on DW^ITI jm nitan DPI roBi:o ;
— " Scito dictiones esse quasi corpora, et accentus quasi animas ;
corpus autem est animas quasi vestimentum."
X. Idem sentit theologorum, qui in hac palaastra exercitati sunt,
pars longe maxima, Concedunt quidem libenter pontificiorum non-
nulli, textum Hebraicum semota punctatione, aut non omnino, aut
vix et imperfecte admodum intelligi posse. Deinde magnorum quo-
rundam virorum, qui in scriptis suis obiter et aliud agentes, omnibus,
qua3 ad cansam hanc spectant, neutiquam pensitatis, sententiam in
ea pra3cipites nimis tulerunt, concessiones in rem suam audacissime
rapientes, mirum quanta audacia sacram veritatem Hebraicam tri
umph ent, tanquam inutilem et vix aut ne vix quidem intelligibilem.
Imo non desunt, qui illis, qui divinam punctationis originem nrmis-
sime credunt, eo quod ex illoram senteiitia, qui ortum illius rab-
binicum statuunt, earn posse, etiam et forsan debere e medio tolli
asserant, dicam grandem impingunt, quasi in sacras Scripturas in-
juriis, et id molientibus, unde multum textus perspicuitati decederet.
Eadem ratione Socinianus quispiam me Christum cultu religioso
adorandum esse negare dixerit, quia negem, eum ita adorandum
esse, nisi esset summus ille et unicus Deus, cum ipse persuasissimum
habeat, eum Deum ilium summum non esse. In hoc igitur omnes
viros doctos suffragatores habemus; tanti scilicet ad verum et genu-
inum sacras ScripturaB sensum percipiendum momenti esse punc-
torum vocalium, et accentuum usum, ut iis remotis, omnia pene
mira confusione turbata, incerta sint futura. Verum quidem est,
eos qui veram textus lectionem ope punctationis sunt assecuti;
atque notitiam ejus sensus, quern verba punctata, et loca accentibus
distincta effundunt, retinent, aliorum mecliorum ope in studio Scrip-
turarum multum proficere posse. Supponamus vero ; puncta ista
excogitata nunquam fuisse, sensum et intellectum omnem, quern
eorum beneficio e sacris Scripturis hausim.us ullo modo, vel imme
diate, vel mediantibus aliorum studiis et laboribus abjiciamus peni-
tus; nudas literas accedamus praaconceptarum sententiarum vacui;
CAP. XII.] DE PTJNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINS. 361
illico videbimus, in quantas difficultates, incertitudines, et tenebras
simus conjecti. Cum enim uniuscujusque arbitrium, pronunciationis
vocum, lectionis sententiarum, pausarum et distinctionum omnium
norma constitutum fuerit, quis prohibebit quin in lites inextricabiles
et perniciosas statim incident tota doctorum natio. 'Egaywiwi/ illud
verbum Deiunicum erit t u%\ov epidos. An axiv^rov quidquam et indu-
bitatum in eo relinquerent superba et luxuriantia ingenia, scientiaB
opinione pertumida, aut de doctrinae fam& laborantia, plane incer-
tum; imo potius nihil tale relictura, pene certissimum. Punctatione
hac nituntur omnia ilia media, quibus in lingua ista addiscenda uti-
mur, etiam profectus in solida illius cognitione adjumenta plurima.
Istis omnibus (non hac aut ilia conjugatione prout Cappello placet,
cum omnium eadem sit ratio) abjectis, sine quorum ope et beneficio
ne Judaai ipsi, qui toti sunt in linguae hujus studio, aliquid certi, cui
inniterentur, haberent, litibus asternis non tarn lata fenestra, quam
porta decumana certissime aperietur. Quisquamne enim pene est
hominum paulo doctiorum, qui non verecundaretur, quemque igna-
via3 suse non taederet, si nihil novi excogitare possit, quod, se judice
et teste, conduceret ad veram et genuinam sacrse Scripturse lectionem
emendandam, et sententiarum distinctiones rite figendas et consti-
tuendas? Neminem autem illico inventum iri censebimus, qui, ut se
artificem illo praestantiorem, aut in conjecturis doctis concinnandis
peritum magis ostentet, molimen ejus dejiceret? Hospes sit oportet
in omni re literaria, criticd praBsertim, qui aliter sentit. Sed nihil
opus est, inquiunt, ut prsesens lectio aut punctatio in quoquam
mutetur. Ast, inquam ego, ut opus aliquod ita sacrum habeatur,
ut illud in quoquam mutare, aut quidquam in eo novare nemini jus
sit, illud necesse est, ut ei accidat vel ab operis ipsius praastantia, vel
insuper a summa et inviolabili auctoris auctoritate. Ubi sola prse-
stantia et ratio operis prsetenditur, 83quum est, ut praestantia et ratio
ilia accurate et diligenter perpendantur, unde constet baud frustra
obtendi. Institute autem examine, ea, quse rationi rectos minus
congruere videntur, abjicere, examinatori integrum est et liberum.
Quo minus autem in hac causa ita fieri debeat, nihil est, quod vetat.
Commentum hoc punctationis prsestantissimum quidem esse dicunt,
atque idcirco non facile in quoquam rejiciendum. Bene habet; sed
libero examini ob prsestantiam non eximitur; nihil minus; imo ubi
per mutationem illius lectio examinatoribus judicibus verier, aut
sensus commodior elici potest, cum per meritum tantum examini
subjectum locum suum tueatur, non modo licita sed etiam necessaria
erit ista mutatio. Ha3C vero de omnibus sententiis, imb de uno-
quoque vocabulo dici debere, palam est. Age igitur vires tentenfc,
totam vim ^oga<rr/x^i/ hie exhauriant critici, conferant hue annotatio-
num plaustra, condant novas lectiones, sensus novos; abiit — periit—
naveni ascendit — fidissimus iste veritatis sacra3 ciistos, recepta3 scilicet
362 BE PUNCTATTONIS HEBRAIC^ ORIGINS. [LIB. V.
lectioms reverentia. Multa, fateor, a novitatis punctorum patronis
proferuntur, in solutione argument! ab impossibilitate linguam istam
(iiscendi, et sensum Scripturae pluribus in locis genuinum assequendi,
semoto punctationis beneficio, ductum. Johannes Morinus rem ita se
vere habere fatetur, ac impossibilem plane linguae hujus cognitionem
accuratam ; illosque ridet, qui Masorethas punctatione sua rectam lin
guae pronuntiationem observasse arbitrantur. Yerum est, linguam
Hebraeam vocibus, ad alias linguas comparatam, paucissimis contineri.
Ast illinc baud facilis, aut disci expedita redditur. Etenim quamvis
voces seu dictiones paucae sint, multae tamen sunt ejusdem significa-
tionis ; et nulla pene est, quae non plures admittat ; plurimse, multas.
Esedem literae varias, saepe diversas plane signification es exbibent. Ill
notum est. n»^, "Salomo" est, et " perfecta," et "retributio," et " ves-
timentum." Innumera istiusmodi exempla peti possint ex quolibet lin
guae hujus vocabulario, et concordantiis. Dum sane vernacula esset, et
ab innumera hominum turba quotidie prolata, non difficile admodum
erat, uniuscujusque vocis vim rite percipere, et usu retinere. Cum
autem in usu communi esse desierit, et nemo homo esset, cui patria
erat et vernacula, totaque in uno libro asservaretur, ut recta ejus pro-
nunciatio con tinuaretur, nisi ex textus libri ipsius consideratione, plane
est impossibile. Graecam linguam accentibus olim caruisse, nonnulli
urgent; et tamen intellectui satis expositam. Sed qui accentus
Graecos cum punctis et accentibus Hebraicis conferendos statuit, is
neque -horum, neque illorum usum aut munus in alterutra lingua,
satis percipere videtur. Lingua Graeca illam habet amplitudinem,
ut omnia pene in ea redundent. Deinde tanta est in ea regularis
vocum variatio, atque ex se invicem in constructione dependentia, ut
accentus parum aut nihil ad orationis intelligentiam conducant.
Paucissima sunt verba, quag in temporibus quibusdam, literis iisdem
constantia, per accentus sensibus distinguuntur. In Hebraea omnia
aliter se habent; minima est vocum variatio; dependentia in orationis
serie rara et abrupta ; ellipses frequentissimae, vocum ambiguitas pene
infmita. Et tamen in ipsis Graecis, ubi vox vere ob defectum accentus,
quod non saepe accidit, dubiae est significationis, labi baud est difficile.
Exemplum sit magni Hieronymi Kapopafia. Scripsit Eusebius in
Chron. ad n. M.CCCaXXVI. : EHIMENIAH2 TA2 A0HNA2 KA-
0AIPEI. Vertit Hieronymus, "Epimenides Athenas subvertit," pro
"lustrat;^ cum dubium est, utrum xaQouptt'Si'n xadaipei legendum esset;
sed res nota est ex historia; non enim subvertit, sed sacrificiis lus-
travit terram Atticam Epimenides. Etiam, quod nonnulli putant,
ipsum Aristotelem fugit verus sensus dicti proverbialis, cujus meminitj
3 Nicom. cap. V., Ovdsis ZKUV irovqpbe, ovd' axojv fAaxap. Cum per irovq-
p6$ improbum intelligat, accentu in ultima, cum sine dubio tfovqpov
accentu in prima, hoc est aerumnosum et laboriosum intelligat di-
verbium. Nam KOVTJPOS et (Aanap rite opponuntur; -rov^pos et
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBKAICLE OKIGINE. 363
neutiquam. Eadem est ratio, eadem etiam significatio vocis
quae improbum, et ^o^%og quae eum, qui aerumnosam vitam agit,
significat, utraque vox fAo^porarof reddit; unde quaestio ista ex
ambiguo apud Athenaeum Deipnos. octavo, Stratonico proposita :
T/i/g£ g/V/V 01 {Mx&qpoTaroi ruv h Ha/ApvlJa, cum Pamphyliorum et
misera esset vita, et latrociniis infamis. Imo maximos viros ali-
quoties verborum sensu deceptos fuisse, ubi vox ambigua nullo
accentu distincto occurrit, quamvis attenta totius ffepioxys considera-
tio sensum unum praecise exigere videatur, exemplo sit ipse Marcus
Tullius, post homines natos Greece et Latine doctissimus. Is Tuscu-
lanarum primo, cap. xlii., verba Leonidae ad Lacones contra Xerxem ita
pugnaturos, ut crederent, se sine dubio morituros in praelio, ita refert,
" Pergite animo forti, fortasse apud inferos ccenabimus." 'Apiff-ov est
prandium; significat etiam bello optimum seu fortissimurn; ab &pqg
diductum. Diodorus autem Siculus lib. xi. cap. ix. ait, Leonidam eis
prsecepisse ra%su$ apiSro<7ro{sTff&oc,r dixit, 'Apiffrarsl vel, 'ApcroTo/s/rs <ra-
%sws! hoc est, "Propere prandete/' Hunc sensum avndsffeug ratio exi-
git; scilicet "ccenaturi apud inferos/' Ad oppositionem autem Cicero
non attendens, et fyusrav accipiens quasi diceretur [ut apierefaiv] ab
apt <frog, quod virum fortem significat, transtulit, "Animo forti pergite."
Sunt ad manum hardens alia3, sed male instituta comparatio non
permittet me diutius iis insistere. Dices fortean auctoritati etiam
eatenus niti punctationem, ut nefas sit penitus earn abjicere. Ab
auctoribus autem, nee aliunde, omnem habet auctoritatem. Ut illuc
ideo, quo pertendimus, veniamus, quinam juxta illorum sententiam,
qui punctationis originem divinam oppugnant, ejus fuerint auctores,
paucis considerabimus.
XI. Qui ab Ezra Biblia punctata fuisse negant, uti antea dixt-
mus, id operis uno ore assignant Masorethis quibusdam seu rabbinis
Judaicis Tiberiensibus. In tempore designando contrarias tenent
sententias. Post absolutum utrumque opus Talmudicum, quod
huic punctorum svpfoan prsevium statuunt, Masorethas aliquos
Tiberiade vixisse conjiciunt; idoneo enim ullo argumento aut testi-
monio probare non possunt. Scholam quidem eo loci aliquot ante
seculis Judasos habuisse, fatemur, desertam vero et desolatam turn
cum Talmud Babylonicum confectum est, fuisse dicimus. Demus
vero, quoniam id nimis vellent viri docti, rabbinos aliquot Judaicos,
plures paucioresve turn temporis Tiberiade vixisse; qui qualesve
fuerint, quidque illorum doctrinse, judicio, integritati, ascribendum
sit, nihil injuriose de fama illorum detrahentes, despiciamus.
XII, Nolo ego hie ea repetere, quaa alibi scripsi de JudaBorum
post templi secundi et finalem gentis a Deo rejectionem statu, con-
ditione, et obduratione horrenda. Prsesenti institute satisfaciamus
ea subjiciendo, qua3 cum omnibus nota sint, a nemine negari possunt
Maximum olim Judaeorum privilegium fuisse, on !*v0ri£0»|tfttii ra XO//OE
364 DE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINE. [LIB. V.
ro£ ©soi?, narrat apostolus ad Rom. iii. 2. Illo autem jamdudum exci-
derant; neque enim eorum curse, aut fidei, Verbum ullatenus amplius
est commissum. Etenim fcedere divino patribus eorum verbum
erat concreditum, Esa. lix. 21, illo cum per infidelitatem excidissent,
atque Dei populus et ecclesia esse desiissent, ipsius verbi non nisi
nialse fidei possessores esse cceperunt. Cum jure ad usum verbi
legitimo, Spiritum Sanctum etiam amiserunt penitus, eodem scilicet
foedere promissum. Quid autem in, vel circa Dei verbum ab illis,
quibus nullo modo est concreditum, atque Spiritu destitutis, exspec-
tari debeat facile esset ostendere, nisi isti horrendo essent exemplo.
Illotis manibus, conscientia et mente impuris ad sanctissimum Dei
verbum accedentes, omnia sacra foede contaminant ipsi ab omnibus
COntaminati; etenim ^f^iatf/j^svoig KO.I aKiffroig ovdzv xadapbv aXXa //£-
{Aiavrat avruv xai 6 vovg xaf q 6Wsi&n&$ ; uti de illis ipsis loquitur
apostolus ad Titum, cap. i. 15. Deinde eatenus a vero Spiritus Sancti
in verbo sensu percipiendo abfuerunt, ut toti veritati, quae in libris
istis, quos manibus quotidie terebant, unice continetur, obstinate,
pnefracte, et pertinaeissime se opposuerint. Quicquid in tota Scrip-
tura ad Dei gloriam, quicquid ad propriam ipsorum salutem pertinet,
id omne iis maximo odio fuit et abominationi. Imo a tempore
Eabbi JehudaB Principis, qui Mishnam composuit, et deinceps, novam
quandam religionem superstitiosissime coluerunt, abs ilia patribus
pnescripta, seu theologia Mosaica plane alienam; Christiana3, cui
ilia altera famulata est, e diametro oppositam. Etenim horribili
Dei malediction e, ob repudiatum et occisum Filium suum sanctissi
mum, mundi Servatorem, continue pressi, novis sceleribus a nexu
ejus et pcena nequicquam se expedire sategerunt; stupidi interea,
bonarum artmm omnium, et scientiarum, historiaa omnis, omnium-
que in vita humana utilium supra fidem omnem ignarissimi. Maxi-
mos eorum magistros genus hominum fuisse ineptum, futile, delirum,
magicum, idololatricum, superstitiosum, indoctum, pravum, docet
utrumque Talmud; in portentosis autem fabulis excogitandis ita
occupatum, ut pariter in arenam descendisse videantur mentiendi
certamine invicem se superaturi. Qui ab istiusmodi homuncionibus
propudiosissimis, vanis, stultis, mendacibus, maledictis, atque Deo
exosis, punctationem Biblicam prodiisse, atque illico ab omnibus
Judseis et Christianis sine ullo examine prasvio, aut hsesitatione
quacunque, in norm am lectionis omnis, cum privates turn publics,
etiam et expositionum et interpretationum omnium, receptam et
adhibitam sibi persuaserit, credulitatem stiam sine me rivali solus
est habiturus.
XIII Scio quidem, viros doctissimos, argumentis aliis, atque plu-
ribus in hac causa usos esse; mihi quse apud me ejus sunt momenti,
ut abs ea sententia, quas eorum auctoritate munita est, discedere
non possim, nolim, breviter indicasse sufficiat. Habent etiam viri
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINE. 365
docti, qui originis punctationis rabbinicae patrocinium suscepe-
runt, quas sententiae suae obtendunt rationes, quae considerandae re-
stant.
XIV. Primo autem in loco magnorum aliquot virorum nomina,
quibus potior est sententia, quae punctorum novitatem astruit, recen-
sent. Centum vero aut eo circiter ab hinc annis, impossibile fuisset
cuiquam hoc argumento uti. Yix seculum est, ex quo percrebuit
audax haec conjectura; neque tantum stabilitatis habet, quin minor!
ternporis spatio spes est ut evanescat. Quamvis autem is sim, quo
nemo doctorum hominum nominibus libentius assurget, quo minus
tamen Lie loci in argumento, quod abs aliquorum testimonio sumitur,
multum desudem, causas non unae sunt. Cum enim haud minora
nomina, nee tenuiori in re literaria fama viri celebres [minime] desint,
quos istis facillimum esset opponere, nullam ex istiusmodi non tarn
testimoniorum, quam hominum conflictu, litis hujus decisionem sequi
posse, prudens lector judicabit. Praeterea viros doctos non ea dili-
gentia, quae par est, in auctoribus citandis semper uti comperior.
Exemplo sint, qui Valentinum Schindlerum laudant, quasi sententise
de inventione punctorum rabbinica astipularetur ; qui in voce ^2&
ostendit, se judicasse ea etiam Ezraa seculo fuisse antiquiora. Aliqui
dubitant; alii obiter et aliud agentes litem hanc transigunt; qui
data opera sententiae istius defensionem susceperunt, oppido pauci
sunt. Eorum vero nonnullos, qui merito suo magni nominis in
theologia et ecclesia Dei fuere, dum viverent, atque adhuc sunt
apud non ingratos posteros, si prospicere potuissent, in quern finem
quidam verbis eorum uterentur, non nisi accurate pensitatis ra-
tionum momentis quidquam in causa hac pronunciaturos fuisse
arbitror.
XY. Secundo, dicunt, "Antiquas literas Hebrasas Samaritanas
fuisse; Samaritas autem puncta vocalia nunquam habuisse; ideoque
neque veteres Hebrseos." Resp. Nisi viris doctis ad sententiam
suam confirmandam argumenta deessent, incertissimis istiusmodi
conjecturis haud dubio non niterentur. Literas antiquas Hebrseas
eas ipsas fuisse, quae etiamnum in usu sunt inter Judaaos, superius
probavimus. Etiam incertum plane, an Samaritae olim in scribendo
punctis vocalibus usi sunt. Usos fuisse affirmat Postellus. Neque
est, cur quisquam miretur, excellentis istius artificii usum et peritiam,
stultum populum istum amisisse. Porro : esto, quod Ezra literas
antiquas repudiaverit, novis vel excogitatis, vel aliunde mutuatis;
qua quaeso inde ratione sequi videatur, eum novarurn istarum lite-
rarum inductione, puncta etiam non invenisse? Sed quoniam
argumentum hoc ipsi tandem, qui eo prius usi surit, tanquam im-
belle et inutile abjecerint, causa nulla est, cur illud ulterius per-
sequerer.
XVI. Tertio, dicunt, "Judasos in synagogis librum legis sine
366 DE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ OEIGINE. [LIB. V.
punctis scriptum, quern tantum non adorant, sed Mosis autographum
reprsesentare affirmant, asservare ; Israelitas etiam in China inveniri,
in quorum libris antiquissimis puncta non apparent, cum eorum
nonnulli sexcentis ab hinc annis scripti fuerint ; unde constare aiunt,
non Mosen aut Ezram, sed rabbinos post-Talmudicos punctationis
Hebraic® artificium excogitasse." R. Argumentum hoc quam levis,
imo nullius sit in hac causa momenti, alibi ostendimus. Kespon-
sionum capita hie tan turn transigemus. Dicimus ideo primo ; praxim
istam Judceorum catholicam esse, seu toti genti in omnibus ubivis
synagogis communem, nullo idoneo testimonio probari; nostraautem
nihil refert, quid pauci Juda3i occidentales in synagogis suis faciant;
cum nos penitus lateat plurimorum praxis. Secundo, neque anti-
quam esse quisquam adhuc ostendit; consuetudinum illarum syna-
gogicarum plerseque superstitiosse et idololatricas, plurimse novicia?
sunt, post-Talmudicce omnes. Tertio, ipsi Judaai, saltern eorum
plurimi doctissimique constanter negant se praxi ista docere velle,
Biblia antiqua punctata non fuisse, cum ipsi adhsereant sententioe
de punctationis totius divina origine. Quarto, liber iste synago-
gicus quam vis puncta non habeat, habet tamen 1TD1 "Hp, quae non
magis a Mose fuisse, quam ipsa puncta concedent, qui utuntur hoc
argumento. Aut vero non probat codex, seu mos potius quorundam
JudaBorum, puncta non esse literis coaeva, aut probat l^HDI np textui
ita esse. Quinto, dicunt, qui in rem suam praxin hanc Judseorum
synagogicam audacissime arripiunt, rabbinos ob duplicern causam
puncta excogitasse; primo scilicet, ut lectio textus sacri redderetur
magis expedita; atque aliis asque ac sibi facilis; deinde ut nonnulli,
qui minus docti essent, eorum ope textum Biblicum legerent in syna
gogis; ipsi ideo concedunt, codices punctatos olim in synagogis legi
solitos. Imb certissimum est, antiquitus Judaaos 'EXX>ji//^oi/rag versione
legis Graaca in synagogis usos fuisse; ita ut ex moderna hac nonnul-
lorum consuetudine nihil certi colligi possit. Sexto, consuetudinis
hujus rationes alias reddunt ipsi Judsei; earum nonnullas nos alibi
ex AzariaB Imre Bina, cap. lix. } recensuimus. Qui vero regulas istas
viginti et unam perpendet, quas in describendo codice, qui in sacris
synagogicis usurpandus est, necessario observandas esse statuunt ma-
gistri, facile perspiciet, eos non sine causa codicem non punctatum
usurpare, curn plane impossibilis sit regularum istarum omnium in
punctis describendis accurata observatio. Praacipua autem si non
unica consuetudinis hujus ratio in eo consistere videtur, ne quis
scilicet in synagogis publice legem legere praasumat, donee usque
adeo peritus sit, ut omnia puncta cum vocalia turn accentualia,
exacte observare possit in codicum lectione, quibus non exarantur.
Nam librum istum recitantes, non solum omnia puncta vocalia dili-
gentissime pronunciando distinguunt, sed unumquodque etiam voca-
bulum ad accentuum modulationem cantillant. Alia etiam ratio,
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINE. 367
forsan omnium verissima, quam et nos alibi indieavimus, hujus con-
suetudinis, colligi potest ex eo, quod verissime pronunciat Johannes
Morinus, Grammat. Samaritan, cap. xxv. " Scriptura," inquit, " ejus-
modi longe pluribus sensibus obnoxia est, quam quae dictiones cum
suis vocalibus describit, atque ideo mysticis interpretationibus, quae
ex sola traditione xarponapadoru disci possunt, alia longe fertilior."
Denique ; esto quod per librum hunc Mosis avrtypapov se referre
velle dicant; quod eorum nonnulli fingurit ad unius vocis instar,
absque ulla verborum distinctione exaratum fuisse ; at Ezram Biblia
non punctasse, inde nullo modo sequitur, nihil ideo omniiio ad litem
hanc dirimendam confert ista Judaeorum praxis.
XVII. Quarto, adducunt testimonium Eliae Levitae, qui circa
annum 1520 in Germania vixit. Is non tantum aperte affirmat,
Masorethas Tiberienses post-Talmudicos puncta invenisse, sed pluri-
bus argumentis id probare satagit. Quid quseso deinde? " ergo sen-
tentia ista verissima est/' Quid ita ? ob quam enim causam majons
apud nos auctoritatis esse debeat unus Elias, quam alii plurimi, aetate
illo longe priores, doctrina baud minus celebres ? facile esset illius
testimonium non tantum numero, sed et pondere aiiorum obruere.
Sed ratio, inquiunt, non deest, cur unius Eliae potior debeat esse
auctoritas, quam aiiorum omnium ejusdem professionis magistrorum
contrasentientium. Quaenam autem ilia ? Judaei, inquiunt, semper
gestiunt ea omnia sibi suisque ascribere, qua3 in gentis honorem ulla-
tenus cedant. In eum finem impudentissime nullibi non mentiun-
tur. Istis ideo in propria causa loquentibus fides nulla est adhibenda.
Ast vero cum Elias earn sententiam amplectatur, qu33 antiquitati
atque adeo punctorum honori multum deroget, non nisi veritatis vi
coactus in earn discessisse putandus est. Sed longe aliter se res
habet. Post natum nomen rabbinicum nihil unquam aut ab istis,
aut a tota gente factum est, quod cum prseclaro hoc invento com-
parari possit. Quid quaeso magnificentius fingi poterat in gentis
honorem, quam eorum nonnullos ea fuisse sapientia et sensus Scrip-
turarum peritia instructos, ut potuerint, ea vero sanctitate et fideli-
tate, ut voluerint punctationem Biblicam, opus omnium consensu
consummatissimum et utilissimum, quod post homines natos in lucem
prodiit unquam, invenire, et proferre? ausim dicere, adversaries
omnes divinae originis punctorum libentissime concessuros, totam
gentem Judaicam, ex eo die, quo a Deo rejecti fuerunt, nihil unquam
aut suscepisse, aut perfecisse, quod cum illorum inventione confe-
rendum sit. Non negarem, magistrorum nonnullos, postquam philo-
sophiae peripateticae, a Saracenis in lucem et usum hominum recupe-
ratae, operam dederunt, ineptire desiisse, atque ea scripsisse, quae
aliquo cum fructu legi possint. Antiquiores autem omnes Mishnicos
Talmudicosque nihil praeter deliria, somnia, fucos, mendacia, consar-
cinasse, consentiunt docti omnes, et res ipsa testatur. Punctationem
S68 DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINE. [LIB. V.
summo cum judicio, conscientia, veritatis amore et cognitione sacris
literis affixam esse, nemo est, quod sciam, qui negat. Nihil ergo est,
quod in gentis totius, in magistrorum Tiberiensium honorem seque
cedat, nihil quod aeque Christianos omnes rabbinis in servitutem
manciparet, ac figmentum istud Elianum, de inventione punctationis
rabbinica. Et sane admodum probabile est, non aliam ob causam
in earn sententiam delatum fuisse Eliam, quam quia probe intelli-
geret, ea semel admissa et stabilita, omnes sacrarum literarum studi-
osos necesse habere agnoscere, se immortali beneficio rabbinis istis
Tiberiensibus devinctos esse.
XVIII. Addunt praaterea testimonium Aben-EzraB, cujus major
est antiquitas et auctoritas. Is vero comment, in Exod. xxv. [31] ha3C
verba habet, " Yidi in libris, quos examinarunt sapientes Tiberiadis,
de quibus jurarent quidam ex senioribus eorum, quod ter diligenter
considerarunt omnem dictionem, omnem punctationem, et unam-
quamque vocem plenam et defectivam, et ecce scriptum erat jod in
dictione i" 1 ^^, sed non sic inveni in libris Hispanias et Gallise, nee
in ultramarinis." Facile perspicient lectores, eos testimoniorum
penuria admodum laborare, qui istiusmodi producunt, quse tantum
absunt, ut sententiae, quam assertam vellent, suppetias ferant, ut
plane confirment contrariam. Dicunt, fateor, "Tiberienses codices
istos examinasse, ut scirent, utrum punctatio exacte responderet
verse pronunciationi." Apud ipsum auctorem autem nihil tale oc-
currit. Tantum affirmat, eos codices istos examinasse, ut scirent
scilicet, utrum exacte scriberentur. Neque quasstio, quam agitat,
de puncto aliquo erat, sed de litera ^'orf, quam voci n ^^ inesse de-
bere ex accurate codicum istorum examine apparere docet. Istorum
ideo codicum (quo clariiis de auctoritate eorum constet, quos ipse
viderat, quibus jod in voce ista exarata invenitur), scriptorum aliquos
jurasse, se omnem vocem, omnem dictionem, totamque punctationem
diligenter examinasse, dicit; ad normam scilicet antiquorum istorum
exemplarium, quas penes se habuerunt; neque magis hinc sequitur,
eos puncta excogitasse, quam ipsas literas, cum omnem vocem, dic
tionem omnem, hoc est, literas omnes, non minus quam punctationem,
examini subjecerint. Nihil aliud ideo de senioribus istis Tiberiensi
bus refert K. A. E. quam eos jurasse, se codicum istorum scriptionem
(quorum unum ipse viderat) literis et punctis constantem diligen-
tissinie examinasse
XIX. Quinto, utriusque Talmudis de punctis silentium quidam
urgent; non ita Cl. Vossius, qui mentionem illorum nullam in Mishna
fieri contendit ; esse factam in utroque Talmude fatetur. Duo autem
in hoc argumento suppcnuntur ; primo utrumque Talmud de punctis
penitus silere, nam si in uno ullo loco ullibi memorentur, illico
evanescet tota vis hujus testimonii; deinde a silentio Talmudum
necessario sequi, punctorum usum tune tempoiis incognitum fuisse.
CAP. XII.] DE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINS. 369
XX. Primo ideo negant viri docti, mentionem ullam punctorum
iu toto opere Talmudico fieri. Cum vero nimis probabile sit, eorum
aliquot, qui argumento hoc utuntur, neutiquam ita diligenter in-
gentia ilia volumina perlegisse, ut tuto possint pronunciare, ea
omnia de punctis penitus silere, loca nonnulla indicant, in quibus,
si tune temporis nota aut in usu fuissent, fieri non potuit, ipsis judi-
cibus, quin memorarentur. R. Quamvis ego neutiquam concederem,
puncta nondum fuisse excogitata, si maxime avavn^rug constaret,
eorum mentionem nullam fieri in opere Talmudico, cum certissi-
mum sit, plurima esse ad linguae Hebrase doctrinam pertinentia,
quorum in eo altissimum est silentium, ita ut totum hoc argumen-
tum sine minimo veritatis dispendio aut praBJudicio praterire possim ;
tamen cum non desint ex utroque Talmude desumpta testimonia,
quaB punctationem turn, cum opera ilia edita fuerunt, cognitam
fuisse evincunt, ipsa luce clarius est, argumentum hoc admodum
imbelle esse, et nullarum plane virium. Nihil opus est, ut ea loca
hue transferam, qua? eruditissimus Buxtorfius in Tiberiade sua pro-
duxit, quasque doctissimus ejus films solide vindicavit ab exceptioni-
bus Cappellianis. Consulat lector ea, quse Rabbi Azarias in Imre
Bina, 59 collegit, ex Talm. Hierus. Megill. cap. iv., et Talm. Babylo.
Megil. i., fol. 3, et in Nedarim, fol. 37.
XXI. At porro urgent, nullam punctorum mentionem fieri turn,
cum evidenter necessaria fuisse t, si modo turn temporis punctandi
artificium excogitatum fuisset ; cum enim verborurn illorum in et
etiam TJ2 quse diversa plane significant pro diversitate vocalium
qua3 literis affigi, vel cum iis pronunciari possint, sensus varios
distinguere vellent, de punctis vocalibus nihil plane dicunt Talmu-
dici doctores, sed ipsa vocabula iterum repetentes ostendunt, se dis-
crimen pronunciatione significasse, quod scriptis notare non potu-
erunt. Quam facile enim iis fuisset indicasse, verbum hoc cum
kamets, aut cum tsere, aut cum Mem, aut hirich scriptum aut
pronunciatum, hoc aut illud significare, si modo puncta ista iis cog-
nita fuissent ? Resp. Puncta vocalia nominibus artificialibus, olim
distincta non fuisse, concedimus. A grammaticis pro arbitrio illis
imposita fuere, longo post tempore ; ita etiam in aliis linguis factum
est. Masorethse tsere saBpissime kamets vocant absolute ; aliquando
kamets katon, iis nominibus nondum distinctis. Segol etiam ab iis
dicitur patach katon, et kibbuts, schurek. Aperti soni, quos deno-
tant iis, prima nomina fuere. Quamvis ideo vocales nominibus istis,
quibus eas distinxit invicem grammaticorum serior aBtas, indigitare
forsan non potuerint doctores Talmudici, nihil tamen impedit, quo
minus illorum figuras exarare nosse, censendi sint. Deinde, qui
probari potest, Talmud sine punctis scriptum fuisse? Juda)i con-
stanter
punctatum
asserunt, Mishnam utroque Talmude antiquiorem, antiquitus
um fuisse, quamvis ex multis seculis codices isti nullibi ap-
VOL. XVII.
370 BE PUNCTATIONIS HEBRAIC^ ORIGINE. [LIB. V.
paruerunt; donee itemm nuperrime accuratum est Amstelodami
Omnis autem hujus argument! vis ex eo pendet, quod punctis in
scribendo turn temporis non uterentur; quod est sv apx/). Porro
earn esse orationis seriem iis in locis, quibus de vocularum istarum
vario sensu agitur, ut ad discrimen assignandum nihil opus sit punc-
torum adjectione, ostendit dudum CL Buxtorfius.
XXII. Sexto, Ex vocalium et accentuum numero, qui operosus
et inutilis esse dicitur, contra punctationis antiquitatem argumentum
elicit Cappellus. Yocales quatuordecim sunt; earum multse, aliquae
saltern inutiles esse dicuntur; cum non sint totidem soni distincti
in loquela humana. Deinde accentuum plurium nullam rationem
reddi posse aiunt; cum nihil omnino significent, nihil distinguant,
intelligentiam nullam exhibeant, neque in discendo linguam, aut
legendo, ulli subsidio sint aut adjumento. Videntur ideo utriusque
generis puncta, cum vocalia turn accentualia svpqptt fuisse rabbini-
cum, neque illud ad rem ipsam, cui inservit, satis accommodum.
Non desunt autem, qui ex vocalium numeri et discriminis conside-
ratione, medio plane contrario, eundem finem se assequi posse
putant. Adeo enim, inquiunt, exacte et accurate omnes sonos
apertos seu vocales puncta ista exhibent, ut inventum artificiose
magis excogitatum videantur, quam ut primis literarum inventori-
bus, quibus cura3 erat necessaria tantum exprimere, ascribi debeat.
Ita aliquibus arbitris, superflua sunt et inutilia ; aliis, accurate sonis
vocalibus aptata; neutris, ob rationes plane contrarias, divina. Sed
utriusque objectiunculaB facilis est solutio. Qui accuratissimam per-
fectionem in punctatione hac agnoscunt, illam ordine divino movere,
justam causam sine dubio nullam habent. Quo perfectius suo genere
quidquam est, eo divinius censeri debet. Hebrseam autem linguam
omnium linguarum antiquissimam et perfectissimam, tanquam
aliarum normam ab ipso Deo, virisque divinis spiritu prophetico
instructis, editam esse, non sine causis gravissimis arbitrantur viri
doctissimi. Non autem negarem, rationi huic vim inesse, nisi per-
fectissimae sapientise, atque omnia simul comprehendenti, ortum
punctorum assignaremus. Eorum autem, qui vocalium accentuum-
que plures inutiles esse causantur, plane futilis est oratio, et superba.
Qui quasso doctorculi isti fidem nobis facient unquam, ea omnia in
sacris literis, quorum rationem isti non tenent, esse inutilia? hoccine
est rem serio agere? hoccine argumentari? " multorum accentuum
rationem, usum, utilitatem nos non intelligimus ; ergo superflui sunt,
et a rabbinis pro arbitrio excogitati." Facile quidem essetquamcunque
litem eo modo transigere. An vero ex nostra ignorantia et inscitia
de verbo Dei statuere debeamus? Idne tandem a3quum censebitur?
ego sane mallem ei fidem adjungere, qui se nihil, quam qui se
omnia scire profiteretur. Quid si unus aliquis, nobis ignotissimus,
per accentum u]lum ; in perceptione sensus vel minutissimse voculse
CAP. XII.] DE PUNCTATTONIS HEBRAIC^ ORIGINS. 371
in sacris literis adjutus fuerit, vel in legendo eo modo, quern Deus
approbavit, dum viguerunt instituta ecclesiae Judaieae carnalia, di-
rectus ; an eum nos homunciones, quibus, inter innumera alia, usus
iste ignoratur, inutilem judicabimus? Procul dubio, nisi ob alias
rationes apud se antea statuissent viri docti, punctationem divinae
originis non fuisse, audaci ista cavillatione, in hac causa uti non
sustinuissent. " Judaeos quidem neminem hodie putare exsistere, cui
absoluta constet accentuum ratio/' scribit Sebastianus Munsterus,
epistola praefixa ad Commentar. R. D. Kimchi in Amosum. Elias
quidem Levita, in epistola Hebraica ad eundem Munsterum testatur,
se librum de ratione accentuum scripsisse, qui Romae periit. Si
editum fuisset scriptum illud, forsan haberent docti et modesti viri,
id, cujus scientiag eos nequaquam poeniteret.
XXIII. Septimo, Hieronymum etiam puncta nesciisse conten-
dunt, cum, uti aiunt, nullibi eorum mentionem ullam fecerit. Il
ium autem virum doctissimum, uti videtur, omnia quae sciret, sive
id agendi occasionem ullam habuerit, sive non habuerit, scriptis
commisisse arbitrantur; in qua quidem sententia, mihi iiscum con-
sentire baud licet. Deinde ostendant vellem, quam rationem habu
erit Hieronymus narrandi, Hebrseos in lingua sua scribenda, non
tantum literis sed vocalibus etiam usos esse, cum id omnes alias
gentes, ei notae, fecerint. Nemo est antiquorum historiographorum,
qui plura et certiora de rebus Garth aginiensium memoriae prodidit,
quam Polybius Megalopolitanus. Ostendit autem passim, non tan
tum se linguam Punicam intellexisse, sed et legisse illorum hypomne-
mata. Cum enim libro historian tertio accurate docuisset, quibus copiis
Annibal Italiam ingressus est, affirmat, se ea omnia, qua3 retulit,
collegisse aeneis tabulis, ab ipso Annibale descriptis. Et tamen iste
Polybius nullibi historiarum meminit inusitati generis scribendi, a
dextra ad sinistram, quo usi sunt Poeni, quod tamen ipse ignorare
non potuit. Parum itaque subsidii sententiae huic a silentio Hiero-
nymi exspectandum est. Certum enim est, ilium potuisse puncta scire,
nee in scriptis meminisse; certum est, ea esse potuisse, atque ilium
latuisse, cum multa exemplaria semper fuerint absque illis descripta;
certum etiam est, Hieronymum paucissimorum exemplarium copiam
obtinuisse, magistris autem uno duobusve usum; ut neutiquam
minim videri debeat, si codicem punctatum nunquam vidisset;
grammaticae autem nullae fuere ; neque quisquam turn temporis
excoluerat illius linguae artificium. Ejus ideo silentio niti, non est
argumentis, aut sententiis, sed incertissimis conjecturis contendere
adversus veritatem. Sed neque desunt testimonia ex operibus Hie-
ronymi desumpta, quae aperte indicant, ipsum et vidisse, et cogno-
visse utriusque generis puncta. Alibi locum ilium ad Evagrium
retuli, " Literis vocalibus in medio perraro utuntur Hebrsei." Eadem
verba in eundem sensum citant Rab. Azar. in Imre Bina, cap. lix.
372 DE PUNCTATIONIS HEBRAIOE ORIGINE, [LIB. V
Simeon de Muis, Defens. Yeritat. Hebraic., Joseplius de Yoysin, Prse-
fat. ad Pug. Fid. respondent, Hieronymum '•IS literas vocal es vocasse ;
cum in aliis linguis id officium praastent. Equidem ' et 1 vocales
sunt, cum scilicet puncta adjecta habeant; quamvis saepissime con-
sonantium vices subeant aliter quam fit in lingua Grasca. K vocalem
unquam fuisse nondum probatur ; diverse etiam sono frequenter pro-
fatur abs eo, quem, si vocalis esset, effunderet. Nudge ergo literae
ista3 non sunt vocales quas indicat Hieronymus. Deiride Exposit.
cap. iii. Jonae hsec verba habet, " Satis miror, cur ita translatum sit,
cum in Hebraeo nee literarum, nee syllabarum, nee aecentuum, nee
verbi sit ulla commumtas." Nescio an quis apertius aecentuum
mentionem facere possit; quos tamen ante puncta vocalia in usu
fuisse nemo dicet. Sic in Gen. xix. 33, ad vocem fil-^P?, " Appun-
gunt," inquit, " desuper, quasi incredibile esset quemquam coire
riescientem," punctationem irregularem observans. Et in Ezech.
xxvii. : " Frequenter Hebraea nomina pro diversitate aecentuum et
mutatione literarum vocaliumque, quae vel inaxime apud illos habent
proprietates suas, varie interpretantur." Et epistola ad Paulam et
Eustochium seu Praefat. in Esaiam affirmat, prophetiam istam " apud
Hebraeos scribi per cola et commata." Quaest. Heb. in Gen. xlvii. 31 :
<; Et in hoc loco inquiunt quidam frustra simulant adorasse Jacob
summitatem sceptri Josephi, quod videlicet honorans filium potes-
tatem ejus adoravit; cum in Hebraso multo aliter legatur, Et adora-
vit," inquit, " Israel ad caput lectuli." fi^p verbum est de quo
quaestio oritur. Novit Hieronymus, apostolum verbum illud reddi-
disse per pa£do$. Si non ita punctatum fuerit, ut revera " lectum"
reddi deberet, quomodo quseso aususfuisset dicere, "in Hebraeo aliter
legi/' cum sine punctis aliter non legatur? debuitne Hieronymus
Nicodemo suo auscultare contra translationem ab ipso apostolo usur-
patam, aut loci sensum abs eo redditum, et audaciter pronunciare "in
Hebraeo aliter legi?" quod, nisi concedimus ilium puncta scivisse,
falsissimum est. Satis ideo constat, Hieronymum puncta vocalia et
accentus novisse, eorumque mentionem apertiorem fecisse, quam abs
illo exspectanda erat, qui alias occasiones ea memorandi non habuerit.
At Hieronymum, nonnulli inquiunt, ex usu communi discere potuisse
verbum istud '"^p e o modo ibi loci pronunciandum, ut " lectum"
significet. Sed de verbi pronunciatione apud Hieroaymum, nihil;
quomodo legebatur in Hebraao, hoc est, ab omni lectore textum in-
spiciente, ostendit; et quis quaeso communis iste usus fuit, quem
sequi fingitur? uno ut diximus alterove magistro usus est. Ilium
verb obscuri magistri susurration em apostoli auctoritate praetulisse,
non est credibile; prsesertim cum orationis series utrumque sensum
admittat; certissimum enim est, Jacobum Deum adorasse sumrni-
tati baculi innixum.
XXIY. Ultimo in loco, linguarum, ArabicaB et Syrse, cum Hebra3a
CAP. XII. J DE PUNCTATIONIS HEBRAICLE ORIGINE. 373
cognationem praetendunt nonnulli: ese vero, inquiunt, nuperrime
punctationem admiserunt, eadem autem cum istis Hebraaae lingua
conditio antiquitus fuisse videtur. R. Quo tempore primo literarum
usum, quo punctorum obtinuerunt, Arabes et Syri, plane est in-
certum. Characterem antiquum Arabicum ante secula exolevisse
ostendit Clar. Golius Praefat. ad Sur. 31 Alcorani. Quas alias in ea
lingua mutationes temporum rerumque omnium vicissitudines in-
duxerint, plane nescimus. Forsan puncta etiam in desuetudinem
abierunt, in usum communem per Saracenos iterum revocata. Re-
vera quando primum puncta vocalia in usu apud Arabes et Syros
esse cceperunt, nullum exstat testimonium fide dignum. Esto etiam,
quod omnes istse linguae orientales ab initio punctis vocalibus caru-
erint; nihil id impedit, quo minus Ezra ilia in sacrae linguae usu ad-
jecisse censeatur?
XXY. Atque haec sunt praecipua argumentorum capita, quibus
viri docti se probasse putant, punctationem Hebraicam svp^a fuisse
rabbinorum post-Talmudicorum ; quibus, qui se ex tanti thesauri
possessione dejici patientur, me comitem neutiquam sunt habituri,
XXYI. Ab ea cura etiam, quam circa sacras Scrip turas Ezra ad-
hibuit, profectam notissimam istam in sacris Bibliis variationem,
qua3 sub nomine Keri et Kethib venit, multi arbitrantur. Haud
placet hie repetere, quae de natura et numero variantium istarum
lectionum alibi scripsimus. Sunt qui primis Spiritus Sancti amanu-
ensibus varietatem hanc ascribunt ; horum aliqui mysterium ei sub-
esse putant; ambiguitatem rfa h\> m causam ejus fuisse alii. Sunt
qui ra$ Kerioth notas esse Masoreticas asseverant, partim lectiones
varias e diversis codicibus collectas, partim correctiones textus cri-
ticas ; haec illorum opinio est, qui parum pensi habent, quid censeatur
de codicis Hebraici puritate, quern Masorethicum vocant, quasi hie
distinctionis nota opus esset, aut alius unquam codex Biblicus in
usu hominum iuisset. Perlectis multorum virorum doctorum sen-
tentiis et argumentis, aquam hie mihi hsarere fateor; libet tamen
addere, quas habet Isaacus Abarbanel super hac re, in praefatione ad
Hieremiam prophetam. Rejecta aliorum sententia minus commoda,
addit: "Verum res vere sic se habere mihi videtur; Ezram cum
viris synagogas magnse comperisse libros perfectos et integros, prout
erant scripti: priusquam verb punctationem institueret et accentus
et distinctionem versuum, attendit ad lectionem : et si quid ipsi occur-
reret alienuin a natura sive proprietate linguae, et a grammaticse
regulis, secum ipse reputavit, id ob alterutram e duabus causis con-
tigisse. Primo, quod scriba in his heteroclitis spectavit aliquod e
inysteriis legis secundum dignitatem prophetiae ejus, et profundi-
tatem sapientiae ejus, ideoque non ausus est conari delere quidquam
e libris divinis ; intellexit enim, sic singulari sapientia libros illos esse
conscriptos, nee sine causa scriptas esse literas defectivas et redun-
374 DE EEFORMATIONE EZRAITTCA. [LIB. V.
clantes et ejusmodi peregrinas dictiones, qnamobrem reliquit eas in
textu, prout revera erant scripta; in margine vero posuit Keri sive
expositionem hujusce scripturae exoticae secundum proprietatem lin
guae, et juxta simplicem sensum Fieri etiam potest, ut Ezras
putaverit, in Scriptura sacra exstare literas et dictiones heteroclite
scriptas sine ulla alia causa, nisi quia, qui illas proferebat, non recte,
ut oportet, illas expresserat, sive ob imperitiam linguae Hebraicae,
sive ob imperitiam orthographic ; .... ideoque oportuit exponi
veram dictionis scripturam et lectionem secundum grammatic83
regulas. Haec est ratio Keri, quam in margine posuit scriba sanctus,
veritus injicere manus in verba auctorum inspiratione Spiritus Sancti
loquentium/'
CAPUT XIII.
Reformationis ecclesise Ezraiticae partes reliquse — Solennis verbi divini prsedicationis
instauratio, Neh. viii. 1, 8 — Ejus ante captivitatem neglectus — Jehosaphati
in ejus restauratione conatus, 2 Chron. xvii. 7-9 — Principes sacerdotibus et
Levitis in eo opere adjunct! — Primorum ecclesiarum Christianarum reforma-
torum, in eo diligentia et successus — Judaeorum nugae ; aliorumque — Cuthae-
orum excommunicatio, Ezrae iv. 2, 3 — Ab impuris mixturis populi separatio.
I PERGIMUS in reformatione ecclesiae e captivitate reducis. Sum-
mam in praedicatione verbi divini, qua populus redux, qui diu in
tenebris Babylonicis jacuerat, in cognitione Dei, atque officio suo rite
peragendo instrueretur, diligentiam, tertio in loco, reform atoribus
hisce assignavimus. Incepti ejus vere divini exstat historia Neh.
viii. 1, 8, " Congregati sunt populus totus ; . . . . legebant enim
librum ilium, legem Dei explanate, et exponendo sensum dabant
intelligentiam per scripturam istam." Spretum et neglectum erat
omcium istud populi instruendi per conciones sacras et solennes verbi
Dei expositiones, durante priore defectione, quatenus scilicet ad
sacerdotum et Levitarum curam ordinariam pertinuit. Extraordi-
naria prophetarum verbi prsedicatio ita divina3 erat procurationis, ut
eo nomine, neque laudanda neque increpanda esset ecclesia. Ut
" labia sacerdotum scientiam conservarent/' Deus constituerat, Mai.
ii. 7. Ab iis legem Dei, hoc est, mentis Dei in lege expositae sensum
petere, populi erat omcium. Sacerdotes idcirco ob operis hujus
neglectum severe Deus increpat, Hos. iv. 6. Levitis etiam populi
instruendi munus incubuit, Deut. xxxiii. 10. Jehosaphato ideo
ecclesiam ad voluntatem Dei reformare instituenti, nihil antiquius
erat cura verbi illius per totam ecclesiam prsedicationis; cum autem
sacerdotes et Levitae vel ob numeri paucitatem, vel quod illorum
plurimi foedae ipsi legis divinae ignorantiae scelere implicarentur,
muneri essent impares, ex jure communi illis adjunxit viros alios
principes et magnates, quibus cordi erat ecclesiae reformatio, 2
CAP. XIII.] ECCLESLE JUDAIC^ DEFECTIO ULTIMA. 375
Chron. xvii. 7-9. Hujus enim muneris administrationis neglectus,
defectionis ecclesiastics rsxpypiov est certissimum; accuratio vero,
reformationis pars baud ultima. Piis ideo reformatoribus hujus
officii ratio habita est quam diligentissime. Ei etiam operi non
sine successu admirabili incubuerunt, quibus Deo uti placuit in
ecclesiis suis a mysticse Babylonis servitute diuturna recuperandis.
II. Arbitrantur recentiores Judsei, parapbrasim Chaldaicam verbis
illis, quse ex Nebemiab protulimus, indicari. Ei, sive sententias
accedunt, seu delirio se affines prsebent e Cbristianis nonnulli, post-
qnara in opinione alia baud minus absurda statuerint douteveiv U-TTO-
Ssrfg/. At nos, lingusB Hebraicse usum et peritiam e populo non-
dum interiisse, quod vellent, superius ostendimus. Porro; express©
dicitur, concionatores hosce Ezraiticos prius librum legis "explanate
legisse," deinde " sensus expositione, scilicet intelligentiam" dedisse.
Cui, quseso, fini serviret ista explanata lectio, si plebs neutiquam
intellexisset ipsum verborum sonum? Solennis ideo erat instituti
divini de praedicatione verbi assidua restitutio, quse memoratur. Se-
quitur Cutbseorum excommunicatio, seu rejectio potius. Historia
exstat Ezrse iv. 2, 3: "Arcesserunt ad Zerubbabelem, et ad primores
populi, et dixerunt eis, JEdificemus vobiscum : nam sicut vos requisi-
turi sumus Deum vestrum ; non enim alteri sacrificamus inde a diebus
Esar-haddonis regis Assyrise, qui deduxit nos buc. Dixit vero eis
Zerubbabel, et Josbua, cum reliquis primoribus paternarum familia-
rum Israelis, Non est vestrum nobiscum sedificare domum Deo nostro,
sed nos, qui una sumus sedificabimus Jehova3 Deo Israelis/' Non erat
in cultu divino participatio, sed regum Persicorum gratia, qua tune
favente utebantur Judsei, quam ambierunt hypocrite. Si enirn animo
sincere qusesiissent se Deo Israelis adjungere, rejiciendi non erant.
Sed alia plane res erat, prout ex eventu patuit; neque quidquam
aliud religionem prsetendentes in animis babuerunt, quam quod in
simili casu, ante tot secula Sicbemitse, Gen. xxxiv. 23.
III. Samaritanorum rejectioni accessit ab impuris mixturis cum
populis profanis separatio. Ea prolixe narratur, Ezrse capitibus nono
et decimo, Nebemise vero ultimo. Atque ita demum absoluta erat
haGoqros ilia ecclesise reformatio, et tbeologiso Mosaicse in pristinum
locum, bonorem usum, et dignitatem restitutio.
CAPUT XIV.
Judaicse ecclesiae apostasia finalis — Ejus occasiones generales — Populus Gentilibus
mistus — Philosophise ingressus — Mala exeavariaenata — Disputationes, rixae —
Sectae — Linguae sanctse oblivio, plebis oppressio et ignorantia — Doctorum am-
bitio et csecitas— Morum corruptio — Scripturarum versiones.
I. GHATIAM Dei in ecclesise restauratione secuta est, temporis pro-
cessu, bominum ingratorum defectio, eamque casus et ruina borri-
S76 ECCLESLE JUDAIOE DEFECTIO ULTIMA. [LIB. V.
bills. TJt earn etiam paucis exponamus, postulat instituti nostri
ratio. Ministerio prophetico fundata nova ecclesia, eo durante,
quamvis baud omni culpa vacans, puritatem tamen retinuit Deo
misericordi gratam. Eo sublato, tota ecclesiaB moles sensim vergit
in ruin am. Quaa earn in salebras compegerunt, e quibus emergere
nunquam potuit, brevi indicabimus, deinde defectionis ejus totalis
naturam.
II. A tempore reform ationis absolute, populus tyrannide et oppres-
sionibus regum Syria3 et Egypti oppressus, variisque calamitatibus
hue illuc undique dispersus etiam alienigenas in terra sancta ferre
coactus, plurimoruni malorum contagione illico erat affectus. lis
seculis, eristicam istam philosophiam inanibus vitilitigationibus sti-
patam, quam non ita pridem parturiebant, obstetricantibus Macedo-
num armis, longe lateque per totum orientem in lucem produxerunt
Graaci. Earn etiam imbiberunt JudaBorum doctores. Dum staret
templum Solomonis, atque in eo sincere et debito cultu Deum caste
adorarent, piis omnibus penitus incognita erat ea philosophia. Ante
enim captivitatem Babylonicam, rei literarise, aut exoticarum scientki-
rum nulla occurrit apud gentem istam mentio ; unis exceptis matlie-
maticis, quas a Chaldasis aceeptas, in usus idololatricos pervertisse
videntur. Prona quippe est in superbiam et diiffidouftoviav omnis
bumana sapientia, prsesertim abi menti insidet in veritatis obsequium
non subactas. Grsecanica autem ista philosophia sensim in ecclesiam
introducta, non tantum in magnum malum, sed in purioris theologia3
perniciem, citissime evasit. Hinc etenim illi, quorum religio in
sola fide et observantia mandatorurn Dei constitit, scholas erigere,
illarum plane absimiles, quibus prasfuerunt antiqui prophetas, dispu-
tationes infinitas instituere, nodos nectere, et in sectas dissilire coepe-
runt, non aliter, quam philosophiaB istius causa factum esse inter
Graacos, novimus. Non magis Platonis, non Aristotelis, non Zenonis
nomina apud Graacos turbarum disputatricium insignia fuere, quam
Shammai, Hillelis, aliorumque apud Judasos. Academicos, Peri-
pateticos, Stoicos, aamulati sunt Pharisasi, Sadducssi, Esseni: eo
autem horum, quam illorum disputandi pruritus perniciosior exstitit,
qubd non de lana caprina, seu figmentis, quse de propriis cerebris,
ut araneaB telas texerunt, ut illi, sed de religione, de cultu Dei, de
Scripturarum sensu, quse oninia sacra et adoranda, rixas inierunt.
III. Deinde linguas sanctas populus ex magna parte erat oblitus.
Is secundus erat misturas cum Gentilibus fructus. Qui in dispersio-
nibus, Graace, qui in avitis sedibus vixerunt, Syriace locuti sunt. Ita
plebs paulatim in summam legis Dei ignorantiam adducta, cum vix
linguam intelligent, in qua sola scripta erat. Ea ignorantia freti,
doctorculi cristas erigere, sibi nil non arrogare, quasi soli saperent,
populum despicere, eorumque fidei dominari, titulos magistrales sibi
sumere, invicem contendere, omni timoris Dei studio abjecto, non-
CAP. XIV. J DE VERSIONS SCRIPTURARUM LXX. 377
nulli dubitarunt. Longum nimis esset sectarum origines, discrimtna,
opiniones, scelera, praetextus, hie loci persequi. Cum inter nota
versari, et ab aliis occupata, ob rationem operis necesse habeam,
eorum tautiim capita breviter perstringere placet. Sufficiat ideo
plebis ignorantiam, doctorum superbiam, vanitatem, caacitatem, cum
ilia, litera ipsa, hi Spiritu essent destituti, inter causas defectionis
catholicaa summatim annumerasse.
IV Adde, quod, postquam per aliquod tempus Hasmonasi rerum
potiti essent, Seoxparfy divinitus instituta abjecta, in regimine politico
palam ad mores ritusque Graaeanicos defecerunt. Graaca mere no-
mina, Hyrcanus, Alexander, Aristobulus, Antigonus, eoruin, qui more
Macedonico populo imperitabant. Atque inde etiam non minima
mala orta sunt. Cum itaque desierit in ecclesia ministerium pro-
pheticum, populus autem, profanis cum Gentilibus misturis expositus,
linguaa sua3 pene esset oblitus, atque doctores, in varias sectas philo-
sophorum more dissilientes proprio tan turn honori consulerent, et
nemo esset, qui flagitiorum segetes indies succrescentiurn exscinderet,
omnia palam in ultimam properabant ruinam. Prius autem, quani
fatal is hujus defectionis capita recenseam, necesse est, ut de version-
ibus sacraa Scripturaa, quaa circa haac tempora, cum populus linguaa
sanctaa peritiam amiserat, ortum habuisse plurimi arbitrantur, non-
nulla dicamus, ea digressionibus brevissimis expediri posse spes est.
DIGRESSIO n.
De versione Graeca sacrarum Scripturarum LXX. seniorum.
I. DE versione Scripturarum Grasca ruv LXX. quas huic temporis
intervallo, dum in proclive esset ad defectionem catholicarn ecclesia
Judaica, communiter assignatur, necesse habeo ea dicere, quaa olim
Protagoras, referente Laertio, lib. ix. 51, de diis gentium.
inquit, cix 'tyjA sidsvai, ti$ ug siffiv, i"iS u$ oux g/V/V coXXa yap ra
tiftsvai, r\ rt a^XoV^j, xa/ I3p(x,^vg uv 6 jBicg rov aydptowj. Omnia enim,
quoa de versione ilia vulgo dicuntur, adeo sunt incerta, tot tantaaque
circa ea sunt opinionum digladiationes, ut iis omnibus accurate ex-
aminandis, vix vitas spatium sufficeret ; ita quod ille olim dixerit, in-
certos multos, rem hanc certare, vidimus.
II. Versionem aliquam hisce temporibus Scripturarum per LXXIL
viros factam fuisse, plurimi consentiunt; nee desunt tamen, qui om-
nem de ea historiam tanquam malam mercem, et fabulam mere
Judaicam repudiant. Tempori Ptolemasi Lagi opus illud assignant
Irenaaus et Clemens Alexandrinus; Philadelphi, notissimus historia3
pater Aristaaas apud Josephum, et ipse Josephus; Philometoris non-
nulli. Philadelphum misisse ad Herodem Judaeorum regem, ut
interpretes istos ad se mitteret, auctor est Justinus ApoL IL Qua3 in
378 DE VERSIONE SCRIPTURARUM LXX. [LIB. V.
summo viro avi6ropq<sia, seu irapopafia %povix6», probat eum rumori-
bus, qui de versione ista vulgo jactabantur, fidem prsebuisse nimis
facilem. Consilii libros legis Judaicse obtinendi Philadelpho auctorem
fuisse Demetrium Phalereum plerique scribunt; at Demetrii istius
opera Philadelphum in re literaria paranda nunquam usum fuisse
alii arbitrantur; magno enim eum apud regem istum odio fuisse,
atque proinde initio ejus regni ex morsu aspidis diem obiisse prope
Diospolim scribit Laertius. Neque huic testimonio aliter occurrere
potuit Cl. Yossius, quam asserendo, Philadelphum, regnante patre,
Bibliothecam suam instituisse, contra communem fidem veterum
omnium ; cum tamen nee ita nodo sufficiat cuneus ; nam longe ante
patris sui obitum capitali odio Demetrium prosequutus est Phila-
delphus. Porro, sex ex omni tribu missos esse a pontifice summo
Judaeorum ad Philadelphum, ad opus illud conficiendum plurimi
pene audent jurare; sunt autem, qui tantum numerum hominum
doctorum ex quaque tribu turn Hierosolymis vixisse, nee juratis
credent. Quidam illos non tarn interpretes, quam vates fuisse vo-
lunt; inter quos aliquando fuit Augustinus, de Civit. Dei, lib. xviii.
cap. xliii., quod Hieronymo nemo unquam persuaserit. In LXXII.
cellas distributes, unumquemque totum opus separatim confecisse,
ita ut in nullo verbo reddendo dissentirent affirmat Justinus; fig-
mentum suaviter ridet Hieronymus, historise post Justinum fidem
adhibent Serarius, aliique; cum Hieronymo plures derogant. Totam
versionem LXXII. diebus absolutam fuisse nonnulli scribunt; hor-
rendam istam festinationem alii repudiant. Sunt, qui, Pentateuchum
solum eos transtulisse, scribunt, ut Aristseas, Josephus, Philo, et
Talmudici doctores pene omnes; totam Yeteris Testamenti scriptu-
ram Espieres, Morinus, Neotericorum plurimi. Judseos eo opere
plurimum gavisos esse, nonnulli statuunt; alii ob inceptum angariam 1
solenniter instituisse, ipsumque opus exsecrasse: versionem suamLXX.
non ex Hebraica veritate, sed ex Targum Chaldaico confecisse asserit
Philo, cui assentiunt rabbinorum nonnulli; ex codice Hebrseo sine
punctis exarato Cappellus, et qui ei in controversia de punctis nihil non
debent. Codicem aureis literis si non exaratum, at ornatum honoris
causa ad Philadelphum misisse, aiunt quidam, summum pontificem ;
plerique rabbinorum illiusmodi codicem profanum esse, neque ulli
usui aptum clamant. Quidam summa linguarum peritia instructos
interpretes, summaque fide in opere adornando usos esse affirmant;
sensum sponte ob varias rationes multis in locis corrupisse alii ; fide
aut intelligentia caruisse, Munsterus et Ximenius. Sane mira sunt,
qua3 de versione hac scribit Hieronymus ad Augustinum. Et ad
Paulam et Eustochium, prsefat. in Esa, noluisse interpretes fidei susa
sacramenta perspicue ethnicis prodere, diserte afiirmat. Yersionem
Grsecam, quae adhuc sub eorum nomine exstat, illam ipsam esse,
1 Angaries, jejunia quatuor temporum. Martini! Lexicon Philologicum. — ED.
CAP. XIV.] DE VERSIONE SCRIPTUEARUM LXX. 379
quam illi olim elaborarunt, conjiciunt plurimi; antiquam illam
dudum periisse contendit Drusius, nee solus. Si supersit, pessime
pluribus in locis, post Hieronymum, corruptam esse concedunt plu
rimi, inter quos est Bellarminus ; puram illibatamque prasservatam
asseverat Morinus. Totam traditionem de versione ista fabulam
Judaicam, ut ante diximus, nonnulli rentur. Earn concinnandi an-
sam ex Exod. xxiv. 7, 11, arripuisse fabulatores, statuit Heinsius in
Aristarcho, cap. x. " Dictum est/" inquit, " Mosem, Aaronem, et
LXX. seniores ascendisse ad Deum, et quod in principes filiorum
Israel non misit manum suam ; pro quibus ultimis verbis Hellenists
habent, Ka/ ruv IffikiKruv rou 'iffpaqX dizpwvriffsv ovdz tig, et electorum
Israel non dissonuit neque unus. Hinc baud dubio historia de Pto-
lemseo et illis LXX. senioribus . . . hinc famosse illas scense, quas beatus
Hieronymus explodit, hinc inventum illud, neminem in tanto nurnero
in exprimendis sacris dissensisse." Placuisset forsan iis, qui non ig
norant, quam periti sint ex leviculis occasionibus portentissimorum
mendaciorum conficiendorum artifices Judasi, viri doctissimi conjec-
tura, nisi eum grammaticum fuisse et vanum hominem, ridendum
ob arrogantiam, postquam in vivis esse desiit, pronuntiasset recentior
Aristarchus. Opiniones hasce diversas, aliasve circa versionem hanc
digladiationes, examini hie loci subjicere abs opere institute esset
alienum. Cum autem in illud tempus, de quo agimus, communiter
referatur, nihil, quod sciam, impedit, quo minus, quid de ea sentiam,
breviter dicerem.
III. Versionem legis seu Pentateuchi Mosaicse in linguam Graecam
factam esse circa tempora PtolemaBi Philadelphi, evincunt plu-
rimorum testimonia et Celebris traditio. Probabile est, a JudaBis
Alexandrinis id operis susceptum esse, in eorum gratiam, qui in ea
dispersione lingua Grseca utebantur, neque Hebraice essent docti.
An Targum aliquod, quod aliqui volunt, turn temporis exstiterit,
plane est incertum. Maxima sane pars populi dialecto turn tem
poris usa est Syro-chaldaaa. Fuerunt igitur forsan inter eos, qui
in opere hoc scripturas transferendi in linguam vernaculam, praai-
verunt Hellenistis. Sed, quse de eo dicuntur, sunt conjecturse
mera3, cum nulla istiusmodi laboris supersint vestigia. Pentateucho
temporis decursu accessit scripturartim Veteris Testament! quod
reliquum est. Totum opus ab iisdem auctoribus non prodiisse,
et fatentur plurimi, et exstant indicia certa. Ad eundem modum
absolutum fuisse opus Targumicum, statim videbimus. A quibus-
cunque autem prodiit, illud patet, susceptum et absolutum opus
fuisse, cum ecclesia Judaica jam prseceps rueret in exitium; atque
inde conjici potest, quanti esset faciendaista versio, si adhuc exstaret
integra et incorrupta. At quicquid est quod primse istius Alexan
drine versionis reliquum est, varie corruptum et interpolatum fuisse
diebus Hieronymi ipse passim ostendit. Bene esset, si ex eo tern-
380 DE VERSIONS SCRIPTURARUM LXX. [LIB. Y.
pore nihil mali passa fuisset vulgata, quoe tune exstabat, Grseca versio.
Unde unde illud factum sit, negari non potest, earn jam sexcentis in
locis abs Hebraica veritate dissentire, atque ssepius verba dare, quibus
subest nullus sensus tolerabilis, in quibus exponendis, quam frustra
sint interpretes, non opus est dicere ; res ipsa patet, Sunt tamen,
qui, Servatorem nostrum ea versione usum fuisse, atque ita ecclesicc
commendasse, affirmant; prorsus uti sacrificulus quidam scripsit,
eum Missas cantitare solitum. De Novi Testament! scriptoribus
majori cum probabilitatis specie id affiraiari posse videtur. Multa
enim loca Veteris Testament! in eorum scriptis recitantur iisdem
verbis, quse etiamnum exstant in versione GrsBca; quamvis ssepissime
ab Hebraicis in nonnullis discrepare videantur. Discrepantiam
istam verborum tantuin esse, non etiam sensus ostenderunt plurimi;
nonnulli etiam apostolos textum Hebraicum revera sequutos esse,
ubi vulgo versioni Graacse adhaesisse videntur. Maxime arridet illo-
rum sententia, qui Spiritum Sanctum totius Scripture auctorem
pro arbitrio suo mentem propriam exponentem, testimonia ex Vetere
in Novurn Testamentum, quae ipsi placuerunt verbis utens, tra-
duxisse affirmant; Grsecae autem versionis exscriptores Christianos,
sensim ea ipsa verba, ei inseruisse.
IV. Haud desunt argumenta validissima, quibus nituntur sen-
tentiae hujus auctores. TJnicum hie loci mihi iridicare sufficiet,
quod nescio an a quoquam hactenus sit observatum. Notum est,
testimouia nonnulla obscurius paulo in Novo Testamento esse pro-
lata, ita ut non cuivis facile statim sit discernere, e quo loco Yeteris
sint desumpta. Eorum aliquot certum est, quosdam Grseco textui
inseruisse iis in locis, ubi antea nullum eorum erat vestigium, atque
e quibus neque desumpta fuerunt, neque sumi poterant. Exemplo
sint ea verba, quae citat apostolus Epist. ad Heb. cap. i. 6, K«/ vpot-
xvMlffarutav avr& irdvrsg ayys^oi &tou. Cum, unde apostolus base verba
mutuatus esset, quidam non scirent, inserenda duxerunt Deutero-
nomii cap. xxxii. 43, itaque post ista verba, Evppdvfyre ovpavot dpa
avru, addiderunt, xal rtpotfxvv/iffdrutfav aiirw vdvrsz ayyz'koi 0coD; quo
rum verborum in textu Hebraico neque vola est, neque vestigium ;
nihil, quod iis inserendis ansam ullam prseberet ; ut autem locum
interpolatum esse intelligamus, immediate post verborum istorum
mtrusionem violentam, repetunt illud tv^av^jjra, ut ita legitime pro-
cederet orationis Mosaicas sensus. Apostolum autem verba ista ex
eo loco non protulisse, praeterquam, quod in eo non sint verba Spi-
ritus Sancti, cujus nomine ea profert, manifestum facit praefatio;
quam testimonio ei prsemittit. "Orav, inquit, tlaayayy rov Kpur6-o-/.o*
sis rw oixovpzvqv. Xsys/; in ista autem ^spio^ Mosaica de inductione
primogeniti in mundum, verba nulla sunt, cujus enarratio directus
est Spiritus Sancti scopus in Ps. xcvii., in quo revera testimoniurn illud
dictum est.
CAP. XIV.] TARGUMIM ORIGO. 381
V. Unicum locum addam, eumque notissimum ex verbis illis
Mosis, Gen. xlvii. 31, n ®^ ^^H? **&*. WMfa, ostendit apostolus Ja-
cobum Deum adorasse virga? seu baculi summitati innixum ; scilicet
fide validum, quamvis pene moribundum. Irrepserunt in textum
GraBCum verba ilia apostolica, Kal Kpoffwvvrifcv SKI r^ cixpw r%g pd£&ov
roD, quasi scilicet ita transtulisset verba ilia Mosis apostolus; Grsa-
cos enim interpretes primitus "^P eo loci per pdGfov non extulisse,
vel inde evidenter satis constat, quod earn voculam eadem historia
de eadem persona et re ssepius iteratam, constanter reddunt per
ivqv, seu lectulum, uti videre est, cap. xlviii. 2, etc., cap. xlix. S3,
sed de hisce, Deo dante, alias.
DIGRESSIO III.
De origin e ray Targumim seu paraphrasium Chaldaicarum.
I. HuiC temporis intervallo, cum ecclesia Jtidaica jam rueret ad
mteritum, paraphrasium Chaldaicarum, seu ruv DWin, saltern par-
tium aliquot illarum, plurimi ortum assign ant. An plures olim
fuerint in earn linguam sacra? Scripturse versiones, quam quas super-
sunt, incertum fecerunt, qua3 de versione Grseca ruv LXX. e para-
phrasi Chaldaica facta dixerunt veterum nonnulli. Integram in totam
Scripturam, abs uno homine, pluribusve, eodem tempore aut seculo
elaboratam nunquam exstitisse confitentur docti omnes, JudaBi et
Christiani. Superest etiamnum in legem seu Pentateuchum Mosis
Targum triplex. Horurn unum Onkelosi; aliud Jonathanis Ben
Uzzielis nomine insignitur ; tertium, nescio quam ob causam, Hiero-
solymitanum dicitur. Illud, quod in libros historicos et prophetas
exstat, nomen pra3 se fert ejusdem, vel alius Jonathanis. Josepho
cuidam lusco vel ca3co, quisquis fuerit, tribuitur illud in Psalmorum,
Jobi, et Proverbiorum libros. Incerti plane auctoris sunt, quae in
Estheram, Canticum Solomonis, E-utham, Threnos, et Ecclesiasten,
sub Targumim nomine exstant commentationes fabulosa? et aniles.
Ezra? et Danielis libri Targum nunquam habuerunt, cum essent ab
initio partim Chaldaice scripti. Meminit quidem Targum Danielis
Elias Levita, praBfatione sua ad Methurgamim ; sed per Targum
eum eo loci ipsum Chaldaismum, non paraphrasim antiquam intel-
ligere, probat orationis series; atque idcirco grammaticam Chaldai-
cam institui optat, ad normam Targum Danielis. Superesse Targum
in libros Chronicorum, non ita pridem indicavit Eavius; cujus ex
emplar tandem nactus V. D. Samuel Clericus, Academiae Oxoniensis
Architypographus (vir ob multiplicem erudition em meliori sorte dig-
nissimus) illud propediem est editurus; atque ita absoluta erit in
omnes libros Veteris Testament! paraphrasium catena.
382 TAKGUMIM OEIGO. [LIB. V.
II. Quae de tempore, quo Targumim haec elaborata sunt, dicuntur
apud auctores omnia sunt incertissima. Silent Josephus, Origenes,
Hieronymus istiusmodi monunientorum literariorum indagatores so-
lertissimi. Veteribus notum fuisse Targum aliquod sub nomine codicis
Syriaci, arbitratus est Sixtus Senensis. Is tandem editus (si revera
editus), opus Christianum se esse prodit, a paraphrasibus istis Chal-
daicis Judaeorum satis diversum. Sunt qui suspicantur Jonatha-
nem istum nlium Uzzielis, ob nominis itfodwa/tfav eundem fuisse cum
Theodotione, notissimo Scripturarum interprete, cujus nulli non
veterum meminerunt. At nemo est, qui memorat, proselytum istum
Ponticum Scripturas Chaldaice interpretatum esse ; cum Graeca illius
translatio esset notissima. Paraphrasium ideo harum omnium ignari
videntur veteres Christiani. Non nulli itaque arbitrantur, eas omnes
non tantum post urbis et templi excidium, sed et aetatem Hieronymi
scriptas fuisse. Ilium enim iis- in locis vitam egisse notum est,
quibus impossibile videtur, ut eum penitus laterent nomina et facto,
horum Pelopidarum. Odium, quod Christianis cum Judaeis inter-
cessit, unde neuter populus alterius res gestas celebrare dignatus est,
silentii hujus a quibusdam causa prsetenditur. In utroque sane vul-
gus ita animatum fuisse, credibile est. At quid hoc ad Josephum
Jtidaeorum doctissimum, qui res gestas omnes gentis suae, ira3 et
studii adversus Christianos causas procul habens, diligentissime ex-
posuit, versionis etiam Graecae narrationem texentem satis longam et
honorificam? Quid ad Hieronymum omnium non tantum librorum,
sed et traditionum Hebraicarum indagatorem curiosissimum? Cur
isti paraphrasium harum mentionem nullam fecerint, causa alia esse
oportet. Sed nolo argumento huic mordicus adhaerere. Certum
est, Hieronymum omnes libros, omnia monumenta literaria, quae suo
sevo exstiterunt, non vidisse; neque enim tantae rei sufficit aut in-
genii humani imbecillitas, aut vitas hujus bre vitas. Neque credibile
est, eum omnia, quae vidit aut cognovit, in scripta retulisse. Etiam
superius ostendimus, argumentum a veterum quorundam scriptorum
silentio ductum, vetustati librorum aut literarum fidei abrogandse
idoneum non esse. Consulat lector, Petrum Galatin. Arcan. Cathol.
lib i. cap. iii. pag. 7-9 ; Martin. Kaymund. Pug. Fid. lib. i. ; Guliel.
Schickard. Bechin. Happerusc. pag. 37; Buxtorf. de Origine Punctor.
pag. 127; Josephum de Yoysin, Prsefat. ad Pug. Fid.; Coccejum, in
Sanhed., pag. 226; Buxtorf. Abbreviat., pag. 120; Morin. Pra3fat. ad
Biblia Graec. ; Hoornbeek. Prasfat. ad Controvers. Judaic. ; Hottinger.
Philolog. Sac. Lib. s. i. cap. iii. i. pag. 259 ; Rivet. Isagog. ad Sac. Scrip,
pag. 119
III. De cunctis paucis seorsim agam. Inter Targumistas omnes,
si operis dignitatem spectes, primas omnium doctorum consensu de-
betur Onkeloso. Nescio, an in eadem sententia sint Judaei, qui
figmentis et mendaciis tantopere delectantur, quorum apud hunc,
CAP. XIV.] TARGUMIM OUTGO. 383
quam ceteros, minor est copia. Quo seculo autem is vixerit, quisve
fuerit, nondum constat. Nonnulli arbitrantur, eum proselytum
fuisse, vixisse autem diebus Hillelis et Shammai ; hoc est, centum ad
minimum annis ante urbis excidium. Ei conjecturse subscribit Rabbi
Azarias in Imre Bina, et auctor libri, Zohar Col. 131 : IJTTiK K?\
iwn&n ny min nta M>rTi W^ Dli>pJ&6 rvi?; — "Non," inquit, "docuerunt
Onkelum Shammai et Hillel, verbum legis, donee circumcisus est."
Alii proselytum etiam, sed Sororium Titi Imperatoris; atque adeo
vixisse ipso excidii tempore. Ita auctor Jukasin, p. 52. Quam opi-
nionem expresse rejicit Azarias in Imre Bina, non alio argumento
fretus, quam seculi, quo ilium vixisse ex traditione quorundam magis-
trorum affirmaverat. Suspicantur quidam ob nominis similitudinem,
Onkelosum hunc Aquilam ilium fuisse, qui teste Hieronymo secundis
conatibus sacras Scripturas in Grsecam linguam xar' axpi&iav trans-
tulit. Alii tradunt etiam, quendam Aquilam circa ea tempora
vixisse inter Judseos celebrem, quern Onkelosum hunc fuisse putant.
Nihil ideo cum certi reliquum sit de tempore, quo vixerit, cuivis pro
arbitratu suo quidvis opinari licet. Ejus autem Targum, quisquis
fuerit, inter paraphrases Chaldaicas, quae exstant, pene solum legi
digna est Nam et textui adhseret, verba ssepissime, sensum Spiri-
tus Sancti plerumque reddens, neque in pbdovg ypaudsig, quod reli-
quis omnibus solenne, data opera vagatur. Ea sola ratione ductus,
patppaarqv hunc vixisse ante excidium urbis, conjicio; abs eo
enim tempore ad unum omnes Spiritu Sancto penitus destituti
pueriliter et ridicule nugati sunt. Quo in loco aut pretio opus fuerit
apud antiquiores Judseos, plane ignoratur; posteriorum nonnullos
magni fecisse testatur codicis illius consarcinatio, quo per versiculos
alternatim exarantur ipse textus Hebraicus, et paraphrasis hsec Onke-
losi ; at publice in synagogis lectum unquam fuisse, Judsei negant ;
neque, cur id fieret, ratio ulla suppetit, cum ab ultima dispersione
plebs Judaica linguse Chaldaicas penitissime esset ignara. Transla-
tionem autem hanc incerti auctoris, incertse originis, ullius pretii aut
auctoritatis esse, ubi ab Hebraica veritate differt, non nisi insauien-
tium est arbitrari.
IV. Qui prophetas (Daniele excepto) atque historicos libros in
linguam Chaldaicam vertit, Jonathan Ben Uzziel dicitur. Exstat
etiam, quod superius notavimus, eidem nomini adscriptum totius
legis Targum. De tempore, quo vixit, non minus incerta sunt om-
nia quse proferuntur, quam quae de Onkeloso retulimus. Hillelis
ilium fuisse discipulum, Judaaorum plurimi affirmant. Ei enim et
Shammai, utpote famosissimis sectarum magistris, omnia quorum
ortum ignorant, ascribere gestiunt. Fingunt etiam, miracula circa
inchoatum et absolutum opus hoc coelitus edita fuisse. Initium enim
operis scribunt terraB motum accepisse, et ^p ro in auctorem ob
temeratas scripturas horribiliter intonantem ; progressum, approba-
384 TARGUMIM ORIGO. [LIB. V.
tionem, igne coelitus delapso ad muscas, quae in Pergamenam, cui
scripsit forte fortuna errantes inciderent, consumendas; atque abso
lution, laudes summas, non illarum absimiles, quibus imago Christ!
Thomam ornata est, postquam primam secundse absolvisset, clamans,
"Recte de me scripsisti Thoma;" an credant incertum. Eundem
Jonathanem, qui Targum in prophetas scripsit, legem etiam irapa-
<ppa(sri%ug vertisse conteridit Galatinus, lib. i. cap. iii. Refert etiam,
se turn temporis istius versionis exemplar vidisse, quod non nisi in-
tegrum post seculum publici juris factum est. Et quod certissimo
argumento est, ilium bona fide, quse viderat, retulisse, verba initia-
lia istius paraphraseos recitat, prout nunc exstant in exemplaribus
impressis. Rarissimi enim olim fuere Targum Jonathanis codices,
neque inter ipsos Judseos ultra unum aut binos in provincia ulla
inveniri potuerunt, teste Elia Levita in prsefatione Methurgamim.
Rabbi etiam Azarias in Imre Bina, cap. ix., eundem Jonathanem,
translationem Pentateuchi atque prophetarum confecisse, affirmat.
Qui in alia sunt sententia, eo prsecipue argumento nituntur, quod
certissimis indiciis constet, paraphrasten istum legis vixisse non tan-
turn post excidium urbis, sed etiam confectum opus Talmudicum,
cujus mentionem expresse facit, in Exod. xxvi. 2, cum ille alter pro-
pheticus scilicet ante adventum Christi vixerit, imo, ut aliqui volunt,
paulo post reditum populi e captivitate Babylonica. Sed quo ratio-
num momento Jonathanem istum propheticum iis temporibus, quce
reditum e Babylonia interfuerunt et excidium urbis vixisse probant,
unde omnis vis argumenti pendet, nondum constat. Judaaorum tes-
timomum, quod nulla facti ex circumstantiis evidentia comitatur,
probationi non sufncit. Sunt etiam ex rabbinis prater Azariam,
qui cum Galatino utrumqueopus ejusdem auctoris prolem esse asse-
runt. Ego litem hanc meam facere nolo. Quod cum ulla ration is
specie, Jonatbanos hosce diversos fuisse, suadet, illud solum est, quod
Targumista iste propheticus non usque adeo ineptiat ac ille Penta
teuchi fcedissimus contaminator. Quid de toto opere sentiendum sit,
paucis ostendam. In libris historicis reddendis modestus est. Tex-
turn quidem raro ad verbum refert ; non tamen ad libitum ubivis
vagatur. Est autem etiam in istis, ubi ita pueriliter et Talmudice
nugatur, ut vix credere possim, taotsB audaciae et inscitise homuncio-
nem ante absolutam ecclesise istius apostasiam scripturis exponendis
manum unquam admovisse. Deliramenta nugacissima hue referre
piget. Periculum lector faciat in cap. v. Judicum ; nos nihil hie finx-
isse comperiet. Ad eundem plane modum in prophetiis Esaise, Jere-
miae, et Ezechielis transferendis se ubivis gerit. Ubi loci alicujus
sensus abstrusior paulo et reconditus magis videtur, praesertim si de
Messise persona, gratia, aut officio quidquam exhibeat (quamvis
nomen Messiaa libenter retineat, etiam aliquoties interserat, ubi in
textu non occurrit) eum pravis excogitatis allegoriis, ad carnales et
CAP. XV.] ECCLESLE JUDAKLE APOSTASIA FINALIS. 385
legales sensus audacter et perdite, hoc est, Judaice torquet. Exemplo
sit caput liii. Esaiaa; ex quo intelligat lector, quemadmodum se, ac
verba Spiritus Sancti torqueant ca3ci Judasi, ut ex carnificina ista
rabbinica infidelitatis se extricent. In prophetas reliquos, quasi nihil
aliud apud se statutum babuisset, quam perpetuo a vero verborum
sensu aberrare, effreni licentia ubivis perversissimas allegorias com-
m'miscitur. Germanaa veritatis enarrationes
"Apparent rarse nantes in gurgite vasto."
Y. Restat expositio legis, quam mendaciorum plaustrum vere dicas.
Plura etenim figmentorum monstra in ipso Alcorano Muhammetico
non inveniri, quam in parapbrasin istam coacervavit impurus men
daciorum artifex, baud vereor affirmare. Vix quid quam est putidis-
simarum naaniarum apud ineptissimos Talmudistas, quod in cento-
nem suum non retulit, insignitae audaciaa impostor. Indignus plane
est liber iste stercoreus, qui locum ullum, inter legis expositiones,
enarrationes, aut Targumim occupet. Atque baec omnia de illo
altero, Hierosolymitano communiter nuncupate, dicta velim.
VI. Josepbus etiam iste, qui parapbrasin in Hagiograpba scrip-
sisse dicitur, vere ccecus erat. Si quis audacise, caacitatis, impudentiaa,
inscitiaa, mendaciloquii Judaici specimen babere optat, bunc auctorem
adeat. Totus liber Esteraa a capite ad calcem mendaciis impuden-
tissimis et fabulis ridiculis conspurcatur. Canticum Solomonis
ineptiis Talmudicis ubivis scatet ; et ipsum Talmud nominatim com-
mendatur cap. v. 10, neque sanctius agitur in Ecclesiaste. Parapbrasis
in Jobum baud dubio cento est, e plurium conatibus conflatus, neque
caret deliriis rabbinicis. Psalmorum liber atque Proverbia Solomonis
impuri bominis contaminationes minus senserunt. Haud tamen
dicerem, Targumim borum nullum plane usum esse, cum ea, quae de
Deo in Scripturis &v&fmirovadvt dicuntur, caute exprimant, neque
loca, quae ad Messiam pertinent, prout recentiorum JudaBorum mos
est, ad alios torqueant (occurrit enim plusquam quinquagies apud
Targumistas nomen MessiaB, observante Elia in Methurgam.), quam-
vis sensum eorum misere corrumpant; et qui fabulas Judaicas cog-
noscere velit, ex iis discere licet.
CAPUT XV.
Apostasiae ecclesise Judaicse finalis occasiones alise — Prophetise cessatio — Occasio-
num summa — Apostasies gradus — Theologiae Mosaicee fundamentum primum
— Apostatarum ab illo defectio — Traditionum origo — Et sectarum — Legis
oralis fundamentum — Ortus et natura legis oralis — Post excidium urbis nata
— Observationes Judaicse in ecclesiae evangelicse institutione non continuatse.
I. CUM jam festinaret plenitudo temporis,qua magnus ille propheta,
a jactis mundi fundamentis ecclesiae promissus, in carne exbibendus
VOL. XVII. 25
386 ECCLESLE JUDAIC^E APOSTASIA FINALIS. [LIB. V.
esset, Deusqne populum ad legem Mosis attendere, donee ille veni-
ret, severe jusserit, eoque verbo revelationibus Veteris Testament!
supremam quasi manum imposuerat, Mai. iv. 4-6, penitus cessavit
per aliquot secula ministerium istud propheticum et extraordinarium,
quo Deus ab ipsis ecclesise istius primordiis in ejus reformatiorie
varie usus est. A morte Malachias ad prsedicationem Joharmis ere-
miticam (qui non iccirco missus est, ut ecclesiam istam ex apostasia3
ruina, in quam Deo volente turn festinavit, recuperaret, sed ut viam
sterneret magno nova3 ecclesias cedificatori), per annos 400, nemo
extra ordinem a Deo delegatus est, qui populum in omne scelus pro-
el ivem, ad bonam frugem revocaret. Cum itaque ecclesia esset
prophetia destituta, theologia Mosaica gentilium philosophia c*or-
rupta, plebs gentibus mista, lingua sanctaB oblita, doctoribus Spiri-
tum Sanctum repudiantibus innixa, in mores et vitia seculi effusa, a
principiis et fundamentis theologise Mosaicse omnibus sensim catho-
lice deficiens, in ultimam ruinam prolapsa est. Ejus ideo apostasia3
vestigia proximo in loco breviter sunt perstringenda.
II. Primum theologiae Mosaics fundamentum in sacrarum Scrip-
turarum avrapxefq positum erat. Id nos pluribus superius osten-
dimus. Postquam enim verbum suum literis Deus consign averat,
illud unicum omnis fidei, obedientise, et cultus religiosi normam et
regulam esse voluit; ne quid autem sub quocunque praatextu ei ad-
deretur, severe ecclesise seu theologis omnibus interdixit. Atque
principium hoc theologicum aliorum omnium basis est et sepimen-
tum. Hoc primo in loco irritum fecerant apostatarum antesignani.
Nihil erat in impiorum Pharisasorum doctrina aut moribus, quod
severius perstrinxit Dominus noster Jesus Christus; docetque innu-
mera eos figmenta sub nomine et prastextu " traditionum seniorum/'
hoc est, magistrorum, qui primi a puro Dei verbo discedere ausi
sunt, in cultum Dei et religionis observantiam intulisse. Probabile
est, statim a prophetarum discessu nonnullos, qui sibi sapere visi
sunt, expositiones consuetudinum legalium, et institutionum Mosai-
carum prsetendentes, novas cultus ceremonias, et praBcepta nova
theologica populo obtrusisse. Ea fenestra aperta, et dato exercendi
se vanis doctorculorum ingeniis campo amplissimo, alii aliorum ves
tigia prementes, sensim arbitraria institutionum et rituum in tan-
tarn multitudinem copia excrevit, ut eorum observantia totam pene
religionem occupaverit. Cum enim semel quis mandati divini limites
sibi transiliendos statuerit, nihil est, quod impediat, quo minus in
immensum vagetur. Qua3 autem invenerunt unius seculi magistri,
sequentis, traditiones vocabant. Eae ; postquam in gratia et auctori-
tate apud populum, hominum figmenta Dei institutes prasferre para-
tissimum, esse coeperunt, quicquid nove excogitatum a quopiam erat,
sub eo nomine credulse plebis, et legis divinas ignarae, observantias im-
positum est. Cum vero huic operi plurimi variis in locis incubuis-
CAP. XV.] ECCLESLE JUDAIOE APOSTASIA FINALIS. 387
sent, orta tandem est inter magistrorum praecepta et supy/tara, quae
traditiones vocabant, non tanttim discrepantia et diversitas, sed
(neque aliter fieri potuit) repugnantia etiam et contrarietas. Tanta
etiam erat novarum fabularum multitude, ut baud facile esset cuivis
eas ita percipere et comprebendere, ut idoneus esset ad populum in
illarum religion e et observantia instruendum. Hinc scholae erectae,
non antiquarum illarum, in quibus prophetarum filii, Dei cultui et
sacrartnn literarum studio vacabant, aemulae, sed iDarum potius,
quas ad disputationes et rixas pbilosophicas perennandas instituerant
Graeci. Hse autem nihil aliud erant, quam circa ineptissimas anti-
quas traditiones digladiationum confusio, novarum officinae. Ut
quisque autem magister scholae prsefectus Celebris evasit, quorum
antiquissimi, qui memorantur, fuere Shammai et Hillel, ejus statim
placita, dicta, dogmata tanquam §e6irvev<ira essent, religiose discipuli
atque populus coluerunt. Ex diversitate etiam traditionum erat,
quod in varias sectas dissiluerit doctorum turba. Earum antiquis-
simae tres istae notissimae fuere, Pharisaeorum scilicet, Sadducaeorum,
et Essenorum; quibus quartam addidit diebus afl-o/fapJfc Judas
Galilaeus, teste Josepho, quintam vero Herodiani acephali. Saddu-
caeorum atbeismus ex unius magistri dicto perperam intellecto pro-
manasse dicitur. Ciim enim is maximi erga Deum ipsum amoris
praetextu, neminem cum intuitu mercedis aeternse obedientiam prae-
stare debere pronunciasset, ilium resurrectionem et vitam aeternam
negasse, stolidos discipulos, in verba magistri jurare paratos, arbi
trates esse ferunt. Ita auctor Tzemacb David in Chron. sub templo
secundo ad 44b'0 : ^113 lytD Dfll VH DWtMK *TD^1 DH^^ Din^ni pnif
n»xi D^ID npi5 n^D ^ :nn n« Dn»8^on onnw vnn ta n»x^ non Dm
^ij? *6 iioj xb tinvb px^ enT'sn n»x mn mn nnni nnx, — " Tzadoc,"
in quit, " et Bajetbosus fuerunt duo discipuli Antigoni, et errarunt
circa dicta magistri sui, quatenus dixerat, ne sitis tanquam servi
ministrantes domino spe mercedis recipiendae; Unus ait ad socium
suum, ' En magister in explicatione sua docuit, non esse homini
mercedem neque poenam ;' qua accepta occasione eos a fide defecisse,
narrant." Eo autem tendebant omnes istae traditiones, ut aut prae-
ceptis Dei omnis auctoritas plane et directe abrogaretur, aut saltern
ut ita inter pretarentur, ut nemo ad earn obedientiam praestandam,
quam Deus exegit, illorum imperio teneretur, quod eodem redit;
ipsorum autem magistrorum mandata arbitraria accuratissime sub
poena mortis aeternae observarentur. Ubicunque autem viget iste
Pharisaismus, quo excogitatis deliramentis et pravis interpretation!-
bus, virtus, efficacia, et perfectio mandatorum Dei enervantur, prae-
scripta autem hominum arbitraria sub quocunque tandem praetextu
severe injunguntur, ibi abs omni vera theologia, viget et dominatur
apostasia. Non opus autem est, ut pluribus ostendam, ecclesiam
Judaicam ante adventum Domini nostri Jesu Christi veneno hoc
S88 ECCLESI.E JUDAIC^ APOSTASIA FINALIS. [LIB. V.
tinctam et corruptam fuisse; cum id ubivis historia evangelica ante
omnium oculos ponat. In errore hoc perniciosissimo initium sui
posuit ecclesise illius apostasia horrenda et finalis. Atque hoc fun-
damentum erat legis istius oralis, quse in apostatarum religione a
multis jam retro seculis utramque fecit paginam. Postquam enim in
immensum excrevisset traditionum farrago, eaque unice csecis apos-
tatis spiritu Dei destitutis esset in deliciis, cumque origo earum, uti fit
in longa rerum armorumque serie, ignoraretur, exorti sunt novi ma-
gistri, qui eas omnes ipsi Moysi acceptas tulerunt. Longam fabulam,
uti potero, compendifaciam. Summatim earn recitant in Tractatu
Pirke Aboth. cap. i. : D'Opn B^pT^ JflW) ywi> mD£1 ^DD mm fop rTO
rfoTin no:^ With rrnD» DWUI DWu!*; — hoc est, "Moses accepit legem
e Monte Sinai, et tradidit earn Josuah; Josuah senioribus; seniores
prophetis; prophetse tradiderunt earn viris magnse synagogse/' In-
telligunt autem H2 ijOJP mm, seu legem oralem. Plenius totam fabu
lam enarrat Rabbi Moses Maimonides in prasfatione Jad Chazachah :
p«n nirni? nx i? runw nowp wj i^n^an '•^DI nwJ? b wn 11 ^ ni^DJi fe
minn nx rwyk nivoni n^n^a nt mv»ni anan^ min it min mvDni minm
na 5>yn^ min nxipjn KTI it m^m nixon ^ i>y; — hoc est, " Praecepta
quaB Mosi tradita sunt in Sinai ea omnia data sunt cum expositione
sua juxta illud, Dabo ibi tibi tabulas lapideas, et legem et man-
datum; legem, scilicet, legem scriptam, et mandatum, id est, ex-
positionem ejus. Injunxit autem Deus nobis legem observandum
secundum mandatum; mandatum autem est lex oralis." Addit vero,
" Totam legem manu sua descripsit Moses magister noster, prius-
quam moreretur ; et singulis tribubus librum commisit. Unamque
reposuit in area pro testimonio; juxta illud, Sumite librum legis
istius, et ponite eum e latere areas fcederis Domini Dei nostri, et sit
sibi contra te in testem. Mandatum autem sive expositionem non
scripsit Moses, sed imperavit earn senioribus et Jehosluife, aliisque
omnibus Israelitis juxta illud, Omne verbum quod ego praecipio
vobis, illud custodietis, ut faciatis. Ideoque vocatur lex oralis.
Eamque legem oralem, quamvis non fuerit scripta, totam in consis-
torio suo docuit Moses magister noster septuaginta seniores. Eleazar,
Phinehas, et Josuah, tres illi acceperunt earn a Mose, Josuah itaque
discipulo suo tradidit." Atque sic deinceps longo ordine recenset illo-
rum nomina, qui a diebus Josuah usque ad Rabbi Jehuda principem,
legem hanc oralem a prasdecessoribus suis acceptam, aliis tradide
runt; atque tandem addit, nvJB^n ^ inn tnipn l^m ; — "Rabbi noster
sanctus" (hoc est, Rabbi Jehuda) " composuit Mishnaioth." Hoc
nempe est, quod vellet; traditiones istas futiles, ineptas, absurdas,
quas in Mishnaioth compegit iste Rabbi Jehuda, legem fuisse illam
oralem, legis scriptse expositoriam, quam in Monte Sinai Mosem a
Deo accepisse fabulantur.
III. Operosam hanc fabulam commentum esse rabbinicum ; ab
i
CAP. XV.] ECCLESI^E JUDAIOE APOSTASIA FINALIS. 389
aliis dudum ostensum est. Ea vero totius prsesentis Judaism! fun-
damentum est. Paucissimis enim exceptis, quos Karseos vocant et
exsecrantur, totius gentis religio, figmento Iiuic a multis seculis niti-
tur. Cum autem legis hujus oralis nullibi in sacris literis mentio
facta sit ; cum nullibi ad earn amandentur legis Dei studiosi, ad ver-
bum scriptum ubivis ; cumque, quidquid a Deo Moses audiverit, scri-
bere jussus sit, atque scripserit, Exod. xxiv. 3, 4; cumque in nullum
alium finem inserviat hsec lex oralis, quam ut legis scripts, quam
perfectissimam et absolutissimam Deus ubivis pronunciat, defectus
suppleat, apparet, prassentern Judaismum diversum quid plane esse,
abs ea religione, quam Vetus Testamentum instituit, exigitque.
IV. Quamvis autem figmentum hoc portentosissimum produxerit
ea traditionum doctrina, quam perstrinximus, quseque apostasise ec-
clesiaa Judaicaa totalis initium erat, tamen ante templi et urbis
excidium, totiusque adeo ecclesise et populi a Deo repudiationem
excogitatum fuisse, nullis rationum momentis, aut testimoniis fide
dignis, a quopiam probatum est. Philo, Josephus, Syrachides, legis
hujus oralis mentionem nullam faciunt, traditionum plurimam. Si
turn temporis excogitata fuisset, nedum pro theologias et cultus Dei
fundamento venditata, procul omni dubio earn non tacuissent. Porro
Servator noster, qui hypocritas multorum scelerum et superstitionum
severe redargmt, prsesertim traditiones in cultus Dei et obedientia3
normam inferendi audacia3, figmentum hoc perniciosissimum nun-
quam prsetermisisset silentio. Nondurn ideo serpens iste exclusus
erat ovo, qui jam alatus volat prester. Legem ideo hanc inter apos-
tasiss hujus gradus non numeramus; cum illius potius finis fuerit et
terminus.
V. Innumera quidem figmenta superstitiosissima, et consuetudines
pravas, traditionum nomine insignitas, in ecclesiam, Dei defectionis
duces et antesignanos, sectarum magistros, invexisse, iisque totum
cultum divinum corrupisse, et evangelica historia luculeriter docet,
et nos antea probavimus, sunt autem viri docti, qui, Dominum nos
trum sanctissimum, consuetudines et irpd£eif nonnullas Judaicas
circa cultum Dei, et religionis sacra, in ecclesije suae institutione
usurpasse, arbitrantur. Sunt, qui non verentur asserere, ipsam ora-
tionem dominicam, quam omnium precum nostrarum normam et
exemplar praascripsit, e receptissimis inter Juda3os forraulis desump-
tam. Mosaicis quidem institutionibus Christum finem imposuisse,
fatenjiur. At vero observationes aliquas, quas Judaeorum doctores
sponte sua in usurn induxerant, auctoritate sua munitas, ecclesiaa
evangelicsa religiose colendas commisisse docent. Cum autem opinio
haec mihi horrenda satis, et in ipsum Dominum nostrum sanctissi
mum contumeliosa videatur, priusquam in ultimas ecclesias hujus de
fectionis expositione progrediamur, examini cam subjicere placet.
390 DE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. [LIB. V.
DIORESSIO IV.
Aft consuetudines, preces, aut observationes ullas Judaicas in ecclesiis eyangelicis
retinendas, instikrerit Dominus noster Jesus Christus.
I. ExSTRUCTO templo secundo, sublato prophetarum ministerio,
aliorumque virorum divinitus irispiratorum, quibus demaudata erat
ecclesiae ad normam theologige Mosaics instaurandee provincia, se-
quentiurn seculorum doctores, qui drfdtxaXoi rou Iffpafa censeri volu-
erunt, Job. iii. 10, de ipsa fide, cultusque divini observantia et
ceremoniis diversissime sensisse, hominem neminem esse arbitror, cui
sit ignotuin. In primis autem surdas aures prsebentes sanctissimo
isti Dei prsecepto, ad quod animum unice attendere, donee ille veni-
ret, qui omnem veritatem expositurus esset, in ipsa canonis Yeteris
Testamenti obsignatione severe admoniti sunt, nempe, ut legi Mosis
se in disciplinam traderent; in novis ritibus excogitandis, et tradi-
tionibus aypdpoig interpolandis toti fuerunt. Cessante itaque pro-
phetia, intrante philosopbia, Spiritus Sancti auxilio in postremis ha-
bito, tota ecclesia pravis superstitionibus corrupta, sensim in ruinam
tetendit. Eorum, quas in cultu religiose, quseque in Scripturarum
interpretation e prave doctores statuerunt, quoque prsetextu in iis
populo imponendis usi sunt, nonnulla refert historia evangelica.
Postquam autem magistri quidam celebres, quorum nomina, apud
plebem se totam fidei praaceptorum concedentem, sacra erant et
venerabilia, ritum aliquem in religione observandum indicassent, aut
hunc illumve esse mandati aut institutionis divinae cujuscunque sen-
sum, eoruin successores, quibus in animo erat eadem frui auctoritate
apud posteros, quasi instituta ista novicia e% ovpxvov essent et non
Jg avdpfaruv, summa ilia observantia colenda docuerunt Hinc quod
superius annotavimus, in immensum brevi excrevit traditionum
farrago. Ita nihil quidquam pene tandem sanum aut incorruptum
in tota religione relictum. Illud etiam mali temporis successu ad
cumulum accessit, ut quid esset institutionis divinaa, quid antiques
observantiaB, quid inventionis nuperse, impossibile plane esset populo
tenebris involute scire aut distinguere. Cum in hoc statu et condi-
tione sacra ornnia apud Judseos essent, docti nonnulli viri arbitrantur,
Dominum nostrum Jesum Christum ecclesiam evangelicam institu-
entem, et pro infinita sua sapientia cultum Dei in ea dispone»tem,
ritus nonnullos varpo-apadorovg, quos isti turn temporis in cultu Dei
religiose observarunt, adeoque pene omnes eos, quos instituit, in usurn
suum (ita loquuntur) transtulisse, suaque auctoritate confirmatos,
discipulis ad consummationem seculi colendos tradidisse. Addunt
prseterea, orationein illam sanctissimam, omnium precum nostrarum
normam et exemplar absolutissimum (non enirn prsecepit Christus
CAP. XV.] DE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. 391
verba recitari, quod nee legimus apostolos fecisse, inquit Grotins
Annotat. in Matt. vi. 9) quam discipulos suos edocuit, ex usitatissi-
mis inter Judseos formulis eum composuisse. Hsec vero ita se habere
iis argumento est, quod apud Judseorum magistros, in utroque prse-
sertim Talmude, ritus isti olhn observati memorantur, quos etiamnum
ex auctoritate Domini nostri Jesu Christi observamus Christiani 1
atque far us exstant oratioois dominicse petitiones, plurimos saltern,
si non omnes. Neque enim ista ita indicantur, quasi turn demum
nata aut inter Judseos recepta, cum opus Talmudicum confectum
fuerit ; sed astruitur eorum antiquitas et observantia, magistrorum et
doctorum auctoritate, qui longe ante excidium urbis vixerunt; et
quod argument! caput est, partem fuisse aiunt legis istius oralis,
quam per manus traditam, R Jehuda Hakkadosh in Mishnaioth
retulit. Cum autem doctorum hanc virorum opinionem mihi neuti-
quam ad stomachum aut palatum facere, imo, cum, me ab ea vehe-
menter dissentire, negare non possim, ob earn praacipue rationem,
quod cum dubia tantum sit, imo falsa, bonori Domini nostri Jesu
Christi in ilia vix, aut ne vix quidem consultum satis videatur;
quamvis res mese, publicasque, jam non tantum festinare cogunt, sed
et ruere in conclusionem operis, silentio earn prseterire non placet;
primo ideo de tota sententia generaliter again, deinde evgrdteis, quas
ad sententiae istius confirmationem quidam adducunt, seorsim exa-
mini subjiciam.
II. Videamus ergo primo, quse in causa hac viris doctis concedi
possint; deinde qusenam sint, quae saltern, donee aliis rationum mo-
mentis, quam quibus in argumento hoc hactenus usi sunt, aut testi-
moniis fide dignis confirmentur, admittere non possum. Coneedo
ideo primo, dicta aliqua, imo multa, qua3 in scriptis evangelicis ha-
bentur, apud rabbinos Talmudicos reperiri posse, aut saltern illorum
simillima. Idem in particulari dici potest de orationis dominicaa
petitionibus nonnullis. Sed et istis etiam gemina in sapientum eth-
nicorum scriptis inveniri, ad utriusque fcederis Scripturas annotarunt
viri docti.
III. Porro : conceditur, eosdem rabbinos docere, ritus quosdam in
usu fuisse inter Judseos, iis, quos discipulis suis in cultu Dei obser-
vandos praascripsit Dominus Jesus, baud absimiles. Eos postea con-
siderabimus.
IV. Concedimus etiam tertio in loco, doctores Mishnicos et Ge-
maristas non dicta ilia proferre, non ritualium istorum mentionem
facere, quasi turn demum nota et edita fuissent, neque propria auc
toritate sola nixos ilia in usu fuisse ante excidium urbis affirmare,
sed doctores ipsos, qui longe ante ea tempora vixerunt, unumquem-
que seculi sui sensum, aut etiam legis oralis, exponentem inducere.
V. Ulterius etiam conceditur, dicta qua3dam proverbialia, quoa
genti turn temporis in usu communi fuere, Dominum nostrum ea,
392 DE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. [LIB. V.
quam habuit cum plebe, conversatione usurpatum esse, ac proinde
in scripta evangelica esse relata. Ejus generis fuere, "Medice, cura te
ipsum ;" " Habenti dabitur ;" " Primus erit ultimus, et ultimus primus ;"
" Qui aurem habet ad audiendum, audiat;" atque id genus alia. Ut
autem quseque gens dictorum proverbialium admodum tenax est, ita
Judaeos ista atque similia memoria per multa secula tenuisse, et in
scripta retulisse fatemur.
VI. HOBC, inquam, concedimus libenter; illud itaque consideran-
dum restat, an ultra ea, quse concessimus, quidquam conficiant viro-
rum doctorum probationes. Atqui ex his litem hanc decerni non
posse, certum est. Nondum enim constat, ritus istos, de quibus
quaBstio est, revera ecclesise Judaicse ante urbis excidium in usu
fuisse ; aut diebus conversationis Jesu Christi in terris populo isti
cognitos. Ut ideo veritas patefiat, nonnulla prgemittemus, quas totius
controversies explicatum facilem redditura sunt.
VII. Primo ideo dicimus, Legem istam oralem, quam traditio-
num omnium et rituum aypatpuv fontem et originem communiter
statuunt doctores Talmudici, horrendum esse figmenturn, merum
mendacium, in theologise Mosaica3 perniciem totalem populique Ju-
daici exitium seternum, nefarie excogitatum. Etenim legis istius in
tota sacra Scriptura non major mentio facta est, quam Alcoran i
Muhammetici. Severe autem exsecrantur et exterminationi devo-
ventur, qui istiusmodi additamenta, ex quibus magnam partem con-
stitit ista lex, verbo Dei assuere ausi fuerint. Tota autem ista gens
infidelis, et prsefracti ingenii, per terrarum orbem superstes et dis-
persa, ex justissimi Dei judicio sui obdurationem, et pertinaciam in
infidelitate horrendam, figmento isti satanico debet. Illius enim
prsetextu a .verbo Dei abducti, atque inveteratis carnalium traditio-
num prsejudiciis fascinati, nihil ultra ineptissimas fabulas aut sapiunt,
aut sapere volunt. Atque hoc, spero, erit in confesso.
VIII. Secundo, Rituum et ceremoniarum quse apud Talmudicos
doctores memorantur, qua3 in lege non expresse institunntur, duo
genera sunt. Aut enim tantum pertinent ad modum cultus instituti
celebrandi, additamentis nonnullis adhibitis, e verborum Scripturse
expositionibus arbitrariis quovis modo elicitis, aut etiam ipsi ritus
novi sunt, et ab omnibus institutis divinis plane diversi. Alterutrius
generis memoriam ullam, monumentum ullum, volam aut vestigium,
ante reditum populi e captivitate Babylonica, aut florente ecclesia
ista sub prophetarum primorumque reformatorum ductu aut regimine,
exstare, aut exstitisse unquam, nemo probavit hactenus, nemo proba-
bit in posterum. Ortum suum debent omnia ei temporis intervallo,
quo prseceps in ultimam et fatalem apostasiam et ruinam tetendit
ista ecclesia; aut ei, in qua ecclesia esse desiit.
IX. Tertio, Negamus Dominum nostrum institutum ullum pure
Mosaicurn auctoritate sua munivisse. Omnia abrogasse, aiunt omnes.
CAP. XV.] DE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSEEVATIS. 393
Eorum, quae in natura rerum fundatur, alia ratio est. Cum enim
ad tempus diopdw<xu$ ritus omnes Mosaici instituti fuerint, Heb. ix.
10, atque umbram tantum habuerint ^iXXoVwi/ ayaduv, ovx aMv rr>v
stxova ruv vpayparuv, cap. x. 1, neque locum suum tutari poterant,
cum id, cujus praenotioni inserviebant, introductum esset, neque
denuo recuperandi erant ex morte ilia, cui olim destinabantur.
X. Quarto, Constat apertissime ex tota historia evangelica, Domi-
num nostrum Jesum Christum, quamdiu institutionibus Mosaicis
subjectus, minister circumcisionis vixerit, traditiones omnes «/pa-
<povg, quas intulerant magistri veteres, recentioresve, sine exceptione
constantissime rejecisse, et condemnasse summa cum detestatione.
Sive illae pravis Scripturae interpretationibus, sive observationibus et
ritibus curiosis constiterunt, omnes absque discrimine, non sine
sevens eorum, qui populo eas observandi auctores erant, increpatio-
nibus, repudiabat. Incredibile ideo nimis videtur, eum ex illis ipsis
observationibus, ritus in usum suum, ut nonnulli loqui amant, arri-
XI. Quinto, Esse nonnulla rectae rationis dictamina, adeoque ab
ipso naturae auctore optimo, sapientissimoque profecta, quae cultui
divine in omni ecclesiae statu inservire apta nata sunt, fatentur
omnes. Haec inter cunctos homines, qui rationis regimine ullatenus
se submittunt, locum aliquem obtinent. Ilia itaque Dominus noster
non " in rem suam arripuit," sed ne deinceps a fatiscente et obscuro
lumine naturali observantia eorum penderet, auctoritate sua firmavit,
atque inter instituta sua sanctissima retulit. Si autem horum ulla
apud Judaeos in usu fuerunt, non tamen idcirco statim ab iis Christus
ilia accepisse, dicendus esset, cum non magis ad Judaeos, quam ad
totum humanum genus pertineant.
XII. Sexto, Certum est, Judaeorum plurimos, si non pene omnes,
qui in Christum crediderunt ante templi eversionem et urbis ex-
cidium finale, inque eo finem ultimum institutionibus Mosaicis im-
positum, illas religiose observasse; plerasque saltern, atque coluisse
secundum instituta legis. Etenim ipsi apostoli, cum scirent ex
prsemonitione Christi, templum ipsum cum tota ilia cultus ratione,
qua instructum erat brevi aeternum abolendum fuisse, diem illam
patientiae dominicae praestolantes, a cultu Mosaico non abhorruerunt.
Cum itaque duraret in Dei tolerantia, usque ad excidium urbis et
templi, ecclesia Judaica, qui in Christum crediderunt, nisi vi pulsi
aut fugati, a Judaeorum synagogis, aut cultu synagogico nullibi ter-
rarum recesserunt. Etenim iis in locis, quibus Judaei increduli palam
in fideles saevire ob fidei professionem et cultum religiosum Christo
exhibitum inceperunt, horrendum illud Dei judicium, quod in evan-
gelii hostes esset quantocius exerciturus, illis denunciantes (vid. 2
Epist. Pet. iii. 3-11) segreges coetus statuerunt. Ecclesiam vero
Judaicam stante adhuc templo, durasse, neque penitus a Deo rejec-
394 DE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. [LIB. V.
tarn fuisse, docet Paulus apostolus in tola epistola sua ad Hebrseos.
Pontificatum enim summum, adeoque omnem cultum Mosaicum
abolendum quidem extemplo, sed nondum abolitum introducit.
Inde ecclesias status, qualis futurus esset penitus e medio sublato
cultu omni typico, mundus ei futurus dicitur. Etiam parum ad-
huc esse affirmat, donee Mosaica ista rudimenta morte Christ! con-
cussa amoverentur, ut stabilirentur regni Christi ra p$ ffatevopsva.
Neque obstat, quod apostoli et presbyteri totaque ecclesia Hieroso-
lymitana longe ante ex mente Spiritus Sancti statuissent, discipulos
e gentibus non teneri lege Mosis, Act. xvi. ; nam ipsi longo post tern-
pore ostendunt Judseos fideles omnes ejus observationi adhaBsisse,
Act. xxi. 21, 22. Pluribus etiam in locis indiscriminatim agebant
Judaei fideles, atque isti, qui Christo nondum nomina dederant.
Jacobum itaque justum plurimos annosHierosolymis degentem, atque
ob sanctitatem eximiam et minime fucatam toti populo notissimum,
quoniam cultum Dei in templo frequentaverit sedulo, Christian um
fuisse neutiquam suspicati sunt primores urbis, uti refert Eusebius,
Histor. Eccles. lib. ii. cap. xxxiii. Imb ad tempus Adriani usque,
perinixtionem hanc alicubi durasse scribit Grotius.
XIII. Septimo, Cum jam ad ultimam patientise divinaa periodum
ecclesia ista pervenisset, atque ubivis pervivaces et prasfracti evan-
gelii hostes tandem facti, persecutiones in Christi discipulos excita-
rent Judasi, et adventum ejus solenniter prsedictum et denunciatum,
ad vindictam de illorum infidelitate et malitia sumendam, sannis
exciperent, plurimi ex gente ista, qui antea Christo nomen dederant,
ad Judaismum defectionem meditati sunt; prout apparet ex epistola
Pauli ad Hebrseos. Destructo autem templo, atque excisa gente,
magna pars illorum, qui ad illud usque tempus cum nominis Christi
professione, ritus et ceremonias Mosaicas observaverant, inter religi-
ones, quas simul nemo amplius colere potuit, misere cespitans, partim
in Juda3orum castra iterum se recepit, partim novam religionem ex
utraque conflatam, revera utramque non corrumpentem tantum, sed
et evertentem penitus, excogitavit. Horum erant Ebionita?, et, si
Hieronymo fides, Chiliasta3; qui omnes, successu temporis abjecto
quern aliquamdiu frustra gesserant in titulo, in censum Judaicum
abierunt. Prout autem in Christianismum istum, quern amplexi
fuerunt, ritus Judaicos inferre eos tentasse omnes norunt ; ita
Christianos, in Judaismum deficientes, nonnullos reportasse, plus-
quam credibile est. TenebraB vero, quibus turn temporis res Juda3-
orum involute fuerunt, impediunt, quo minus perspecta habeamus,
quse in illorum claustris et latibulis agitabantur.
XIV. Octavo, Rehqui JudaBi (hoc est, quicquid gentis cladi
Flavians erat superstes) ab omni ccetu solenni Mosaico depulsi et
fugati, hue illuc palantes vagati sunt, quid agerent, quo ritu Deum
colerent, ubi pedem figerent incertissimi. Sanhedrin, seu scholam
CAP. XV.] DE RITIBTJS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. 395
potius, aut digladiationum ineptissimarum latibulum, hie, illic eos
constituisse, alii ostenderant. Sed tota ea historia conjecturis nititur,
et rabbinorum testimoniis, omnibus conjecturis incertioribus. Adriano
Romanorum imperium tenente, opera et astutia insignis nebulonis,
quern Bar-Cochebam vocant, decepti, et scelerum stimulis, seu potius
rnaledictione divina acti, undique in Juda3am et Galilaeam advo-
lantes, bellum excitarunt adversus Romanes utrique parti satis
funestum. Victi verb tandem, et clade, ilia sola minore, qua in ex-
cidio urbis et templi demessi fuerunt, affecti, necdum indignationem
justissimam qua Deus totam gentem ubivis terrarum prosequutus
est intelligentes, viribus tamen et animis fracti, partim fugati, partim
capitis poena, nisi fugerent, denunciata e tota Judaea ad unum omnes
exsulare jussi sunt. Quid ab eo tempore et proximo post seculo in
latibulis praestiterunt, caliginosa nocte premitur. Erupit tandem
famosissimus ille Rabbi Jehuda, Hakkadosh scilicet, ejus snpersti-
tionis, cujus scelere etiamnum adhuc Deo hominibusque graves
ubique terrarum tenentur, auctor et princeps. Is novae isti religioni
Judaicae conficiendse, quae innumeris aucta superstitionibus apud
totam gentem obtinet, manum admovit. Etenim scholae pralatus,
cum observasset, quanta incertitudine omnia, quae ad cultum religi-
osum et observantiam pertinerent,nuctuarentur,exantiquis tradition-
ibus, novis figmentis, observationibus, quse turn temporis inter plures
in usu fu^re, undique discerptis et corrasis, corpus quoddam seu sys-
tema constitutionum religiosarum, et civilium seu forensicarum com-
posuit, quod Mishnaioth appellant. In librum ilium, rabbinorum
expositiones, disputationes, jurgia, fabulae, Talmud utrumque confi-
ciunt. Postquam enim Rabbi Jehuda signum extulerat, undique
statim ad illud concursum est. Quicquid uspiam impuri homunci-
ones et indocti corradere ex anilibus traditionibus, dictis sacrae
Scripturse misere et blaspheme distortis, gentilium, et Christianorum
ritibus et consuetudinibus, legi Mosaicae non expresse adversis, quod
in rem suam ullatenus cedere cogeretur, potuerunt, hue tanquam
in fabularum, mendaciorum et superstitionis omnis lernam contu-
lemnt. Uti enim Muhammetes Alcoranum suum ex traditionibus
Judaicis, historia evangelica pessime interpolate, ritibus ethnicis,
propriisque figmentis consarcinavit, ita etiamrabbini isti opus suum
Talmudicum confecerunt. Hisce ita praemissis, quse omnia a<5/«-
/3x/jra esse comperientur, cum ex historiis et rerum praeteritarum
inonumentis fide digmssimis sint deprompta, quid in causa proposita
sentiam, paucis tradam. Sententia ideo nostra est, instituta ista
evangelica, quorum mentio ulla facta est, aut in Mishna, aut in Tal-
mudibus, aliisve Judaeorum magistris, adeoque pericopas omnes pure
evangelicas, quae in eorum ullis exstant, Judaeos partim ex ipso evan-
gelio, partim ex apostatarum Judaeorum praxi, atque traditionibus,
quae ex ccetibus Judaeo-Christianis emanarunt, partim ex ore vulgi,
396 DE EITIBUS JUDAICIS A CHETSTO OBSEHVATIS. [LIB. V.
quo cum vixerunt, nee aliunde hausisse. Hsec, inquam, sententia,
ilia altera, quse periculose admodum Dominum nostrum Jesum
Christum sanctissimas suas institutiones ex Judaism! laeurris mutua-
tum asserit, probabilior videtur ; imo verissimam earn esse existimo,
nullisque exceptionibus, quibus pondus inest aut momentum, exposi-
tam. Cum enim cseci et pervicaces apostatae, religionem avitam,
cultum Dei et patriam amisissent (nam qui religionem Talmudicam,
seu praasentem Judaismum, earn esse, quas in lege et prophetis en-
arratur, putat, is hisce in rebus hospes est) Spiritu Dei penitissime
destituti, omni ope in id incubuerint, ut ex traditionibus et rumori-
bus incertissimis, novam Dei colendi rationem, novos cultus ritus ex-
cogitarent, et erigerent, causa sane nulla est, cur cuiquam mirum
videri debeat, illos nonnulla, qua3 apud Christianos Judaizantes in
usu fuere, aut saltern illorum simillima, in rem suam arripuisse.
Longius etiam aberit admiratio omnis, si sentiamus, novaB supersti-
tionis consarcinatorum nonnullos Christianos apostatas fuisse, quod
sane neque incredibile est, neque improbabile. Inde enim est, quod
historian evangelicse vestigia plurima in Alcorano supersint, quod
auctori ejus scilicet adfuerit Sergius quidam monachus Nestorianus,
qui a Christianismo deficiens, in partem operis receptus est.
XY. Sed adverse sententias momentum perpendamus. Quo,
qiiseso, auctore certo sciamus, eas precum formulas, quas jam apud
Judaeos exstant, eosve ritus, qui in lege non diserte prascipiuntur, in
usu fuisse ante excidium urbis? Judsei, inquiunt, ab ipso Mose ope
legis oralis, se ista recepisse, constanter amrmant. At legem istam
oralem impudentissimum esse figmentum, cujus ante finalem apos-
tasiam populi, et gentis excidium, neque vestigium, neque memoria
ulla exstat, antea probavimus. Qua3 vero legi isti orali ortum suum
debent, lege ea antiquiora esse non poterant. Sed dicunt, stata pre^
cum tempora Judseoshabuisse; fateor, Actor, iii. 1, memorat Lucas,
rr,v £pav rrj$ vpoffsvxys rqv evvdr^v. Ea tempora quotidiaria tria
fuisse, docet Maimonides in Mishn. lib. ii. Tract, de Orat. et Benedict.
Sacerdotum, cap. i., sed lege instituta fuisse negat " Casterum,"
inquit, " neque numerus precum, neque obligatio ad hanc vel illam
precem, nee tempus certum aut definitum precum est de lege." Ita
quotidie trinas orationes habuerunt, quarum prima n^n^, seu matu-
tina, secunda nn^o, mincha, tertia JT'in^, vespertina dicebatur. Tria
ista tempora antiques nonnullos Christianos, "salva, plane indifferenti^
semper, et ubique, et omni tempore orandi," prout ipse loquitur, ob-
servasse, nos docet Tertullianus de Jejuniis. Quid vero deinde; ergo
precum formulas etiam prsescriptas habuere: at unde id constabit?
refert quid em Maimonides, Gamalielem, cujus seculum et tempus
vitse nota3 sunt ex historia sacra, orationem composuisse pro extir-
patione ruv D^^, seu hsereticorum, hoc est, Christianorura ; quod
quam bene quadrat consilio, quod ei ascribit Lucas Actor, v. 38,
CAP. XV.] DE EITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSEEVATIS. 397
baud facile intelligi potest. Preces ideo praBscriptas Judseos habu-
isse humanitus excogitatas ante excidium urbis, probationis neque
species, neque color est. At Samaritani, inquiunt, librum precum
ab ipso Mose scriptum, ad eos transmissum, prseservatum fuisse in
manibus summorum sacerdotum Garizenorum, usque ad pontifica-
tum cujusdam Adriani, affirmant. Credat Apella; sed nemo vult;
Judsei enim omnes impudentissimum hoc mendacium uno ore detes-
tantur. Hi sunt, qui mandatum undecimum finxerunt, dignissimi,
qui formulas precum Mosaicas fingerent. Si istiusmodi liber exsti-
tisset unquam, ejus memoriam inter Samaritanos solum, coloniam
Assyriacam, impiam, Deo et ecclesise exosam superfuisse credere,
"insani esse hominis, non sanus juret Orestes/' Fateor quidem,
plerosque Judseorum sentire, post Esdras tempora, quando scilicet
cessante prophetia, per Spiritus et verbi divini contempt um in
apostasiam finalem declinaverit ista ecclesia, populum formulis qui-
busdam precum in cultu synagogico, atque etiam illo templi usum
fuisse; at doctpres Mishnicos, aut Talmudicos, aut sequentium
seculorum magistros ullos, certo scivisse, quasnam istse formulae
fuerint, vel earum memoriaB quidquam retinuisse, probari non potest.
Istas enim liturgias, quse nunc in usu sunt inter Judseos, ecclesiam
istam in cultu Dei usurpasse, stultum et nefas est suspicari. De
ritibus idem dicendum. Ante impostorem istum Rabbi Jebuda,
lingua Hebrasa scriptor Judaicus nullus exatat; neque Gra3ca,
prseter Philonem, Josephum, et Jesum Syrachidem. De rebus
hisce apud illos altissimum silentium. Quis autem mihi fidem
faciet, istum Rabbi Jehuda vel sequaces ejus non mentitos esse,
cum innuarit, lios vel illos ritus in usu fuisse ante urbis exci
dium, cum sciam, eos in multi majoris momenti rebus et historiis
impudentissime mentiri? Patres etiam ipsorum, illis meliores, si
unquam exstiterint Adami posteri, quibus meliores esse potuerint,
multa inepte et superstitiose finxisse, ipsa veritate teste, docemur.
In ipsis autem mentiendi finis, scopus, terminus nullus, ita ubivis
data opera videntur sibi invicem in mendaciis horrendis excogitan-
dis palmam prasripere contendere. Exemplis baud opus est; sciunt,
qui nondum a3re lavantur. Sed in rebus suis propriis iis credendum
esse aiunt viri docti; quare, inquam? cum nullibi magis, quam in
rebus propriis nugatores et mendaces esse deprehendantur? Sed
audiamus virum doctissimum causam rabbiriorum propriis verbis
agentem, de Jure Gen. apud Hebr. lib. ii. cap. ii. " Si cm," inquit,
" hie dubium forsan occurrat, utrum corpori et scrip toribus Talmu-
dicis hujusmodi in rebus, quatenus historicaB sunt, id est, quatenus in
eis pro jure qualicunque Ebrseis veteribus recognito atque usitato
traduntur, fides sit habenda, eo scilicet, quod corpus illud, quo jam
habetur contextum, scriptoresque illi cseteri seculorum sunt templi
urbisque excidio recentiorurn, is forsan etiam dubitabit de Justiniani
398 DE EITIBUS JUDAICIS A CHBISTO OBSERVATIS. [LIB. V.
seu Triboniani fide, dum Modestini, Papiniani, Florentini, Alpheni,
Proculi, Celsi, ejusmodi aliorum, qui trecentis aut circiter sunt
Justiniano annis vetustiores, sententias atque scita juris alibi non
reperta, nedum quando leges duodecim tabularum, quas plurimis
etiam hisce seculis antevertunt, in digestis alibive enarrat memo-
ratve;" quibus similia subjungens tandem concludit, "Rationem
dubitandi sive in jure, sive in theologia, sive in historia, sive uspiam
alibi ex hac sola causa (rebus caeteris, quse circumstant fidei neuti-
quam refragantibus) admittere, nihil aliud est, quam universaB ferme
antiquitati, ipsique historicaB rerum veritati perperam nimis et moro-
sius reluctari."
XYI. Nemo est, quod sciam, qui plura aut speciosa magis protulit
ad fidem rumoribus istis Talmudicis, de quibus agimus, concilian-
dam. Similia etiam babet vir nobilissimus Josephus Scaliger.
Videamus ergo paucis, utriim, quod intendit, consequutus sit Y.
Cla, Si quidem parili ista ratione, quse de rabbinis et antiquis juris-
consultis proponit, procederent, legitima esset base argumentatio.
Sed alia plane res est. Certissimum est, auctorum istorum libros,
quorum dicta, placita, responsa in jure civili a posterioribus reci-
tantur, aliquando exstitisse, imo turn temporis, cum ex iis laudataB
istaB yvw/xa/ exscriptse fuere ; aut etiam ex authenticis hypomnematis,
et curiarum regestis, commentariis et rationibus publicis desumptaB
sunt. Doctores autem Mishnici et Talmudici ne fingunt quidem,
antecessores suos unquam quidquam tale scripsisse, quale iis ubivis
ascribunt. Decursis a morte illorum aliquot annorum centuriis, in-
certis nescio quibus rumoribus, et tradition ibus vanis nixi, magistros
quosvis pro libitu in scenam inducunt, quos haBC vel ilia, dicere
aut dixisse, non tarn referunt, quam aperte fingunt. Si libri ante-
Misbnici ulli exstarent, aut forsan exstitissent unquam, si monumentis
rerum ullis, quse unquam in natura rerum locum occupassent, nite-
rentur, si iiltra ipsorum fidem et auctoritatem quidquam afferri po-
tuerit, quod ea, quaB memorant, se ita habuisse revera conjecturaB
fundandaB par esset aut idoneum; si rerum Judaicarum per aliquot
secula status aut conditio, eos dicta et facta antecessorum suorum
ante urbis excidium fideli memoria recoluisse suspicioni locum u 11 urn
relinqueret, vim aliquam justaB ratiocination is babere videretur insti-
tuta comparatio. Verum multo aliter, uti diximus, omnia hie se
habent. Deinde fidem inter testium immane quantum distat ! Aliter
catuli longe olent, aliter sues. Iis, quorum veracitas in pluribus
mihi perspecta est, nolo ob suspiciones aut meras conjecturas fidem
detrahere. Illis vero se ad credendum mancipari, quos novit in
pluribus, imo pene in omnibus aperte esse impostores mendacissimos,
vix hominis est, ne dicam ejus, qui veritatem amat. Antiqui isti
jurisconsult!, quos memorat Seldenus, viri graves fuere, docti, probi,
et toto orbe celeberrimi; nihil dixerunt, scripserunt, nihil aliis assig-
CAP. XV.] DE RITIBUS JUDAICIS A CHR1STO OBSERVATIS. 399
narunt, nisi palam, aperte, et in luce hominum, ubi si quid secus,
quam oportuit justitiae et veritatis observatores sanctissimos, scrip-
sissent, a toto pene terrarum orbe falsi insimularentur. Magistri
nostri Talmudici caeci, improbi, indocti, in mentem reprobam a Deo
traditi fuerunt, qui, ut recte observat Josephus Scaliger de Emendat.
Temper, lib. vii., consulto videntur " ignorationem omnium bonarum
rerum profited.;" Halophantae, Aretologi, meras affanias in tenebris,
et latibulis effutientes, quibus ut quidquam magnum parvumve cre-
dainus, ratio nulla reddi potest. Haec autem in genere dixisse
sufficiat; qua3 momenti alicujus erunt, in particularium considera-
tione expendenda venient.
XVII. Intueamur instantias particulars, quibus sententiam suam
obtinere contendunt viri docti. Sunt nonnulli, quos honoris causa
non nomino; qui non tantum more magistrorum inter Judaeos re-
ceptissimo precum formulam discipulis suis Dominum nostrum
Jesum Christum praescripsisse asserunt, sed etiam verba ilia et
petitiones, ex quibus sanctissimam suam oration em composuit, ex
formulis inter eos usitatissimis desumpsisse. Videamus itaque, quibus
demum rationum momentis, quibusve testimoniis fide dignis id pro-
bare satagunt, nam mihi sane vix satis honesta videtur oratio. Ro-
garunt, inquiunt, discipuli Christum, ut is eos orare doceret, sicut
Johannes discipulos suos docuisset. Johannes vero, uti addunt,
morem inter Judseos usitatum, quo doctores discipulis precum for
mulas ediscendas tradiderunt, secutus est. Sed omnia hsec ineertis-
sima esse, et non tantum tenui sed nullo plane tibicine fulta, esecus
pene perspiciat. Fateor, Deum solennes nonnullas benedictionum
formulas praescripsisse sacerdotibus Aaronicis; ad illarum etiam
instar rabbinos Talmudicos alias excogitasse; an primo octodecim
ad numerum ossium in hominis dorso, prout nugantur, nescio ; si
eo respexerint illarum primi inventores, eos non nisi more solito
ineptiisse, scio. In centum supra octodecim, ob ratiunculas futiles,
quas commemorare piget, tandem excreverunt. Omnem magistrum
celebrem discipulos suos precum formulas docuisse, et incredibile est,
et testimoniis caret. Johannem magistrorum illorum exemplum,
quos inscitiae, hypocriseos, superstitionis palam et constanter redar-
guit, secutum fuisse, audacter nimis asseritur. Johannem, multo
magis ipsum Dei filium, cum caecis Judaeorum doctoribus in ordinem
cogere, mihi religio est. Ut Dei nomen religiose invocetur, naturae
vox est, et cultus naturalis pars eximia. Qui alios ideo in cognitione
et cultu Dei instruendos suspicit, eos orare, seu preces ei fundere,
docere necesse habet. Hoc inter discipulos praestitit Johannes,
quibus adminiculis et auxiliis usus, incertum; docuisse eos orare
certissimum; atque ita pro quibus turn temporis praecipue orare
deberent. Dominus noster Jesus Christus, qui tempore praestituto,
secundum promissum novi fcederis Spiritum Sanctum in discipulos
400 BE RITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATTS. [LIB. V.
suos tfhovdag profusurus erat, infirmitates illorum in precibus fun-
dendis sublevaturum, omnium, quse unquam ejus ope essent rogaturi,
quasi in antecessum summam sanctissimam exposuit. Nam uti
Spiritus gratis nihil in nobis agit, nisi secundum normam verbi, ita
ne ulli Spiritu freti se decipiant, in omnibus officiis, quibus ejus ope
et auxilio prsestandis idonei efficiuntur, eidem verbo attendere de-
bent. Libet subjicereannotationem Grotii in Luc. xi. 1, A/'da£ov 55 ( aaj
wpoffsvxsffdai, — " Doce nos compendium rerum orandarum. Neque
enim eo tempore syllabis adstringebantur. Sic et a Johanne credibile
est, propositam summam precum ad pcenitentiam pertinentium :
quomodo hcec Christi oratio continet regnum coeleste. Hinc brevi-
arium totius evangelii Tertulliano dicitur, Cypriano codestis doctrince
compendium" Haac Grotius. In eadem sententia est Cornelius a
Lapide in Matt. vi. 9. " Tradit," inquit, " hie Christus Christianis
modum orandi, non tamen prascipit, ut liisce omnino verbis oremus,
sed tantum docet res, qua3 a Deo petenda? sunt, et quo ordine,
qualique verborum brevitate petendaB sint." Atque ad Luc. xi. 2,
notat ex Jansenio, Christum in hac oratione synopsin totius doctrine
Christiana? proposuisse ; ideoque MatthaBum illam per prolepsim seu
anticipationem, sermoni Domini in monte, quern initio praBdicationis
habuit, adjunxisse. Vehementer enim falHtur, quisquis arbitratur,
Christum bis eandem precum formulam discipulos suos docuisse.
Dominum autem nostrum formulas inter JudaBos usitatas levi muta-
tione facta in rem suam accommodasse, uti aliqui loqui amant, nimis
audax est assertio. Yana sunt, et nugaB, Talmudicorum rabbinorum
deliria et somnia, quibus, ad figmento huic fidem astruendam, non-
nulli utuntur. Nescio quis Longus nostras laudat in causa hac
Josephum Albo Ikkar, quasi Ikkar esset nomen viri qui librum
scripsit, cui titulum fecit D'npy "1DD. Sed magnis exemplis in
hisce erratur. Ipse Baronius, ad an. 34, num. 134, simili errore,
eventu contrario, nomen libri cuiusdam rabbinici putavit fuisse
Alphes; quod nomen erat ipsius scriptoris; dicitur scilicet, Dzbx n.
Ei autem addit Jacobum Turim; cum R-abbi iste Jacobus scripsit
librum, D'niB WiK, " Arba Turim/' — hoc est, quatuor ordinum ;
quod idem est, inquit Casaubonus, ac si quis laudaret inter auctores,
Tullium de Natura, quia Marcus Tullius libros scripsit de natura
deorum.
XVIII. Emanavit sine dubio absolutissimum illud oratiomim
omnium exemplar, atque communionis nostraB cum Deo colendas ex-
actissimum compendium in Juda^orum ypffiMutfyvrw notitiam, qui a
fidei professione tandem penitus deficientes, usum tamen nonnullo-
rum, qua3 inter Christianos didicerunt, in ritus Mosaicos non incurren-
tium, retinuerunt. Ab iis nee aliunde prodiit fama ista tenuissima,
petitionum orationis Dominicas, quam rabl)ini Talmudici habuisse
videntur.
CAP. XV.] DE RITIBUS JUDAICI3 A CHRISTO OBSERVATIS.
XIX. Porro : baptismi ritum ab eo, qui turn temporis in usu erat
apud Judseos, Christum mutuasse, multis probare conatur amplissi-
mus Seldenus de Syned. Yet. Heb. lib. i. Alii idem agunt. Apud
Judaeos duo fuerunt proselytorum genera. Primum, n^nn +ft t sen
"proselytidomicilii;" et pis nj, seu " prose! yti justitiae," secundum.
Proselyti justitise omnium privilegiorum ecclesiasticorum participes
fuere, et plane in censum populi Dei veniebant. Horum erat
Ebedmelech, Jer. xxxix. 16-18. Hos omnes in admissione sua in
statum istum non tantum circumcisos, sed et baptizatos fuisse, viri
docti decent; atque confidenter affirmant, nunquam proselytum
justitise factum fuisse, quanturnvis circumcideretur, nisi irjsuper bap-
tismo tinctus esset. At vero, ut quis omnium privilegiorum ecclesioa
istius particeps fieret, sola circumcisione opus fuisse, expressa sacrae
Scriptura3 testimonia docent. Ita enim se lex habet, Exod. xii. 48,
t( Si peregrinabitur apud te peregrinus, qui facere voluerit pascha
Jehovae, circumciditor ei omnis mas, turn demum accedito ad
faciendum ipsum, et esto sicut ipse indigena terrae; et nullus prse-
putiatus vescitor illo." De baptismo rabbinico, ouds yfi. At ex
alia institutione legali hunc proselytorum baptismum ortum duxisse,
arbitrantur. Eadem, inquiunt, lex erat proselytorum et indigenarum,
Exod. xii. 49; Num. xv. 15; hoc est, eadem lege ad eadem officia
praestanda seque tenebantur. At baptizati, inquiunt, fuere Judasi
omnes. Unde, inquam, id apparet? Ex cap. xix. 10 Exod. Ante
dationem legis edixit Jehova Mosi, dixitque, " Ito ad istum populum,
ut sanctifices eos hodie et eras, et lavent vestimenta sua." Toto
autem populo ad mandatum hoc divinum solenniter baptizato, non.
opus erat, ut ritus iste in illo iteraretur. Proselyti autem, quo
populo conformes redderentur, ritum istum suscipere necesse habu-
erunt. Sed ea lavatio vestium erat. Per vestes, inquiunt, to turn
corpus intelligitur. Id unde constat? magistri ita docent. Yerum, ut
iis credamus adversus expressa Scripturae testimonia, ratio nulla est.
Ipsum Seldenum audiamus, de Syned. Yet. Heb. lib. i. cap. vii. p. 65.
" Frequentissimum," inquit, " esse apud Talmudicos morum suorura
superinductorum atque in legis sacra3, uti aiunt, sepem seu muni-
mentum humanitus receptorum rationes e sacri sermonis contextu
aliquo verbisque, non velut ex institute, sed exemplo, aut analogic!,
aliqua, petere, nemo eis paulo assuetior ignorat. Idque saape ita fit,
ut audacius multo, quam par est, verba ipsa in ejusmodi morum
confirmationem, in longe alium proeter genuinum periochaB sacra?
seusum distorqueantur/' Id vero ab iis factum esse in loci hujus
distorsione, nolo suspicari, cum res ipsa pateat. Porro: lavatio
ha3C vestium unicas illi occasioni, praasentise scilicet divinaa peculiar!
in legislatione reverentise exhibendoe, inserviebat, neque ad statum
Dei cultum pertinuit. TJt corporum baptismi necessitas, stato tt
solenni in ornne sevuni ritu, ex uuica vestium lavatione, eaque caii^aj
VOL. XViL ^0'
402 DE EITIBUS JUDAICIS A CHRISTO OBSERVATIS. [LIB. V.
in geternum nunquam recurrent! innixa, emanaret, cujus etiam ob-
servationis in toto Yeteri Testamento nulla exstat memoria, vestigium
nullum, quaeque nullo mandato divino, institutione aut directione
munitur, omnino improbabile videtur.
XX. Lavationes etiam inter gentes sacris initiandis in more
fuisse, concede. Inde ortum duxit, templa intrantes aqua benedicta
aspergendi inter pontificios ceremonia. Ita Yirgilius, Mn. ii. 71 7: —
" Tu, genitor, cape sacra manu, patriosque penates.
Me, bello e tanto digressum et caede recenti,
Attrectare nefas ; donee me fluinine vivo
Abluero."
Et Mn. vl 229 : —
' Idem ter socios pura circumtulit unda,
Spargens rore levi, et ramo felicis olivse."
Circumtulit autem idem est ac purgavit; nam februa circumfere-
bantur; discrimen inter aspersionem et ablutionem docet Macro-
bins, Satur. lib. iii. cap. i. Ritus hujus meminit Lucianus in
Menippo, seu Necromantia, 7. Hspi, inquit, ps<ta$ vvxrag \*} rbv
tfora,{6fjv ayayuv exddfipe re j&e } xai air&fia^s, xai vtpiTi'yviffs daft}, jcai
Kaf aXXo/g wXeioffiv — " Media nocte ad Tigridem me fluvium ducens
purgavit simul atque abstersit, faceque lustravit, ac squilla, turn pluri-
bus itidem aliis." Et videantur, quse habet Plinius, lib. xxxvi. cap. iv.
Timarchides de Asterio, qui manibus impuris Jo vis aram attigit,
atque ob earn causam fulmine percusso: —
" Illotis manibus libans Jovis attigit aram ;
Quo pater hunc ussit flagrantis fulminis igne.
Egregie purum fas est contingere sacra."
Fieri quoque solebat triplex purgatio; nempe, aqua, sulphure, atque
igne. Unde Ovidius: —
"Terque senem flamma, ter aqua, ter sulphure lustra."
XXI. Lavationes autem omnes, quas in sacris adhibuerunt ethnici,
e Scripturis nostris per daemonum xaxo^X/ay ortum duxisse, affirmat
Justinus Martyr Apol. ii., atque etiam morem deponendi calceos,
cum fana aut templa intraverint, a dicto Dei ad Mosen, cum ad
rubum ardentem accesserit; quod sane baud veri absimile videtur.
XXII. Sed procul ha3C a baptismi ritu sacro. Femina proselyta
circumcidi nequibat. In ejus ideo admissione, si ullibi, baptismi
ratio habenda erat: ast ubi ceremoniaB illius admissionis et in popu-
lum Dei insitionis recensentur, baptismi nulla mentio est, Deut.
xxi. 10—13. At vero Paulus diserte affirmat, totum "populum bap-
tizatum fuisse Mosi in nube, et in mari." Fateor; in transitu maiis
Deus populum instruction! Mosaicse solenniter dedicavit. Mira-
culosum autem istum pavrrfpov Judasos unquam imitates fuisse, aut
exprimere debuisse, falsum est. Ritus ideo baptismatis in Yeteri
Testamento institutio nullibi memoraiur, exemplum nullum exstat;
CAP. XV.] -DE RITIBUS JUDAICIS A CHRTSTO OBSERYATIS. 403
neqtie durante ecclesia Judaica in admissione proselytorum unquam
usurpatus est; apud Philonem, Joseph urn, Jesum Sirachidem, ejus
mentio nulla occurrit ; neque in historia evangelica. Sententia ideo
ista rabbinica de baptizandis proselytis, ortum suum Tannerseis seu
doctoribus ante-Mishnicis, post urbis excidium, debet. Eo se a
Samaritanis distinguere voluisse arbitratur doctissimus Schickardus
de Jure Eeg. apud Hebr. cap. v. page 127. "Ad differentiate," in-
quit, " Samaritanorum addiderunt baptismum quendam;" quod pro-
bat ex Raf. Alphes, et ipso Talrnude. Ego potius censeo, ex Johannis
baptismo, qui tota in gente Celebris erat, cuique initiata est magna
pars populi, ritum hunc ante tempus illud incognitum, doctores Tan-
nera?os mutuatos esse. Kferesis quidem inter Judasos meminit
Justinus in Dialogo cum Tryphone, quam "Bairrufruv vocat; ritu
autem eo utentes proprie dictos Judseos esse, negat. Auctor autem
Quasst. et Respons. ad Orthodoxos, hanc sibi quaBstionem proponit,
vel ab aliis propositam repetit: E/ rb 'ludwou (3d<7rri(f t u,a ^ Kara rh
r\v ucfTTfp ouv ours i]v, <7rug ovx r t v tfapa rov VO/AOV %al Kwg virb ruv
s^drj, tug de ov irapdvofAOi 01 vvrb rov VO/AOV ovrsg, xai rb
rbv vopov ds^d/xsvoi [SdvrHfpa', Cui respondit, To {3d<7rrfff>jt,a r&D '
vpooifAtov TJV rou tvayysXiov rr^g y^dpiTog, dib xai b<7rlp rov VO/AOV qv. Omni
ideo probabilitate caret sententia ista doctorum quorundam virorum
de translatione ritus ba^ptismalis Judaici, qui revera eo tempore
nullus erat, in usum discipulorum suorura per Dominum Jesum
facienda.
XXTII. De eucharistid eadem plane dicenda sunt. Sanctissi-
mum istud Domini nostri institutum, cum omnibus circumstantiis>
quas ad ejus celebrationem solennem pertinent, e ritibus Judaicis,
quorum in sacra Scriptura nullibi mentio occurrit, desumptum esse
arbitrantur. Ritus autem istos ante gentis excidiurh finale in usu
uspiam fuisse, idoneo ullo testimonio nondum probatum vidimus.
Quoniam autem alii pensum hoc feliciter satis absolverint, actum hie
agere in tanta nostra festinatione, qua continue urgemur, non placet.
XXIV. Excommunicationis ecclesiasticaB peculiaris est ratio. In-
stitutorum evangelicorum nonnulla, fundamenta sua in ipsa rerum
natura seu rectaa rationis placitis habere, an tea ostendimus. Prius
ilia ad homines, qua tales sunt, pertinent, quam ad Christianos.
Eorum autem, quse rationis dictamini sunt consentanea, varius sem
per erat inter gentes usus, prout lumini naturali plus minusve
homines se in disciplinam dederint. Horum est excommunicatio.
Delinquentis enim adversus officia, jura et regulas communitatis,
cujus pars est, a privilegiis communitatis exclusionem, exigit ratio
recta. Hujus juris praxi inter veteres, apud bonos auctores, nihil
frequentius occurrit. Eum morem Judaeos observasse, ipsi decent.
Utrum instituti ullius divini virtute, an ex jure communi id fece-
rint, nunc non disputamus. Istiusmodi consuetudinem apud ethnicos
404 DE RITIBUS JUDAICIS A CHPJSTO OBSERVATIS. [LIB. V.
invaluisse, inter plurimos alios testis est Caius Caesar, lib. vi. de Bel].
Gall. cap. xiii. " Si quis," inquit, " aut privatus, aut publicus, eorum"
(hoc est, Druid um) " decreto non stetit, sacrifices interdicunt. Haec
pcena apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, ii numero
impiorum ac sceleratorum habentur; iis omnes decedunt, aditum
eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi
accipiant: neque iis petentibus jus redditur, neque honos ullus
communicatur." Hinc morem liunc a gentibus ad Christianos ema-
nasse, quidam non verentur a:ffirmare. An quidquam magis in vete-
rurn Christianorum opprobrium fingi potuerit, vehementer dubito.
A Judasis ad Christianos pervenisse, plurimorum sententia est. An
in ecclesia Judaica divinitus instituta fuerit excommunicatio ecclesi-
astica, an ejus exempla ulla stantibus adhuc urbe et templo exstent,
litem meam facere nolo. Rabbini Mishnici et GemaristaB frequenter
ejus meminerunt. Dominum nostrum ritus hujus usum a Judseis
aut gentibus accepisse, falsum est. Ut homines Concordes vitam ad
normam aliquam omnibus communem instituentes in communita-
tibus degant, jubet ratio. Quemcunque finem sibi propositum aut
objectum habeant sacrum an civilem, eadem lex est. Ut ii omnes,
qui juribus et privilegiis cujuscunque societatis uti, frui, gaudere
vellent, nexum illius, unde societas est, teneant, ej usque regulis se
submittant, itidem sequum est. Aliter sarta tecta communitas con-
servari nequit, nee perennari. Parere nolenti parata est a societatis
privilegiis et commercio exclusio: id etiam ratio recta jubet. Hsec
omnia ad naturam, qua homines sumus, pertinent. Humanum genus
rationis hsec dictamina, qua3 aliquot annorum millia ante natum no-
men rabbinicum excoluerat, ab ipsis rabbinis didicisse, arbitrari insa-
nientium est. Quantumvis autem axiomata ista in ipsa rerum ration e
fundata sint, cum tamen Dominus noster Jesus Christus nihil om-
nino in ecclesia sua religiose coli voluerit, nisi ex ipsius auctoritate,
quoniam ejus caput, rex, et legislator unicus sit, illorum ad ccetuum
evangelicorurn usum appropriationem et applicationem, institute suo
munivit; atque proinde, quamvis principia ista seu xvpiou do%o:l
adhuc naturales sint, cum, quod semel natura3 rational! congruit,
impossibile prorsus sit ut ei non semper conveniret, illorum tamen
applicatio ad sacra ilia, qii83 ex pura Christ! institutione pendent,
mere est evangelica. Postquam itaque apostolus probasset ex ipsa
naturee lege, atque gentium, nee non institutionum Mosaicarum
sequitate, mercedem evangelii dispensatoribus pro opere suo debitain
esse, addit continue, " sic etiam Dominus noster instituit," 1 Epist
ad Cor. ix. 14
CAP. XVI.] ECCLESLE JUDAIOE DEFECTTO FINALIS. 405
CAPUT XVI.
Theologise Mosaicse secundum fundamentum — Justificatio peccatoris coram Deo
gratuita — Abs eo ecclesiee Judaicse defectio — De Abrahamo patre inania
gloriatio — Naturalis miseriae agnitio abjecta — Judaeorum morientium votum
impium — Tertium fundamentum — De adventu et auctoritate Messise — Abs
illo defectio pessima — De mutatione et abolitione cultus Mosaici digressio —
Heb. vii. 12-15 — Cultus Mosaicus omnis sacerdotio Aaronico irmixus — Ejus
mutatio praedicta — Earn sequitur cultus a.<$a.viap6s— Messias Pontifex sum-
mus — Ps. ex. 4 — "itP» quid — Leges Mosaics mutation! obnoxiaB — Judaicse
ecclesiaB fmalis defectio et destructio.
I. AD secundum theologige Mosaicse fundamentum progredimur.
Justificatio hominis peccatoris coram Deo gratiosa illud constituit.
Partes ejus praecipuas superius exposuimus. Abs eo ecclesiam Judai-
cam defecisse penitus, ipsum evangelium luculenter ostendit. Cum
enim primo ex sensu intimo et profundo miseriae naturalis, atque
conditionis in mundo hoc abjectissimo semper palam profiteri debu-
erint, " Syrum periturum illis patrem fuisse," aliaque in eum sensum
plurima, nimia sui opinione elati, ore superbo, quamcunque nacti
occasionem, intonabant solenne illud, " Abraham pater noster est."
Ea inani gloriatione se abs omni miseriae naturalis convictione muni-
verunt. Hinc, initio ministerii sui praBparatorii, Johannes Baptista
prsejudicio isti occurrere necesse habuit, Matt. iii. 9. M^, inquit,
dofyrs hsystv sv sauroT$' Harspa, sjgbf&fl rbv ' A&padft. Sed emendation!
obstitit pervicax superbia. Vana enim istius privilegii opinatione
inflati, ipsi veritati, Domino Jesu scilicet, ad resipiscentiam vocanti,
ubivis audacter et praefracte se opposuerunt. " Syri perituri" nulla
mentio ; " semen AbrahaB, filios Abraha3," ideoque sanctos, justos,
atque Deo gratos nunquam non se jactitabant. Ejusdem erroris
perniciosissimi nexu quovis seculo plurimi tenentur, qui religionis
dwd/j,ei et evip-yeiq destituti, externorum privilegiorum opinione, et
ceremoniarum pompa inani, adversus veritatis lumen et conscientijB
morsus se munire satagunt.
II. Secundo, electionem Dei gratuitam, atque electorum ad obe-
dientiam Deo rite prsestandam Afavapiav propriam, docuit istud
theologiae Mosaicae fundamentum. Verum nulli veritatis divinas
particulas majoribus animis se opposuit apostatarum turba. Vix
quidquam erat, quod Deum iis gratuito largitum fuisse, crederent.
Se autem liberos esse, jugum servitutis nunquam subiise, sed viribus
ad obedientiam Deo praastandam idoneis naturaliter instructos, con-
stanter gloriati sunt. Gravissima itaque injuria se affectos esse
clamitabant, cum inter caecos, morbidos, sontes, qui medico aut veni£
opus haberent, se recenseri suspicarentur. Isti autem errori alius
est comes individuus. Qui enim se viribus ad obedientiam Deo rite
proestandam naturaliter instructos esse arbitrantur, externis observa-
406 ECCLESLE JUDAIC^E DEFECTIO FINALIS. [LIB. V.
tionibus et operibus earn absolvi statuunt. Quique maximam aut
praBcipuam partem obedientiaB et cultus divini, operibus et ritibus
externis consistere putant, iis indubium est, se ei praBstandaB pares
esse et idoneos. Utriusque nexu ad versus hujus fundament! doc-
trinam tenebantur apostataB.
IIL Tertio, reconciliationem, peccatorum remissionem, cum Deo
pacem, justitiam aBternam per Messiam obtinendam usque adeo prae-
fracte repudiabant, ut palam profess! sint, neminem, nisi ex operibus
legis justificari posse; adeoque legis justitiam, quam nunquam as-
sequi potuerant, obstinate prosecuti sunk Spiritualem e mundo,
morte, inferno, peccato redemptionem et liberationem, neque cura-
bant, neque exspectabant. De istis enim apud veros et genuinos
scriptor.es Judaicos altissimum silentium. Totam peccatorum ex-
piationem partim sacrificiis legalibus, partim propriis meritis et per-
pessionibus assignarunt; uti etiamnum moribund! clamant, T)1D Tin
Tnuy ^ by mso ; — " Sit mors mea expiatio cunctarum transgres-
sionum mearum." Omriia haBC adeo nota sunt ex historia evange-
lica, ut nihil opus sit, iis probandis insistere. Ita palam defecit
ecclesia ista a secundo Mosaicse theologias fundamento, de liominis
peccatoris coram Deo justificatione.
IV. Tertium restat; id adventum et officium Messice exposuit.
Messiam, Dei filium, ecclesise Dominum, maximum prophetam, ea
auctoritate et imperio a Deo Patre instruendum docuit ista theologia,
ut illi jus fasque esset novos cultus, ceremonias, veteribus abolitis,
instituere. Ei in omnibus dicto obedientes esse tenebantur theo-
logi omnes Mosaici, sub aBternas exterminationis poena. At postquam
per tot annorum centurias adventum ejus expetiissent, defectione
jam graves, usque adeo infensos se ei veritati prasbuerunt, ut non
aliam magis ob causam, quam quod finem ilium ritibus antiquis im-
positurum suspicarentur, ipsum Messiam morte crudelissima sustu-
lerunt. Abs eo tempore, in hunc usque diem, legem ceremonialem
absolute fore aBternam, neque mutation! ulli obnoxiam in primarium
theologia? apostaticaB fundamentum evasit. Quo autem proximius
fini prasstituto appropinquaverint statuta ista carnalia; ac festinave-
rit magis *aipo$ diopMtsug, eo majori insania et pervicacia propugna-
verunt eorum arpetyav d/xgraSX^rov. Errorem hunc perniciosissimum
pluribus argumentis ex ipsorum principiis deductis, ante omnium
oculos ponit apostolus in Epistola ad Hebraaos. Cum autem in
prassentis Judaism! capite primario versemur, non abs opere institute
alienum erit, illorum unum hie expendere. Illud volo, quod apos
tolus capite septimo, versibus 12—15, atque alibi persequitur.
r/^s/a/£i/>3g, inquit, r^.g hpwffjvyjG, £% dvdyxr,g %at VC/AOU ftzraOsffig
'E^' ov 'yap X'sysrai raD-ra, puXjff trtpag fjjzr'i6^rr^v, dp' YJ<; ovbtig
TU> Svffiaffrrjpiw' ^podr^ov yap on si? 'lovda avar'zra'}.X£v o
ovdev <fft>t hvdunit Mwffqg sXdXqfc. Ka/ <x
CAP. XVI.] ECCLESI^E JUDAIC^ DEFECTIO FINALIS. 407
sffriv, et Kara, rr^v 6 ( ao/or?jra MeX^/tfsSsx avisrarai hpsv$ srepog.
ApostolicaB autem hujus ratiocinationis haBC summa est. Tota lex
ceremonialis, omnes cultus solennis et institutorum Mosaicorum ad-
ministrationes, nitebantur sacerdotio summo. In hoc uno cardine
tota lex semper versata est. Ob hanc causam in mediis calamita-
tibus, exitiis et ruinis publicis, Deus familiam Aaronicam seu sacer-
dotalem eatenus sospitavit, ut nunquam ex ea deesset, qui secundum
legis praBscriptum fungeretur sacerdotio. Ipse enim severe inter-
dixerat, ne quis, qui non esset ex semine Aaronis naturali, munus
illud subire auderet in seculum usque, Num. xvi. 40. Porro, legi
isti auctoritatem conciliavit, in illos qui administrationibus sacer-
dotalibus ingerere se ausi essent, horrenda constituens exempla; ut
in Levitas, Num. xviii. 7, et Uzziam regem, 2 Chron. xxvi. 18-21.
Ea ideo cultui legali cum sacerdotio societas erat, ut utrique idem
fatum immineret; ita ut mutato sacerdotio fieri non potuerit, quin
inutationem 'etiam pateretur cultus legalis. PraBterea Deus cul
tui suo solenni peragendo designavit locum peculiarem. Extra
ilium nulla sacra, quaB toti ecclesiaB communia, quseque unitatem
ejus exprimerent, peragi, nulla3 oblationes aut sacrificia offerri
potuerunt. Mons MoriaB in urbe Hierosolymitana is locus erat.
Verum his ita institutis, ipse Deus tempus affore prasnunciat, quo
suscitaturus esset alium sacerdotem, ex alia familia et tribu, adeo-
que ordine alio. Messiam enim, ex tribu Juda regem, pontificem
etiam seu sacerdotem summum futurum prsesignavit. Deo autem
pontificem neque ex semine, neque ex ordine Aaronico constituente,
necesse est, ut extemplo difnuerent et evanescerent instituta ista
omnia Mosaica, quorum administratio sacerdotio isti Aaronico unice
innitebatur. Hsec omnia, inquit apostolus, ubivis HebraBis non pos-
sunt non esse notissima. Messiam ex tribu Juda oriundum creditis
omnes. Hoc, inquit, manifestum est. Deum autem nihil unquam
dixisse de sacerdotio, quod scilicet cultum Mosaicum curaret, in
tribu JudaB excitando, figendove, quoque confitemini. Restat ideo
tantum, ut probem, Messiam futurum sacerdotem summum. Id
constat ex verbis Psaltis dvavnpp^rug, Ps. ex. 4, Bn|! N7I nin 1 " JJ3£>3
P^sfe W?T^ cto$ inb-nnN;— « J ura vit Jehovah et non poenitebit,
tu sacerdos in seculum secundum ordinem Melchisedech." Psalmum
istum propheticum esse, atque Messiam respicere, nulli turn temporis
dubitabant Judaei. Assentiuntur TargumistaB; neque it inficias vete-
rum magistrorum quisquam. Cum etiam Dominus noster Jesus
Christus scribarum et PharisaBorum ignorantiam fcedam, per quaBS-
tionem ex psalmo hoc de persona MessiaB desumptam, in solem tra-
duxerat coram omni populo, quamvis pudore circtimfusi, non tamen
ausi sunt negare, Messiam eum esse, quern ibi loci David es Domi-
num vocavit. Is vero non tantum sacerdos futurus dicitur, sed quo
innotescat ineffabilis illius sacerdotis pryjrogativa, Deus solenniter
408 ECCLESI^ JUDAIC^E DEFECTIO FINALIS. [LIB. VI.
jurat, quod immutabiliter in secula sacerdotio sit functurus. At hie
miserrimo subterfugio utuntur hodierni apostatse. ID' 3 , inquiunt, non
tan turn sacerdotem significat, sed et principem; libentissime vero se
admittere, Messiam fore principem. Et hoc sane eipvpa rabbinis
est dignissimum ; quia frivolum plane et nugatorium. Melchisedech
rex Salem dicitur, et fl v? ^? I^P ; hoccine est princeps an sacerdos Dei
altissimi ? Cur, quaeso, eum principem esse diceret, cum dixisset
regem, cum ID 3 nunquam principem denotet, nisi qui sit rege
minor et inferior? Deinde sacerdotis erat, non principis, aliis Dei
nomine benedicere; quod 1^3 hie fecisse legitur, Gen. xiv. 18. Neque
ordinis peculiaris princeps erat Melchisedech, sed sacerdos. Neque,
uti diximus, Cohenim, cum ad statum civil em vox ilia transfertur,
reges unquam significat, seu eos qui summa potestate prasditi sunt,
sed eos tantum qui in secundis tertiisve consistunt ; qualem virum
principem Messiam suum futurum Judaei nolunt admittere.
V. Porro : Messias non regni Melchisedechiani sed Davidici haeres
constitutus est; atque in Davide regalis ejus ofncii typus erat praeci-
puus, cum is in ecclesia regnaret, Ps. ii., ille alter inter gentes.
Necesse ideo erat, ut Messiaa adventum exciperet constitutionum
Mosaicarum fj,srd@sai<; et a<pavi<f/Ao$. Ex antedictis etiam accedit argu-
mento non leve momentum. Urbs Hierosolymitana omnis cultus
solermis sedes Dei jussu constituta est. Id non diffitentur apostatse.
Adveniente vero Messia ^C 1 ^ ubivis locorum per totum terrarum
orbem Deo oblatum fore, praedixit prophetarum ultimus, Mai. i. 11.
Et ne quid deesset veritati huic astruendse, quse Judaismo praesen-
tissimum exitium affert, praenunciat Deus, se diebus Messise sacer-
dotes et Levitas ex ipsis gentilibus sibi assumpturum, Isa. Ixvi. 21.
Atqui hoc non magis cum Judaismo consistere potest, quam lux
cum tenebris. Perspicaciores Judasorum vi veritatis coacti tandem
manus dant. Auctor Sepher Ikharim non tantum expresse affirmat
legem mutabilem, sed etiam respondet ad arguraenta, quibus in
libro de fundamentis legis, earn aeternam esse, probare conatur Mai-
monides. Postquam enim rationes K M. B. M. recitaverat, addit lib.
iii. cap. xiiL: n:n^n vbw a^inD urx^ X^DJ nyin nr y*w i^xa^ s^«
nv6«n n*Virl; — " Si quis/' inquit, " hujusmodi rationes attentius con-
sideret, inveniet eas non convincere, legem divinam esse immuta-
bilem;" atque sigillatim ad eas respondet. Et cap. xx. expresse
docet, Messiam prophetam fore Mose majorem, quique instituta ejus
mutandi jus sit habiturus. Similia docet R. Moses Nachmanidea
in Deut., sect. D^IM. Haac vero obiter et ug lv irapoSw.
VI. Haac ilia erat ecclesiaa Judaicaa fatalis apostasia, ab omnibus
Mosaicae theologias principiis et fundamentis palam deficientis. De-
fectionem comitata est ultima morum corruptio. Rejecta veritatis
coelestis efficacia, quaa sola hominum. sceleribus metam modumque
constituere potis est, totus pene pcpulus in omne scelus projectis-
CAP. I] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 409
simus, et flagitiis perclitus, ultimam sibi acceleravit ruinam. Repu-
cliato autem et nefarie sublato Dei Filio, anima et vita theologise
Mosaicse, sine cujus salutari et vivifico influxu corpus ea erat inutile,
— seu cadaver potius, ei non absimile (forsan id ipsum) circa quod
Michael! cum diabolo lis intercessit, — cum theologorum neminem
amplius ad Deum perducere possit, nee nomine theologise digna
videtur. Est etenim, prout earn recte definit Anton. Hnlsius in
prsefatione sua ad librum de Messia, theologia Judaica, " doctrina
ab hominibus in Talmud e tradita, constitutionum forensium et ec-
clesiasticarum in politia Judaica olim observatarum, et denuo in e&
per Messiam restaurata, ut Judaei beate in mundo vivant, observan-
darum seriem comprehendens;" quae, quam procul absit a natura
et fine omnis veraB theologise, quivis facile judicet.
VII. Ex duplici autem causa erat, quod non nisi aliquot annorum
mora interposita post MessiaB promissi repudiation em, mundus hie
theologorum apostaticus igne, cui olim destinabatur, sit abolitus.
Etenirn primo ipsi apostatae avaKoXoyvroi reddendi erant. Necesse
ideo erat, teste ubivis Paulo, ut iis non tantum in tota Judsea, sed
per omnes inter gentes dtaaKopag, priusquam exitio ineluctabili gens
deleretur, annuntiaretur evangelium. Deinde in populo adhuc
latuit residuum illud electionis per gratiam evocandum, antequam
ei superveniret r, Ipyrt tj$ r&\o$. Ob has, inquam, rationes con-
tinuata est in tolerantia aut longanirnitate Dei ecclesia ista per
annos aliquot, postquam manum ultimam fatali defection! admo-
vissent apostatas. De excidio hoc consulat lector historiographum
nominatissimum avrovrviv, Praafat. ad lib. de Bell. Judaic., et lib.
vi. cap. ix. 12, 26, lib. vii. cap. ix. 11, 12, 15, 16, 24, 28. Non
homines narrat, sed monstra; non cladem memorat aut gentis ex-
cidium, sed miseriarum omnium, quas unquam pertulit humanum
genus, abyssum inexhaustam. Atque hunc finem habuit ecclesia
apostatica Judaica, postquam a reformatione Ezraitica annos 527.
Deus earn multa longanimitate tolerasset.
LIBER VI.
DE THEOLOGIA EVANGELICA PROPRIE SIC DICTA.
CAPUT I.
Operis snscepti momentum et difficultas — Quorundam avdct^eiot notata — Theo
logise evangelicse auctor ; unigenitus Dei Filius— Adventus ejus tempus —
Plenitudo temporis quce — Cultus idololatrici *>tpy, et philosophise ; humane
etiam dominationis— Omnium instaurationis exspectatio — "Plenitudo tem
poris " a Deo destinata— " Dies ultimi " qui ; ecclesia} Judaicae.
I. AD finem operis properamus, nondum tamen propositum asse-
cuti Theologiam Christianam ex professo et data opera primb et
tJUUU
410 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
pene unice enarrandam suscepimus. Nee doctrina evangelica, sed
is mentis nostrse habitus, quo earn amplectimur, inita ratione operis,
maxime nobis obversabatur ante oculos. In hunc ideo locum re-
jecimus, quaa theologian subjectum proprium respiciunt, ad omnem
quamvis peccatorum theologiam aaque pertinentia. Non alium
autem in hoc coelestis sapientiaB studio apicem mihi assequutus vi-
deor, quam quod, cum hisce de rebus disseram aut loquar, me misere
balbutire sentiam. Etenim in iis, quse IK ^povg tantiim percipimus,
versamur, et quorum totam scientiam nemo haurire potest, nisi cui
Deo apstiug frui licuerit, 1 ad Cor. xiii. 12. Neque est, cur tenui-
tatis nostras aut etiam ignorantiaB verecundia nos commoveri diffite-
remur, cum putantem se hie quidquam (perfecte) scire, nescire omnia
pronunciet apostolus ejusdem epistolse, cap. viii. 2. Ea sane est
nonnullorum, juvenum praesertim, qui nomen suum theologiaa de-
disse profitentur, avQadzia, ut, quamvis doctrinae evangelicae scientia
ex tribus vel quatuor libris vix inediocriter sint instruct!, tamen eo
se gerunt supercilio, quasi aut soli saperent, aut nomen haud ince-
lebre inter sapientissimos se mereri arbitrarentur. Imo bene esset,
si tibi tantum Suffeni, non alios etiam magno suo malo despicerent,
qui ea sapientia revera imbuuntur, quam ineptissime se assecutos
esse sfloriantur. Vere olim dictum a Seneca: " Puto, multos ad
o *
sapientiam pervenire potuisse, nisi putassent se pervenisse." Sed
v'eoi travra etd'svai O'/OVTGU xai liiayjupi^avrai, teste Aristotele; quo animi
affectu nihil est, quod quemquam imparatiorem reddat ad studium
theologian Olirn dictum, dicendum adhuc, "proveniunt oratores
novi, stulti, adolescentuli : " de quibus Judas ver. 10, "O<ra psv ovx
' offa d& (pvffixug, ug ra u\oya £wa, lir/trrayra/, sv rolj-
Si quid philosophice de natura rerum cognoscunt,
fastu illico intumescentes, quaa maxima animse corruptio, aspernantur,
qua3 non norunt evangelii mysteria. Faxit Deus, ut tandem intel-
ligant studiosi, aliam plane rem hie agi, quam in philosophorum
scholis; alio mentis affectu, alia ingenii et cordis dispositione hie
opus esse, quam quibus humanarum scientiarum encyclopasdiam
aggredi solent. Hue autem ego, si quid consilii conferam, quod
Deo in piorum commodum bene vertere gratiose placuerit, voti et
in toto hoc opere propositi compos, hinc etiam habebo inter alia
plurima, quod gratiaa divinaa imputem. Sed nunc ad propositum
revertamur.
II. E versa funditus ecclesia Judaica, theologia pure Mosaica, cui
innixa erat, eatenus vim suam amisit, ut neminem amplius ad Deum
possit perducere. Supremam itaque manum sui revelationi Deus
jam erat impositurus. Ecclesia variis sub ohovo^ias spiritualis gra-
dibus educata, adulta jam in statum suo genere perfectum, et im-
mutabilem erat transferenda. Operi huic sanctissimo sapientissi-
moque perficiendo, Filius Dei unigenitus, ab asterno destinatus,
OAR I.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 411
promissus autem a jactis mundi fundamentis, temporis plenitudine
missus est. Id nos signanter docet apostolus ad Heb. i. 1, 2 : noXu-
, inquit, xai <n"oXvrp6<7rwg KaXai 6 Qebg XaXjjtfag rote, vurpdffw kv ToTg
, sff sff^druv ruv y]/^spojv rovruv IXaXTjrfgy qftTv kv u'lSJ' qui ideo,
xai ap^spsug opoXoyiag Ji/tZv, dicitur, cap. iii. 1 ; atque etiam,
KO,} r&z/urfc rqg viersug, cap. xii. 2. Quae vero ad personam
Jesu Christ! Qsavfyuvov interriuntii Dei maximi spectant, neque
hujus operis sunt, et alibi nos fusius enarravimus. Auctor ideo
theologiae evangelicaB immediatus est ipse Jesus Christus, Filius
Dei unigenitus. Concessimus quid em superitis, omnem peccatorum
theologiam aliquo sensu dici posse evangelicam. Etiam ejus ut-
cunque administratse auctor primarius erat ipse Dei Filius. Spiritu
Christ! pepopevoi of &y 101 ©eoO aLvfyuvoi eum exposuerunt, 1 Pet. i. 11,
et 2 Pet. i. 21. Is erat, qui aliquoties sub humana specie se patri-
bus pra3sentem exhibuit; atque idem angelus qui cum ecclesia erat
in deserto, Actor, vii. 38. At peculiaris administrationis respectu,
ea solum theologia evangelica dicitur, quam ipse Dei Filius in per
sona sua, e sinu Patris egrediens, exposuit. Is ergo hujus theologia3
auctor singularis; unde Labet, quod, ut sit perfectissima, ita ultima
Dei revelatio. Recte Tertullianus, " Nobis curiositate opus non est
post Jesum Christum, nee inquisitione post evangelium: cum cre-
dimus, nihil desideramus ultra credere; hoc enim prius credimus,
non esse, quod ultra credere debemus." — Prsescript. advers. Haeres.
III. Tempus adventus Domini nostri Jesu Christi, adeoque reve-
lationis theologise evangelicse, considerandum venit. Nolo autem
ego chronologicas difficultates sollicitare, nolo annorum, dierum,
horarum rationes ad calculos vocare; cum, ut libere dicam, nondum
sciam, quid cuiquam commodi hactenus accesserit ex difficillimis et
intricatissimis chronologorum litibus. Mihi quidem placet illud
Plutarchi in Sol one, qui, ut ostenderet, se nolle colloquio Solonis
cum Croeso fidem detrahere, idcirco, quod nonnulli eum aetate Croesi
vixisse negarent, ait, Ou /ao/ doxu trpoqfftrtcu, ^povixoTg ridi
xavoffiv, 01 g /tvpiot diop&ouvrsg a^pi ffq/Aepov, £/» ovdzv avroT$
dvvavrai Karaffrriffai rag avrihoytag- — " Historiam istam, lion possum
in animum inducere, ut repudiem ob chronicas quasdam, quas vo-
cant, regulas, quas sexcenti corrigentes nihil hactenus constrtuere
certi, in quo consentiant inter se de pugnantibus, valuere." Sunt
autem, quse de tempore illo dicuntur, quse ad theologiam pertinent.
Dicitur enim Christus venisse in " plenitudine temporis," Epist. ad
Gal. iv. 4 ; dicitur etiam venisse in " ultimis diebus," Epist. ad Heb.
i. 1 ; videndum ideo, sub qua ratione duaa istse temporis designationes
idem tempus precise denotent.
IV. Primus locus ita se habet, "Ors yXde rb *\wupa rou %p6vov,
s^a^cr^.iv o ®&bg rbv v'ibv abrou. Plenitude autem temporis duplici
respectu dicitur • ad ea scilicet, qua3 tempore mensurantur, et mundi
412 BE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
Imjus atZivag, et determinationem divinam. Utroque respectu videbi-
mus, Christum venisse in plenitudine temporis.
V. Primo, mundus ipse, atque in eo, quaa ad o/'xoi/o/^/av divinse
patientise ullatenus spectarunt, -/rX^^aa suum obtinuerunt. Ilia
ad quatuor capita referri possunt. Primas tenuit deorum cultus.
Quid esset in dst&daipovlq, sen falsorum deorum cultu impio, jam
tandem plene expertus est terrarum orbis. Pervenerat ad glorise,
splendoris, efficacias, et Catholicism! fastigium idololatria. Quemad-
modum per inenarrabilem temporum annorumque seriem sensim
prorepserit, superius exposuimus. Ex initiis pravis, stultis, futilibus
in tantam jam gloriam excreverat, ut nihil unquam periturum, glo-
riosius, sublimius, praastantius, aut viderat orbis, aut unquam est
visurus. Quid solatii, subsidii, aut prasmii ex ea superstitione, cujus
in servitium libens se astrinxerat humanum genus, reportaturum
erat, satis jam habuit perspectum; quod utique non habuisset, si
Christo citius misso, Deus citius homines vocasset ad resipiscentiam.
Abs eo die, in quo ineffabili missionis Christi beneficio mundum de-
vinxit, nihil plane glorias, ornatui, ceremoniis, hoc est, fl-X^w^ar/
idololatriaB accessit. Hanc partem plenitudinis temporis enarrat
Paulus Actor, xiv. 15, 16, xvii. 30.
VI. Secundo, pervenerat conatus iste, quern pluribus antea de-
scripsimus, restaurandi per philosophiam theologiam naturalem, ad
limites sibi a rerum natura, ingenioque humano constitutes. Eo
tempore perfectionem suam, quatenus res imperfectissima, incertissi-
maque, perfecta dici possit, humana sapientia assecuta est. Nihil
naturae universi intimius, nihil sublimius, nihil utilius unquam habuit
philosophia, neque ornate magis unquam est, qnam turn temporis,
exposita. Id honoris sibi postulant consociata GraBCorum, Latin o-
rumque ingenia. Hunc autem philosophies progressum et ax^y
temporis plenitudinem respexisse nos docet apostolus, 1 Cor. i. 21.
'EirtidJi y&p, inquit, sv TTI ffopiq rov 0?oD odx 'iyvw 6 Koff^og dice 7r\c, ffopfag
rbv Qsbv } sudoxriffiv 6 ®tlg dta rr\g pupiug rov xqpv'/fAtt.TOS ffZiffxt roO; cr/tf-
rs-jovras- hoc est, cum in sapientissima Dei rerum dispositione et
patientia perspectum satis esset, quid possit ista sapientia philoso-
phica, quo tenderet, quidve abs ea exspectandum foret, placuit Deo ad
salutem credentium evangelium per Filium suum annnnciare.
VII. Tertib, secularis potentise sen humani imperii gloria in fasti
gium supremum se erexerat. Ad quod plurimi a seculo Nimrodico
frustra viam affectaverunt, Eomani factum dederant. Omnis ter-
rena gloria, quidquid rerum pereuntium penetralia et recessus praa-
bere possunt, quidquid ex humana, rerumque pene omnium natura
mancipata et in servitutem redacta, extorquere potuerunt ambitio,
luxuria, avaritia, curiositas, sapientia denique hominum in unain
urbem quasi compacta et congesta, omnium oculis et consideration!
fuere exposita. Quid esset imperium et dominatio, quid vis, virtus,
CAP. I.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 413
robur, potentia humana, quid divitiae, seculi typhus omnis, quid
vita3 luxuria, quo assurgerent aedificia, quo descenderent fodinarum
cuniculi, exhibuit orbis ista Jcr/ro^jj. Abs eo tempore continua
eventuum successuumque serie diminuta est ea gloria, et nescio quid
quotidie rerum summse et splendor! decessit. Eo temporis pleni-
tudine facile perspicerent non plane stupidi, et vitiis, totis pectoribus
praepediti, quid ex rebus omnibus creatis exspectandum ibret, cum
ipsi rerum Domini non minus avaritia, invidia, ambitione, et libidine
exarserint, quam si summa rerum omnium inopia laborassent.
VIII. Quarto, regis maximi adventus, temporum felicium et pacis
seternae initii, omnium instaurationis introitus, et primordiorum,
mentes hominum mira et inusitata exspectatio occupaverat. Judaei
quotidie regis Messiae iKKpuvslav expetebant simul exspectabantque ;
Gentiles aurei seculi reditum. Famam autem percrebuisse ori-
entem (ut aliqui), rerum naturam (ut alii), regem maximum illico
producturam, constans et consentiens est laudatissimorum historico-
rum testimonium. Cum itaque ad ultirnum virium, superstitione et
sapientia, dominatione et luxu, vitiis et virtutibus, exercuisset se genus
human um, hoc est, plenitudine temporis, Deus Filium suum pacem
annunciantem iis, qui prope, iisque, qui procul erant, gratiose misit.
IX. Secundo, aderat plenitudo temporis a Deo olim destinata.
Christum vpoiyvue/t'svov vpb xaraCoXfo xoV/Aou fuisse testatur Petrus,
1 Epist. i. 20. Yenturum, secundiim vrpfyvuffiv istam seu destinatio-
nem seternam, a jactis mundi fundamentis promiserat Deus per
prophetas, Lucse i. 70. Hinc 6 sp^6/j,svog dictus. Is sensus quaes-
tionis Johanniticse, Matt. xi. 3, 20 tl 6 spxo/tevos', et ab Adamo usque
expetitus: D^n~;53 rnDn ? Hag. ii. 7. Praistituto itaque tempore,
hoc est, cum adesset tempus promissis implendis destinatum, in
carne manifestus factus est Dei Filius; advenisse temporis pleni-
tudinem, quo Messias mittendus erat, ipsi Judoei negare non audent;
missum vero prsyfracte negant. Quid ita ? nernpe Deum peccatis
ipsorum iratum ejus adventum hucusque distulisse, aiunt. Nos
quidem fatemur, illorurn scelera maxima et gravissima fuisse; earn
autem infidelitatem, quse illos e censu populi Dei ejecit, ipsam Dei
fidelitatem irritam facere potuisse, aut fecisse, pernegamus.
X. Certum ideo est, Christum venisse in plenitudine temporis.
Restat itaque, ut videamus, quomodo advenerit etiam in fine dierum.
Nam plenitudo temporis, et dierum finis vix videntur idem tempus,
eosdemque dies denotare. Quam vis autem tot secula effluxerint ab
ejus adventu, atque incertissimum, quamdiu adhuc mundus hie in
patientia Dei sit duraturus, vel quaenam sit seculi mora, ut loquitur
Tertullianus, certissimum tamen est, Christum ultimis in diebus
venisse. Id testatur apostolus, Heb. i. 1-3, 'ET ss-^druv ruv qpspuv.
Tempus autem aliquod, " dies ultimi" dici potest absolute, vel cum
aliquo respectu. Cur tanta annorum, imo seculorum series, quanta
414 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
ab incarnatione Christ! hue usque effluxerit, atque ad consumma-
tionem omnium absolvenda restat, dies ultimi absolute diceretur,
ratio nulla reddi potest. Quidam arbitrantur, dies istos ultimos dici,
respectu habito ad dispensation em voluntatis divinse, cujus scilicet
nunc ultima revelatio facta est. Totum itaque tempus prsedicationis
evangelicse, ab incarnatione aut resurrectione Christi, ad consumma-
tionem seculi, illis arbitris, dies ultimi dicendum est. Sed nullo tes-
timonio, nulla, quod sciam, ratione probabili nititur ista sententia.
Tempus illud mundus novus est, " mundus venturus," non " ultimi
dies/' aut " ultima hora." Dicitur ideo tempus adventus Christi
dies ultimi, respectu ecclesiae Judaicse. Ilia jam eyyvg erat afpavufftov.
Exitus autem ecclesise Judaicae incidit in temporis plenitudinem.
Ideo affirmat apostolus loco memorato, Deum in Filio allocutum esse
populum Judaicum !</ h^druv ruv foepuv rourwr istis scilicet, qui
tune erant in transitu, necdum finitis, sed illico finiendis. Etenim
in tota ilia Epistola ad HebraBOS supponit apostolus, ecclesiam Judai-
cam turn temporis exstitisse, cultumque .ejus solennem in tolerantia
Dei eatenus Deo placuisse, ut nemo ex illius observatione deterior
fieret, aut Deo gratus aut acceptus minus. Gentes quidem a jugo
ceremoniarum Mosaicarum liberaB pronunciataB sunt, Actor, xv. At
fideles JudaBOS longo post tempore totum cultuin solennem Mosai-
cum religiose observasse, antea ex Actor, xxi. 20—22, 26, docuimus.
Nonnulli etiam codices antiqui legunt, IT' Iff^drov TUV rj/tspuv rovruv
hoc est, in dierum istorum extremitate, quo ecclesise Judaica3 status,
quse jam quasi inter sacrum et saxurn posita, in extremis stetit,
aperte satis indicatur.
XL Porro, de officio Christi ministerial!, seu munere apostolico,
quo, dum in terris esset, functus est, eo loci agitur, ubi in diebus
ultimis missus dicitur. Id vero " ad perditas oves domus Israelis''
unice pertinuit, Matt. xv. 24. Unde etiam " minister circumcisio-
nis" dictus est, Rom. xv. 8. Filius scilicet et hseres in eandem
vineam mittendus erat, e qua servi repulsam passi sunt, Matt, xxi.
Venisse autem eum ad istam ecclesiam in ultimis ejus diebus, cum
tantum non esset perdita, norunt omnes,
XII. Etiam verba ilia, sir Itydruv ruv vjftspuv, vaticinia ista Yeteris
Testament! referunt, quas expresse denotant JudaicaB ecclesias tem-
pora ultima. Expositurus Jacobus, qnse posteris suis usque ad Messias
adventum acciderent, ita vaticinium suum orditur, Gen. xlix. 1, "In-
dicabo vobis qua3 accident &W<1 ^IH^ ;" quaB verba seniores reddunt,
t<if sa%druv ruv jipep&v. Similiter Num. xxiv. 14, ubi de eodem
ternpore iisdem verbis utitur Spiritus Sanctus, lie sg^drov ruv foe put,
prout multi codices locum apostolicum exhibent. Christus, itaque,
theologiaB evangelicae auctor, in "plenitudine temporis" et in "ultimis
diebus" venit; quoniam ultimi dies ecclesiaa JudaicaB in plenitudinem
dierum inciderint.
CAP. II.] DE THEOLOGIA EV ANGELICA. 415
CAPUT II.
Theologise evangelicae auctor Christus; cognitione voluntatis divinae perfectissime
instructus — Scientiae perfectissimse Christ! inediatorLs fundamentum, Job.
i. 18 — Modus, plenitude, perfectio absolutissima — Revelatio voluntatis divinse
ei scientise conformis — Theologia evangelica — Ejus principia.
} ciytoi, inquit apostolus, xXyffsus sTovpavtov
rbv affoffroXov %ai ap^ispsa TY^C, o[j J o\o i yiag r,{j,Z>v XpiGrbv 'iqffoZv, ad
Heb. cap. iii. 1. Id nos paucis egimus capite superiore. Restat,
ut illam ipsam o/AoXoy/av nostram, sen doctrinam evaDgelicam accu
rate perpendamus. Christum e siau Patris missum, perfectissime
Dei voluntatis cognitione instructum fuisse, ita ut nihil omnino novi
iis relictum sit e veritatis fonte hauriendum, qui post regern venturi
essent, Eccles. ii. 12, inter se conveniunt Christian! pene omnes. Ipse
quidem 6 Xoyog, asternum Dei Verbum, innnitam rerum omnium sci-
entiam, totius essentise et voluntatis divinas intelligentiam absolutis-
simam habet sibi congenitam, hoc est, una cum vKoGracu divina a
Patre sibi ab asterno communicatam. Qua vero ecclesise Caput,
Mediator, et rvj$ opoXoyias fi/tuv avoffrohog a Patre delegatus exstitit,
ea tantum novit (ilia scilicet in natura, qua ipse totum munus me-
diatorium peregit), qua3 ei a Patre data et revelata sunt. Hinc,
quaadam se nescivisse amrmavit, Marc. xiii. 32, nihil autem cog-
novisse ea praster, quae Pater ipsi revelasset, Job. v. 30, vii. 16,
17. Durat etiam post gloriosam ejus ad dextram Patris exalta-
tionem eadem oixovofAia. Unde testatur, se 'AToxaXu-v)//»' illam so-
lennem, quam non Spiritus inflatu solum, sed viva voce e coelis
edidit, se a Patre accepisse, Apoc. i. 1. Fingunt Sociniani, ilium
tempore jejunii eremitici in coelum raptum, in consilio Dei de
munere sibi delegate rite obeundo instructum fuisse. Figmentum
prodigiosum e lacunis Alcorani Muhammedici haustum, quod Vin-
diciis nostris Evan gel icis 1 explosimus. Cognitionis ejus voluntatis
divina?, qua3 erat in Christo Jesu, fundamentum Baptistes exponit,
Job. i. 18, si modo ea verba sint Baptists, quod negat Chrysostomus
OL» roD vpodpo/Aov sffri ro ffifta, inquit, dX>.« roD &so\j' cujuscunque fue-
rint, ista sunt. Qsov, inquit, wfais tupum v&Kort, ne ipse Moses qui
dem, per quem lex data est, ver. 17, C O ^oj/oyf^s vibg o &v t<£ KOV xoXcrov
(hoc est, sv rp xoXwy), roD <7rarpb$, SKS?VO$ i^qyqffaro. Cum enim sit
6 vib$ ©sou povoyevfo, atque adeo ejusdem cum Patre essentise, ipsius
essentiaB divinse, atque adeo omnis veritatis in ea latentis cognitionem
et comprehensionem infinite perfectissimam habet. Is ideo solus
idoneus ad Deum exponendum perfecte, cum is solus Deum viderit.
Deinde, cum in sinu Patris fuerit, omnium consiliorum et arcanorum
ejus erat conscius; ad enarrationem autem voluntatis divinas sibi
1 Vid. operum auctoris, hujus edit. vol. xii. — ED.
41 6 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VT.
commissam rite absolvendam, Spiritu Sancto donatus est, O\JK h.
p'trpov, Job. iii. 34, cumulatissime enim Deus Spiritum illi citra
mensuram admensus est, atque cum eo immensum quoddam dono-
rum spiritualium mare, sapientise praesertim et intelligentise in timore
Domini, Esa. xi. 2, 3. Ita ut in eo essent iravrts o/ Sqtaupol rSjg topiae
xai r?jg yvutfwz avoxpvpoi, ad Col. ii. 3. Quidquid erat in mente
divina ab seterno absconditum, quod ad gloriam Dei illustrandam,
regnum erigendum, cultum instituendum, ecclesiam colligendam,
electos vocandos, instruendos, consolandos, quidquid denique ad
bominum obedientiam Deo praastandam pertinet, illius omnis cog-
nitione a Deo Patre perfectissime instructus, ejus voluntatis ad ho
mines internuncius exstitit. In bac itaque sententia acquiescunt
omnes; et Christum scilicet, quatenus r%g o,uoXoy/'a£ ^uv awocroXog
perfectissime exploratum habuisse omne Dei consilium de cultu suo
atque obedientia nostra ; cum ceteri omnes divinse voluntatis expo-
sitores, etiam ipse celeberrimus legislator, partis tantum illius ali-
cujus, ei scilicet, cui servierunt, dispensation! famulantis, parttcipes
facti fuerint. Nil tarn profunde latuit in aBterna mentis abyssis,
quod non perfecte scrutaverit; nihil tarn minutum, quod Deo un-
quam in cultu suo gratum aut acceptum est, quod sapient issimum
illius pectus latuit, fugitve.
II. Porro : Sanctissimum hunc theologias nostras auctorem, totum
illud Dei consilium, cujus cognitionem perfectissime est adeptus, cum
discipulis suis, qui doctrinam ejus in omnes gentes propagaturi essent,
partim viva voce, partim per Spiritum, quern dono a Patre post as-
censionem accepit, communicasse, testatur sacra Scriptura, atque
consentiunt Christiani. Cum enim fidelis esset, in tota domo Dei,
Patri ilium constituenti, Heb. iii. 2, idque non solum tanquam ejus
in opere mediatorio servus fidelis, Esa. xlii. 1, sed etiam tanquam
Filius unigenitus, Heb. iii. 6, qui omnium esset haares, cujus esset
ipsa domus, quam unice dilexit, Eph. v. 25, 26, amore, cui nihil
unquam par erat aut asquale, Rom. v. 6-8, irnpossibile plane erat,
ut non perfecte exponeret in ejus commodum et salutem, qua3 eo
fine a Patre acceperat. Revelatio autem base voluntatis divinse, a
Patre Christo data, atque ab illo per Spiritum Sanctum cum apos-
tolis suis aliisque in usum totius ecclesise communicata, theologia est
ista evangelica, prout in abstracto sumpta doctrinam divinam denotat,
quam sumus enarraturi.
III. Hisce pra3inissis, theologias hujus principia, quae ei ohsfa sunt,
seu a/no, xvpta, paucis recensebimus.
1. Horum primum est, "Neminem propriis viribus, aut suopte
ingenio fretum, externis quibuscunque mediis in subsidiurn adhibitis,
finium salutarium respectu, in quos mentem humanam dirigit, theo-
logiam hanc percipere aut rite intelligere posse/' Atque in hoc pri
mum ab omnibus aliis scientiis natura ejus dissita esi Prout enim
CAP. II.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 417
diserte pronunciat apostolus, " Animalem hominem non esse capa-
cem eorum quse sunt Spiritus Dei, nee posse ea intelligere, quia
spiritualiter dijudicantur/' 1 ad Cor. ii. 14. Ita ipse Dominus Jesus
docet, "Neminem ad eum venire posse, nisi traxerit eum Pater,"
Job. vi. 44. TJbivis etiam ostendit theologia hsec, homines extra
cognitionem Christi mortuos esse in peccatis, csecos, insipientes, stu-
pidos, ita ut doctrinam hanc coelestem capere aut salutariter intelli
gere nequeant; qua3 nos alibi fusius exposuimus.
2. Secundo, " Iterum nasci eum oportere docet, seu spiritualiter
renatum esse, qui doctrinam istam, quam exhibet, salutariter aut
utiliter cognoscere velit, hoc est, in eum finem, cui ab auctore sanc-
tissimo destinatur." Atque hie immane quantum distat ab omni
humana sapientia. Sint etenim homines omni literarum genere
excultissimi, ad supremum humani ingenii captum, intendant mentis
nervos omnes et aculeos, nihil intentatum relinquant, nisi tamen
renati fuerint, impossibile est, ut doctrina hac salutariter imbuan-
tur: "Nisi enim quis renatus sit," inquit Dominus noster, "non
potest videre regnum Dei/' Joh. iii. 3. Kegnum autem Dei exponit
liasc theologia. De hoc vero principio postea pluribus agendum.
3. Deinde, tertio, " Neminem renasci nisi virtute Spiritus Sancti,
cujus efficaci operatione e morte spirituali ad vitam traducuntur,
quotquot ex Deo nati sunt/' Joh. iii. 5, 6, i. 13; Tit. iii. 5.
4. Ac proinde quarto, " Spiritum ilium Sanctum solum quenquam
in salutarem hujus theologias perceptionem posse introducere; seu
intellectum cuiquam largiri, quo doctrina evangel ica salutariter intel-
ligatur, Joh. xvL 13; 1 Joh. ii. 20; 1 Cor. ii. 10-16; 2 Cor. iv. 6;
atque ejus proinde opem et auxilium propriis viribus diffisos, assi-
duis precibus expetere eos omnes, qui theologise huic operam dant,
oportere/' Luc. xi. 13; Jac. L 5; Eph. i. 17, 18.
5. Quinto, " Cultum Dei virtute hujus theologige institutum spiri-
tualem esse, cujusque gloria in hominum oculos minime incurrat,
aut carriali cujusquarn intellectui sit exposita/' 2 Cor. iii. 6-10, et
Joh. iv. 21-24.
6. Denique, "Omnes Dei in Christo cultores, secundiim theo-
Iogia3 hujus normam, ejus virtute a mundo separari, ac proinde abs
eo, ob istam causam, et quod Spiritum Sanctum recepermt, cujus
iste capax non est, odio habitos semper atque habendos/' 2 Cor. vi.
14-18; Joh. xv. 18, 19, xiv. 16, 17; Gal. i. 4, etc. Kupiae ver6
istas 3ogag ipsam hanc theologiam pluribus urgentem postea vide-
bimus.
VOL. XTII.
418 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
CAPUT III.
Theologia evangelica, quid — Ejus cognitionis varii gradus, et modi — Modus primus
— Relatio intellectus mere naturalis ad doctrinam supernaturalem — Non est
theologia proprie sic dicta — Quo sensu et quousque veritates spirituales, sine
speciali ope Spiritus Sancti, percipi et intelligi possint — Propositiones veri-
tatis coelestis in methodos digestae, producunt philosophiam Christianam —
Linguarum et scientiarum cognitionis, in veritate divina addiscenda, usus —
Scientia rerum divinarum, qua3 sine speciali ope Spiritus Sancti comparatur,
qualis — Theologia evangelica non est — Eorum. qui ea imbuuntur, probatio.
I. OSTENDIMUS theologiam evangelicam doctrinam esse in evan-
gelio per Christum revelatam. Ejus doctrinse cognitio theologia est,
quatentis subjectum occupat. Ea autem cum aliis scientiis id com
mune habet, quod pro subjectorum, quibus inest, discrimine, medio-
rumque, per qua3 communicatur, varietate, varios gradus admittat
Sed insuper etiam habet varios modos doctrinam objectam perci-
piendi vi principiorum capite superior! expositorum, quod ei est sin-
gulare. Horum primus in ea ratione consistit, quam ad doctrinam
spiritualem et supernaturalem intellectus mere naturalis, seu hominis
in statu naturae habere potest ; in ea, quam speciali ope et virtute
Spiritus Sancti excitatus et elevatus, seu hominis renati obtinet,
alius. Horum autem uterque varios gradus admittit. Nos modum
ilium percipiendi seu intelligendi doctrinam evangelicam, qua3 com-
munionis omnis cum Deo obtinendaB norma est, quern mens humana
sine speciali Spiritus Sancti ope aut gratia adipisci potest, quern
theologiam proprie dictam constituere negamus, primo in loco paucis
expediemus.
II. Evangelium doctrina est de Deo Patre, Filio, et Spiritu Sancto
ejusque cultu, nostraque obedientia ei debita. Doctrina ista, sua
natura hominum conscientias stimulat ad obedientiam istam pra3-
standam, Tit. i. 1, ii. 11, 12. Insuper animas ad exspectationem
fruitionis Dei excitat. De hisce vero omnibus, vera sententia in
propositionibus, quarum sensus rationi humane pervius est, imo
obvius, continetur. Neque enim propositionum claritate ulli scien
tiarum humanarum cedit doctrina hsec coelestis; imo hac ex parte
inter omnes alias scientias longissime eminet. " Perspicue" scripta
est doctrina, ut " percurrat lecturus earn/' Hab. ii. 2. Verbum
suum dedit Deus, " prasceptum prsecepto, praeceptum pijsecepto, de-
lineatio delineationi, delineatio delineation!, pauculum hie, pauculum
illic," Esa. xxviii. 10; Heb. v. 13, 14. Propositiones itaque istse,
quaa res maximi momenti, seu prascipua hujus theologia capita con
tinent, partim ab ipsorum verborum, quibus uti placuit Spiritui
Sancto, summa, atque ad res, de quibus agit, enarrandas aptitudine
singulari, partim a frequentissima ipsarum rerum inculcatione, adeo
clarse sunt, atque omnium oculis exposita3 ; ut neminem pene eorum
CAP. III.] DE THEOLOGIA EVANGELICA, 419
sensus genuinus lateat, nisi maximis prsejudiciis impeditum. Con-
cedimus ideo, omnem hominem, ration e et intellectu pra3ditum,
eorumque usus compotem, pro ingenii sui modulo, industries gradu,
medioruraque externorum, quibus in veritate addiscenda utitur,
efficacia, posse, sine Spiritus Sancti ope salutari, verum propo-
sitionum istarum sensum eruere, sententiam percipere et tenere.
Ineptissime itaque garriunt sophistaB, qui sententiam nostram de
spiritual! rerum in evangelio revelatarum natura, atque mentis hu-
manse nativa caBcitate, unde nemo eas nisi virtute salutari Spiritus
Sancti fretus spiritualiter percipere possit, huic alteri de perspicui-
tate et claritate propositionum, quibus in sacris Scripturis doctrina
vera et salutaris continetur, adversari clamitant.
III. Porro : concedimus, praBcipua hujus theologise, seu doctrinaB
evangelicse capita, qua? scilicet ad Dei cultum, nostramque obedien-
tiam prom oven dam maxime pertinent, in ordinem, seriem, et metho-
dum, secundum artium et scientiarum philosophicarum regulas digeri
et cogi posse. Cum enim inter res ipsas in evangelio traditas qua>
dam sit realis et mutua dependentia, quin earum ad invicem relatio
ordine quodam, et quasi rt^vixus exponatur, nihil est, quod obstat.
Symbola, confessiones fidei, catecheses, loci communes, atque id
genus veritatum evangelicarum dispositiones methodicaa aliaB, ei
operi inserviunt. Doctrina autem eo modo digesta et compacta,
nihil omnino habet, quod superet captum aut intellectum hominum
mere rationalem. Non de rebus ipsis loquor, sed propositionibus,
qua3 sunt rerum signa. DoctrinaB autem evangelicse, eo modo tra-
ditaB et expositse, notitia aut comprehensio mere naturalis, est philo-
sophia quaBdam Christiana; quaB sapientiaB omni GraecanicaB, seu mere
humanas plurimis prasit parasangis. Cum enim omnis cognitio sit
perfectio quaadam intellectualis, ea, quaa maxime certa est, atque
circa maximum et supremurn objectum versatur, aliis omnibus anti-
stat. Ejus autem generis est philosophia hasc Christiana, ad omnem
ethnicorum hominum sapientiam sive scientiam collata. Nam et
objecta infinite distantia ab omnibus philosophic naturalis objectis
proponit, atque regula verum a falso discriminate nititur prorsus
infallibili, cum ilia altera miser^, cornmunium conceptuum incerti-
tudine fluctuetur.
IV. Brevi indicatur^ sub uno aspectu res ha3c tota poni potest.
Omnis divina veritas est in Scripturis per Dominum nostrum Jesum
Christum revelata. Ea doctrina theologia est ev angelica, in ab-
stracto considerata. Ilia vero in propositionibus, quarum sensus
rationi humane est expositus, continetur. Propositiones istaB cum
conclusionibus legitime ex iis elicitis, seu earum sensus verbis aliis,
et terminis philosophicis admistus, in systema disciplinare compingi
possunt et solent. Linguae, quibus omnis veritas tradita est a Spi-
ritu Sancto, Hebrasa sunt et GraBca. Illarum inde linguarum cog-
420 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
nitio, omnibus utilis, aliquibus sub Dei providentia necessaria. Ad
ilia etiam, quse Scripture sacrse cum aliis libris communia habent,
rite intelligenda, utile est, ut ad earum studium accedens, iis scien-
tiis, quse sensuum rationaliurn per verba congrua exposition! inser-
viunt, sit instructus. Ilia vero pauca sunt, nee magni momenti,
neque ad veram sapientiam spiritualem multum conferentia. Omnes
verse ratiocinationis modi ad logicam pertinent; etiam sophisticse
detectio. Summa autem ratiocinatione in sacra Scriptura Spiritus
Sanctus utitur. Ea ubi ad regulas dialecticas reduci non potest,
evenit aut ob defectum artis ipsius, prout vulgo docetur, vel quia
deficit ingenium humanum vias modosque verse ratiocinationis in-
vestigans. Loquitur etiam secundum usitatas in iis linguis dicendi
formas, quas in artem grammaticam compegerunt viri docti. Rhe
torics eadem est ratio. Hisce ita dispositis, dicimus, quemque
hominem rationis compotem, sine ulla speciali, seu salutari, Spiritus
Sancti ope aut auxilio, ingenii acumine naturali, atque istiusmodi
mentis dotibus, quas olim Deus ethnicis largitus est, fretum, ordi-
nariis adhibitis mediis, inter quaa eminet linguarum et artium com-
munium cognitio, scientiam theologicam sibi comparare posse, seu
habitum intellectualem, quo sensum doctrinse theologicse proposi-
tionibus expositse percipiat, de ea subtiliter discurrat, copiose earn
enarret, fideique quos vocant articulos explicet, confirmet, defendat,
eodemque plane modo erga veritatem divinam afFectum esse posse,
quo in iis eruditus, erga scientias mathematicas est affectus.
V. At vero scientiam hanc theologiam esse Christianam proprie
dictam, negamus; quique ea solum instructi sunt, quamvis ad sum-
mum subtilitatis acumen et fastigium ascendant, philosophos Chris-
tianos censemus, non theologos evangelicos. Non temere autem
nos hsec pronunciasse, fusius posthac ostendemus in verse theologise
descriptione. Sufficiat hie, quasi in transitu, nonnulla rationum
capita, quibus scientiam quam exposuimus theologiam non esse pro-
bamus, atque argumenta, quibus, qui ea solum sunt instructi, Spiritu
vero sanctificante destituti, se non esse theologos, ostendunt, innuere.
VI. Yera theologia ea est divinse mentis et voluntatis cognitio,
quam Deus ipse requirit. Vid. Ps. cxix. 27; Jer. xxii. 15, 16; Joh.
xvii. 3; 1 Joh. ii. 3, 4, et iv. 7. Ea autem cognitio, quam sui atque
voluntatis suse Deus requirit, Deo placet, 1 Chron. xxviii. 9; Hos.
vi. 6. Is etiam, qui ea instructus est, illi gratus est et acceptus, Jer.
xxiv. 7. At talis non est ea scientia, quam descripsimus, ubi sola
est. Neque enim aut ipsa Deo grata est, aut quemquam Deo gra-
tum reddit. " Qui enim in carne sunt, Deo placere non possunt,"
Rom. viii. 8. Vid. 1 Cor. xiii. 2. Deinde cognitio ista sui, quam
Deus exigit, ipse promittit, Jer. xxxi. 33, 34 ; Joh. vi. 45. At neuti-
quam promittitur in feed ere gratise disciplinaris ista veritatis ccelestis
scientia, neque ejus virtute cum horninibus communicatur. Ea enim
CAP. 1II.J DE THEOLOGIA EVANGELICA 421
a salutari Spiritus Sancti operatione proficiscitur, 1 Job. ii. 20, 27;
Eph. i. 17, 18. Secundo, qui vera theologia imbutus est, "is lux
est in Domino," Eph. v. 8 ; vocatus scilicet " e tenebris in lucera
admirabilem," 1 Pet. ii. 9; Epb. iv. 21-24 At non obstante ilia
altera scientia, is, cui inest, csecus est, 2 Pet. i. 9, et e<rxori<f{jt,evoe rfi
diavota, Eph. iv. 18, atque ei vera sapient ia divina stultitia est, 1
Cor. ii. 14, 15. Porro: nullum finem vera3 theologise e\ angelicas
ista scientia assequitur. Neminem enim Deo in Ghristo conformem
reddidit, neminem ad Deo obediendum idoneum et potentem; ne-
mini communionem cum Deo Patre aut Filio parat ; neminem ad Dei
fruitionem perducet unquam. Earn autem seientiam, quse tenebras
naturales vitiosas ab intellectu neutiquam dispellit, quse neminem
lucem in Domino, Deo gratum aut Christo conformem reddit, quse
in Dei communionem amicitiamque neminem dirigit, aut ducit, quse
neque vita seterna est, neque vitam seternam sibi nexu individuo
conjunctam habet, cognitionem illam Dei esse, quam ipse requirit in
evangelio, nemo opinor, qui se Christianum profitetur, affirmare
ausus erit.
VII. Quid quod plurimi scientia hac instructi, se non esse theo-
logos evangelicos, propriis indiciis se produnt? Etenim ut internam
et spiritualem obedientiam evangelicam, seu 6<r/&Y?jra rrjs u\vQtia$
taceam, qua cum nihil prorsus conjunctum habent, ipsa externa
virtutis et pietatis opera rarissime est ut diligenter curent. Ubi
sane accedit ad seientiam istam, qua ssepissime inflantur, convictio
legalis, vi et efficacia Spiritus cordi impressa, in servilem mentis
statum redacti et terroris divini formidine percussi, plurima officia
religionis aliqua animi affectione praestare coriantur. At convictio
ista ad seientiam illam baud pertinet, neque ex ea emanat; cum
plurimi nexu et virtute ejus teneantur, qui rerum divinarum cogni-
tione mediocriter tantum sunt instructi, multique scientia ista ex-
cultissimi, ab ejus efficacia plane liberam vitam agant. Amota
autem eorum consideratione, quse ex scientia ista oriuntur, neque
earn necessari6 corisequuntur, illam ad vitas sanctimoniarn ne tan-
tillum conducere, neminem ambigere sinunt plurimorum ea instruc-
torum mores, et conversatio nomine Christiano indignissima. Porro:
cum -V^K^/XO/ sint, neque Spiritum habeant, ille ipse Spiritus atque
dona ipsius vere evangelica despicatui iis sunt et deridiculo; etiam
ad versus Sanctissimum Christi Spiritum in iis omnibus, quibus se-
cundum promissum novi fcederis gratiose eum largitus est, perpetuas
excercent inimicitias. Cum enim philosophiaB illius, qua instructi
sunt, pars aliqua sit, omnia bona evangelica uni Spiritui Saucto
accepta ferenda esse, ilium palam, directe et apertis verbis contem-
nere saapius verecundantur : at operationes ejus salutares omnes,
atque privilegia ista ccelestia, quorum per ilium fideles participes
fiunt, petulantibus perstringere facetiis iis solenne est; im6 nun-
422 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
quam sibi magis sunt Stiffen!, aut profanis quibusdam irrisoribus in
deliciis, quam ciim se scite et jocose Spiritum Dei piis inliabitantern
exagitare putant. Deinde ; cum nulla dona regni Christi acceperint,
quemcunque tandem locum in ecclesiis occupant, aut nihil omnino,
aut parum certe conferunt ad sedificationem corporis in charitate.
Quamvis enim in iis, qua3 cum aliis scientiis communia habet theo-
logia Christiana, seu doctrinis evangelicis philosophia permistis, dis-
putatores acerrimi et ignei, indagatores subtiles evadant, sintque
librorum saepenumero helluones maximi, cum tamen ad populum
in evangelii mysteriis instruendum accedunt, toti frigent, et phale-
ratas ultra oratiunculas, evangelicarum instructionum et exhorta-
tionum loco plebi Christianas obtrusas, nihil est, quod sapiunt, aut
agunt, munere ministerial! specie tenus fungentes. Egregia sunt,
quae habet Hieronymus ad Paulinum, cap. v. " Taceo," inquit, " de
mei similibus, qui si forte ad Scripturas sanctas post seculares literas
venerint, et sermone composite aures populi mulseririt, quicquid
dixerint, hoc legem Dei putant, nee scire dignantur, quid prophetae,
quid apostoli senserint, sed ad suum sensum incongrua aptant testi-
monia; puerilia sunt haec circulatorum ludo similia, docere quod ig
nores, imo, ut cum stomacho loquar, ne hoc quidem scire, quod
nescias."
CAPUT IV.
Theologise evangelicse subjectum proprium — Hominum omnium in duo genera
distributio ; renatorum et irregenitorum — Soli renati theologi Christiani —
Quo sensu a moralis philosophise auditu juvenes arcent philosophi — Solos
renatos theologos evangelicos proprie dici probatur — Auctoritas apostoli,
1 Cor. ii. 14 — Ipsius Christi, Job. iii. 3, viii. 47, i. 13, v. 37 — Non-re-
natorum eftvtetftlti spirituals — De csecitate et morte spiritual! — Theologies
evangelicae solus auctor Spiritus Sanctus, solus earn docet — Illo destituti
omnes non renati, earn discere non possunt — Theologise finis primus ; Deo
conformitas — Eum finem nemo non-renatus assequitur — Communio cum Deo,
verae theologise finis secundus — Dei fruitio, tertius — Horum nullum assequi
tur non-renatorum theologia.
I. DE theologia evangelica in concreto; vel prout subjectum aut
mentes hominum occupat, hie agimus. Quinam ideo, qualesve sint,
qui ea instruuntur, primo in loco dicemus.
II. Omnes homines, qui hie coram Deo, omnium judice, rectcre,
remuneratore vitam agunt, — cum id ipsum, nempe quod coram Deo
vivant, respectum habeat ad prassens eorum officium et finem ulti-
mum, — sunt vel renati vel irregeniti. Status renascentise spiritualis
multoties meminit sacra Scriptura. De unoquoque ideo homine
affirmari potest vel negari, eum esse renatum. Qui ad eum statum
neque pertinent absolute, neque non pertinent, nulli sunt. Hue
CAP. IV.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 423
illuc, ejus respectu, propendere vel dependere quidam videntur. At
absolute, quod aiunt, loquendo, omnem hominem vel renatum esse,
vel non esse renatum, fatentur omnes, quibus notum est et placet
evangelium. Huic innituntur, omnes alise, apud sacros scriptores,
in pios et impios, sapientes et stultos, fideles et infideles, sanctos et
impuros, justos et injustos, human! generis distributiones. Cuncti
enim renati utcunque peccatis, quse gratiae novi fcederis ambitum
non excedunt, sint obnoxii, eoque aliquoties, hujus vel illius facti
particularis respectu, eorum nonnulli gravissime peccent, quantum
autem ad statum spiritualem, in quo coram Deo ambulant, eique
vivunt, pii sunt, sapientes, fideles, sancti, justi, atque ita a Spiritu
Sancto dicuntur; impii vero stulti, infideles, impuri, injusti, quam-
vis officiis divinis humanisque nonnullis incumbant, irregeniti ad
unum omnes; nam " qui in carne sunt, Deo placere non possunt."
Et denominatio statum, non factum hoc illudve, sequitur. Solos
autem renatos theologise hujus evangelicse capaces et participes esse
asserimus ; aliis omnibus, qui se ei operam dare prse se ferunt, ad
classem philosophico-theologicam ablegatis. Quge antea diximus
veritati huic suffragantur : rem totam ante oculos omnium ponet
orationis progressus. Ipsam thesin hie paucis confirmare sufficiat.
III. Et quidem si Aristoteli licuerit, juniores, pravis affectionibus
obnoxios et mancipatos, eatenus a finibus philosophise suaa moralis
amovere et ejicere, ut ne auditores quidem ejus idoneos eos statue-
rit ; quanto magis licebit homini Christiano, eos, quos non tantum
vitiis et peccatis obnoxios, sed et in iis demortuos noverit, a vera
theologia evangelica extraneos pronunciare. Etenim ego juvenes
quam plurimos ebriosos, furiosos, intemperantes, libidine languidos,
et marcidos novi, qui moralem doctrinam Aristotelis tanquam ungues
callerent, atque abstrusioribus ejus captibus quotidie subtiliter dispu-
tare solerent. Istiusrnodi nebulones, vitiis madentes, nihilo plus
philosophorum, quam bonorum hominum, hoc est, ne micam quidem
habere, non tantum Aristoteles, sed et unanimi consensu, totus an-
tiquorum sapientum chorus pronunciaret. Eo saltern jure utamur
Christiani; neque eos, quosistis coram Deo nihilo melioresesse credi-
mus, ob disciplinarem doctrinarum aliquot evangelicarum scientiam,
inter theologos Christianos et genuinos Domini Jesu discipulos re-
censeri patiamur. Imo in tantum absunt veterum nonnulli, quo
istiusmodi homines pro theologis habeant, ut eos nomine Christiano
plane indignos pronuncient. Ita Justinus Apolog. ad Imp. : O/ 1 d'
&v (*n evpfaxuvTai fiiovvrsg ug edidags (scilicet, Christus) yntfifyetiitiu M
cvrsg Xpiffriavoi, xav \s i yugiv 8ia yXwrr>jg ra rov Xpiffrov diddyftara' oD
•yap rovg povov Xsyoi/rag, aXXa rovg ra tpya ffparrovrag, ffudrjfftffdat spy
xoXafyffOai dz rovg ovx dxo\ovQug roTg diddy/Aaffiv aCrou (SiouvTag, Xtyoftsvovs
ds powv xpianavovg, xal vp vpuv &%iov,w— " At enim, qui non ita
vivere comperiuntur, sicut Christus docuit, certum id documentum
424 DE THEOLOGTA EVANGELTCA. [LIB. Vt
est, non esse Christianos, quamvis doctrinam Christ! lingua profitean-
tur; non enim profitentes tan turn, sed operibus simul professionem
confiraiantes salvatum iri dicit. Ceterum eos, qui minus consenta-
neam praeceptis ejus agunt vitam, quantumvis Christian! dicuntur,
a vobis quoque puniri rogamus." (
IV. Non autem hie fit itidem ac in aliis controversiis, ubi e duo-
bus vel tribus locis veritas difficulter elicitur; totum pene evange-
lium in hac causa testis est; nee nisi detestandae confusion!, quam
in ecclesiam veritatis hujus ignoratio intulit, adversa opinio ortum
suum debet. Prolixus essem, et lectori tasdio, si omnia, imo vel
plurima, aut magni rnomenti testimonia, qua3 in s,acra Scriptura ex-
stant, veritati huic astipulantia, hue congererem. Satis erit argu-
mentorum fontes designare. Ita ideo faru$ apostolus, 1 Cor. ii. 14,
Tir£//to£ avdpuvog ov ft's^trai ra rov Tlvtuftaros rov 0goD. Yv%txb$ uvOpu-
KO$, is est, qui renatus non est; ra rov trvsv/Aaros, quae ille ov ds^rai,
sunt omnia ea qnse ad sapientiam evangelicam pertinent, doc-
trina prassertim de cruce; hoc est, ea theologia de qua agimus.
Sensum rov ov dt%srai proximis verbis enarrat apostolus. Ou dvvarai,
inquit, yvuvai, — non potest ea scire; nemo autem eorum scientiam
habet, quaa non potest scire. ' Aduvapias istius rationem subjungit.
Mupfa, inquit, aurcS l<rr/, et cr^y/Aar/xwg avaxpfosrai, is autem nihil spi-
ritualiter dijudicat. Rem ipsam non percipit, quoniam ei sunt
stultitia; neque modum, quo solo rite percipi possunt, assequitur
Eum autem qui res spirituales neque intelligit, neque intelligere
potest, cui stultitia sunt; quarumque non est capax, non esse theo-
logum evangelicum mihi quid em videtur. Si qui sunt, qui aliter
sentire se putant, non erit contentiosa nostra pagina; nam revera
aliter sentiunt, quarn se sentire putant, aut evangelic non credunt.
V. In testimonio hoc ferendo discipulo et apostolo suo prseivit
ipse omnium nostrum Magister et Dominus Jesus Christus: Job.
iii. 3, 'Eav (Li) rig, inquit, ysvvriQy avtoQsv, ou dvvarat !5&Tv rfy (SaffiXsiav ra\j
0£oD. To videre idem esse, ac rb scire aut intelligere, nemo negabit:
is usus est " verborum sensus" in sacra Scriptura frequentissimus.
Per regnum Dei se mysteria regni ccelorum, hoc est, evangelii doc
trinam intendere, aliquoties ostendit Dominus Jesus ; ut Matt.
xiii. 11; Marc. iv. 11; Luc. viii. 10. Eo itaque arbitro, qui renatus
non est, doctrinam evangelicam nequaquam intelligere potest. Ite-
rum Pharisseos incredulos increpans: Joh. viii. 47, 'O &v £•/. rov Qsov
ra pq/Aara rov Qtov axovsr bia rcvro v^s?g ovx axovsre, on s% rov Qsou
OVK sffrs. Ex Deo esse est, "ex Deo natum esse/' Joh. i. 13. Qui
eo modo ex Deo non est, " verba Dei audire non potest/' Non est
eorum auditor idoneus, cum spiritualem eorum sapientiam neque
intelligat, neque iis dicto est obediens. Quemadmodum eosdem
Pharisaeos, opinione summae in audiendo et exponendo verbum Dei
solertiae inflates, "neque vocem Dei audivisse/' neque tJdog ejus
CAP. IV.] DE THEOLOGIA EVANGELIC A. 425
vidisse unquam affirmat, Joh. v. 37; " audiendo" enim "non au-
diverunt," neque " videndo viderunt," quoniam eorum quse audive-
rant viderantque, nihil rite intelligerent. Qui vero istiusmodi ho
mines, scribas instructos ad regnum ccelorum, a Deo doctos, aut
genuinos Christi discipulos (quales sunt omnes theologi evangelici)
arbitrantur, ferent, spero, eos, qui juxta cum Christo aliter sentiunt.
Alia testimonia coacervare post expressa verba Domini nostri opus
non est.
VI. Porro: ea de non-renatis omnibus ex una parte, deque hujus
theologise communicatione ex altera dicuntur, qua3 illos ab omni
cum ista communione procul arcent; clamant scilicet,
'EXK; IXKS offn; uXtrfog.
" Ca3ci" sunt, 2 Pet. i. 9 ; Esa. xlii. 7; Luc. iv. 18; atque " tenebrse,"
Joh. i. 5; 1 Pet. ii. 9; Actor, xxvi. 18; Eph. v. 8; " mentes habent
obtenebratas," Eph. iv. 18; " in tenebris ambulant/' 1 Joh. i. 6; et
"teriebras amant," Joh. iii. 19; " mortui" sunt, Eph. ii. 5; Deo in-
imici, Rom. viii. 7; " qui neque subjiciuntur legi Dei, neque subjici
possunt." Doctrina autem haec evangelica " lux " est, Matt. iv. 16;
1 Pet. ii. 9; Hos. vi. 5; Joh. xi. 9; Ps. xliii. 3; et lucem prsebet omni
bus earn recipientibus, Ps. xix. 8, 9 ; Joh. i. 5 ; Ps. xxxvi. 9 ; 2 Pet.
i. 19; Joh. xii. 35, 36. Etiam "vita" est, Joh, vi. 33; Phil. ii. 16;
et vitam dat earn intelligentibus, Joh. xvii. 3, 25. Communicatur
autem hsec doctrina per "oculorum apertionem," Esa. xlii. 7; Actor,
xxvi. 18; "mentis renovationem/' Rom. xii. 2; Eph. iv. 23; "trans-
lationem e tenebris in lucem," 1 Pet. ii. 9 ; Eph. v. 8 ; " resuscitatio-
nem e mortuis," Eph. v. 14; potentissimam " irradiationem lucis
spiritualis," qua Deus tenebras amovet, non minore potentise sua3
exsertione, quam qua olim in ipsa rerum omnium creations usus est,
cum lucem e tenebris effulgere jusserit, 2 Cor. iv. 6. Gaecos videre,
tenebras lucere, mortuos vivere, non vulgari opus est sophistica, pro-
bare. Etiam Deum eorum oculos aperuisse, eos in lucem suam
mirificam transtulisse, e mortuis resuscitasse, in mentes illorum
splenduisse ad praBbendum notitiam glorias suse, de quibus ipse
palam testatur, se non ita iiscum egisse, non nisi doctorum angeli-
corum, et sophistarum seraphicorum est asserere. At dicent forsan,
hsec omnia dicta esse metaphorice; nam revera et proprie loquendo
irregeniti non sunt caeci aut mortui, neque doctrina lux est, sed
metaphorice tantum. Ast, ex quo se magis proprie de rebus divinis
loqui posse, quam Deus ipse arbitrati sunt stulti homunciones, nihil
pene sani aut integri in religione Christiana relictum est; sed pura,
coelestis, spiritualis, vivifica doctrina evangelica, in secularem et dis-
ciplinarem scientiam versa, omnem pene pessundedit veritatem, pie-
tatem atque fidem. Atque in ista opinione fucre olim doctisshni
Pharissei, qui pauperculum homuncionem, oculis naturalibus captum,
csecum fuisse fassi sunt; se vero ca3cos esse, cum revera omnibus
426 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
talpis essent cseciores, admittere noluerunt. Esto vero, quod horum
verborum nonnulla a rebus naturalibus in usus spirituals transfer-
antur; verum enim vero si non eadem esset ratio inter csecitatem et
lucem spiritualem, mortem atque vitam, quge inter csecitatem et
lucem naturalem, mortem etiam ac vitam naturalem intercedit,
eorum verborum usu non nos doceret, sed falleret et deciperet Spiri-
tus Sanctus, qui tamen non magis nos decipit, quam a nobis decipi
potest. Sed disputationibus hie locus nullus superest iis, apud quos
fidem obtinuit evangelium; qui quidem, vereor, ne sint oppido
pauci: Tig yap [Atroyyi dixaioffvvr) xa/ dvo////a; rig ds xoivuvia <purt vphg
6x.6ro£ ; rig ds 6v/A<pu)V7)(fig Xp/rfrp wpbg BsX/a^ ; q rig ftspjg viffrti {Asru
aviar ov; 2 Cor. vi. 14-] 6. Prseterea theologia evangelica per Spiri-
tum -Sanctum eumque solum docetur: To Uvsv/^a rb dyiov, i
d^si yrdvra, Jok xiv. 26. Unde omnes filii ecclesiaa
i, Esa. liv. 13; Joh. vi. 45. Is unctio est quse omnia docet:
s%sre avb rov ayiov, nal o'/dare rtdvra, 1 Job. ii. 20. Tb
v/tag <rep} vdvruv, ver. 27. Neque officio a quoquam
turbari potest. Hoc etiam planissimk docet apostolus, 1 Cor. ii.
6—13. Verba ista apostoli, cum de generali natura theologise initio
operis egimus, breviter enarravimus. Locum lector consulat. 1 Doc-
trinam evangelicam <rop/av Qtov sv fAvffrqpiw esse docet; abs omni
humana sive scientia sive sapientia toto genere discrepantem ; earn
autem sine speciali Spiritus Sancti ope percipi posse negat. Ipsum
vero Spiritum fidelium mentes sapientia ista illustrare affirm at. At
qui renati non sunt, Spiritum non habent: Tn^/xo/, TLvsv^cc ^ s^ovrsg,
Jud. 19. Mundus sunt, qui Spiritum non recipit, neque recipere
potest: Joh. xiv. 17, To HVSV/AO, rr\g dhqQsiag, o o xoffj&og ou bbvarou XaCs/y,
or/ ou SeupsT avrbj ovds yivuffxet avrb. Neque unctionis participes sunt.
Mirum ideo quomodo sapientia hac imbui possint ; cum Spiritum,
qui solus earn largitur, neque habearit, neque quidquam cum eo com
mune habere velint. Egregie Justinus in Dialogo cum Tryphone :
E/' ovv rig /j,q pera {teydXrig ^dpirog rqg vapa ©sou XctCo/ voqffcu rd eJpT}-
xaJ yzyevri/Azva vnb ruv wpopqruv, ovdzv avrov ovqfftt rb rag pfazig doxsn
i/, % rd ygysj/Tj/Agva — " Nisi quis ex prolixa Dei gratia intellectum
ceperit dictorum et factorum prophetarum, nihil ei proderit, quod
voces et facta eorum referre possit/'
VII. Ex considerations demum finis omnis verse theologize eadem
veritas elucescit. Per theologiam naturalem primigeniam, seu §so r y-
vufftav efApvrov, ante peccati ingressum hominem Deo similem aut con
form em, et ad obedientiam ei rite praestandam habilem et idoneum
factum fuisse, satis abunde demonstravimus. Yera3 autem theolo-
gias finis ex eo disci potest, qnem ipse Deus initio ei dedit, univitque
inseparabiliter. Naturali theologia? evangelica succenturiata est. Ea
etiam nisi perperam vices suas peragere dicenda sit, subjectum Deo
1 Lib. i, c&p. ii. p. 32.— ED.
CAP. IV.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 427
conforme reddit, atque ad voluntatem ejus faciendam paratum. De-
fectum nullum ei ex hac parte adhserere, ostendemus postea. Novi-
mus itaque, irregenitos plurimos ea rerum spiritualium notitia, quam
antea descripsimus, pollere plurirnum; verum, illos Deo conform es
ejus virtute fieri, pernegamus, atque proinde ea, qua instruuntur
scientia, theologia non est. Sine fide enim impossible est, ut quis
Deo placeat, Heb. xi. 6, atque id omne, quod in cultu Dei ipsi prse-
stant, plane nihil est, Job. xv. 5. Opera etiam eorum " splendida
esse peccata," celebre est antiquorum dictum, e multis locis sacrss
Bcripturas haustum. Stimulat quid em conscientias non-renatorum
ad Deo obediendum, quam de ipso atque voluntate ejus cognitionem
habent. Etiam naturale conscientiaB lumen incendit, auget, igni-
culos fervoris legalis ei addit, peccati sensum acuit, atque judicii
futuri prsejudicia plurima in imis pectoribus excitat, fovetque; at
vero, cum mentem baud renovet, cor durum non auferat, tenebras
naturales non dispellat, neque mortis umbras evanescere cogat, ani-
mam ipsam Deo conformern non reddit, neque vires spirituales ad
obedientiam Deo recte praBstandam largitur; atque proinde verse
theologise nomen baud assequitur. Qui non liber est, non sui do-
minus, qui non omne bonum posuerit in iis, qua3 sunt in potestate
nostra sita, pbilosopbum esse negaret Epictetus. Absit autem, ut
Christiani, eum tbeologum esse, qui Christi discipulus non est, aut
Christi discipulum, qui nibil eorum aut facit aut facere potest, qua3
Christus prsecepit, agnosceremus ; Christo ad unum omnes inimici
sunt, atque ab eo inimicorum loco habentur. Eorumque plurimi
ssepenumero eo apertius, quo sunt doctiores, Spiritum Christi ludi-
brio habent et despicatui. Egregii utique theologi evangelici ! anti-
quorum libros volvant, helluentur, disputent acerrime, exsangues
scholasticos in sanguinem et succum vertant, criticos devorent omnes,
scripturiant, concionentur; tantumtamen abest, ut theologi habendi
sint, ut ne proprie et directe ad ecclesiam Christi pertineant.
VIII. Deinde communio sanctissima suavissimaque cum Deo
colenda, quse initialis est hominis beatitas, finis alius est theologise.
Ea in statu integritatis, primigenise theologise beneficio, primus
homo usus est. Ut peccatores iterum communionem cum Deo
Sanctissimo assequerentur, instituta ab ipso est hsec nova theologia.
Illud antea fuse probavimus. Nisi ideo, qui spiritualem cum Deo
per Christum xwvuviav adeptus sit, nemo homo ista theologia est in-
structus. Utrum autem non-renati ulli communionem cum Deo
spiritualem habeant, inter renatos, quod sciam, nulla est controversia.
IX. Denique veraB theologiaa finis ultimus est laus glorias gratise
Dei in salute seterna theologorum celebranda; seu ipsa Dei fruitio
ad laudem gratiaa per Jesum Christum. Si lumen illud, quod pro-
prium habent irregeniti, in finem hunc salutariter eos dirigere potest,
ita ut tandem ejus beneficio ilium reapse assequantur, theologos eos
428 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
esse nemo negabit; sin minus, ad quemvis alium doctorum homi-
num ordinem sunt ablegandi. Politicorum praeceptorum perceptio
non est civilis prudentia, neque statim bonus civis est, qui Platonis
libros de Republica et Legibus, aut Ciceronis, accurate evolvit; neque
theologus Christianus, qui superficiariam notionem atque terminorum
notitiam, nihil discipuli Christi aut veri theologi prseter habet ; imo
turpiter in se incurrunt istiusmodi homunciones, atque in illud phi-
losophi: si yap, inquit, {&% o/^oXoy/iffsi o Xoyog r& qQe
pQsyysffQat, £<tnsp o avXog, Philostrat. in Vit. Crit.
CAPUT V.
Renati qui — Baptizati quo sensu renati — Ob quas rationes veteribus ita dicti —
Pontificiorum errores notati — Yere renati nunquam finaliter deficiunt —
Omnes baptizati, non vere renati — Non omnis vitse reformatio, regeneratio
— Opus commune Spiritus Sancti in non-renatis quale — Ministrorum verbi
officium — Renatorum descriptio — Omnes homines in peccatis mortui — Quo-
rundam superbia notata — Non-renatorum conditio miserrima — Regenera
tion is natura generalis et nomina — Auctor Deus ipse, per Spiritum — Ejus
gradus— Miserrimi status agnitio — Somnia divinitus immissa ad hominum
instructionem, Job. xxxiii. 15, 16 — Opera providentiae, verbum prsedicatum,
ejusdem finis media — A primo hoc verbi effectu resiliunt plurimi — Opus legis
in conversione peccatoris — Et evangelii — Regenerationis natura et ordo —
Spiritus Sancti in regenerandis peccatoribus processus varius.
I. SUPERIORS disputatione privilegio atque possessioni renatorum
sepimentum posuimus, ne a quopiam fieret alieni inuncatio. At
vero quinam sint isti renati, non omnium eadem est sententia. Ex
vepreto festinabimus. Qui aqua baptism ali tinguntur, nonnullis
sunt renati omnes. Baptismus quidem evangelicus irahiyyevseia;
spiritualis symbolum est. Aliquo ideo sensu omnes baptizati renati
dici posse videntur; multos renasci palam est. Ex ambiguo vocis
usn in veterum plurimorum scriptis, non minima confusio orta est.
Baptizatos omnes ubivis pene regenitos pronunciant. Cum enim et
illorum officium esset renasci, et per renovatioriis egot&oXtyviav ejus
symbolum essent consequuti, quo minus ita communiter dicerentur,
causa nulla erat. Longe enim alius tune temporis in continue evan
gelii progressu, et prolatatione quotidiana, quam nunc dierum est,
erat harum rerum status. Maxima pars hominum, quorum in eccle-
sia avoypapr) facta est, non nisi post publicam verse fidei professionem,
sincerse resipiscentias confessionem, ac va\iyysvsff!ag pollicitationem
ad baptismum admissa est. Ita Justinus Martyr Apol. ii., inter
alios fidelium ad baptismum admissionem exponit. "Oaoi, inquit, av
xai Kiartvuffiy aX^drj ravra TO, vtp' YI^OJV didaffxr'i&tva xce/
dvvaaQai v<7ruf%vZivrai } tvyttfQai rs xai O.JTSJV v
CAP. V.] DE TIIEOLOGIA EVANGELICA. 429
sirsira ayovrui u<p' qfAoov svQa vdup effTi, nod rponov
, ov xai ^s?g avroi avsy&vvqQ'rifAzv, avayswuvrar — " Quicunque
persuasi fuerint et crediderint vera esse, quse a nobis traduntur et
dicuntur, ac vivere se ita posse receperunt, orare jejunantes, et petere
a Deo priorum peccatorum remission em docentur, nobis cum illis
una orantibus et jejunantibus; deinde eo adducuntur a nobis, ubi
aqua est,," etc.
II. Nunc vero ubivis pene terrarum infantes baptizamur omnes.
Proinde omnium baptismatis participum non eadem prorsus est ratio.
Ob solennem istam regenerationis professionem, quam sinceram vere-
que evangel icam fuisse, probata inter bonos per aliquod tempus,—
aliquando plurium annorum spatium, — conversatio, in prseceptorum
evangelicorum observatione accurata posita, ostendit, in baptismi
susceptione factam, atque eo symbolo, secundum mentem Christ!
confirmatam, in renatorum censum plerique baptizati admissi sunt.
Inde fideles sancti, illuminati dicti. Ut quis necessario nasceretur
virtute administrations baptismalis, seu ex opere, ut lo-
quuntur, operato, serius invaluit perniciosa opinatio. Errorem autem
istum periculosum admodum, quam vis antiquum, aliis atque aliis, ne
perplueret, obtegerunt recentiores apostatse. Eorum ope, ab Lisce
initiis ad necessitatem baptismi exterioris absolutam, et obstetrices
ministras, ad infantum Limbum deventum est. Sed isti Spiritum
dum uni alligatum eontendunt, amiserunt omnes. Non ita veteres;
in quorum tamen scriptis ea confusio saepissime occurrit, cui illorum
assignatio, quse renatis solum nar aXqQsiav competunt, iis, qui xara
tantum renati fuere, originem suam debet. Non uno in loco
a3quivocationern tollit Augustinus, docetque, plurimos a nobis Dei
filios dici ob regenerationis sacramentum, qui re vera ex Deo nati non
sunt. Ast inde etiam circa apostasiam sanctorum seu renatorum
non minor erratic. Earn nihil usi circuitione ubivis pene admittunt.
Et qui sane ab iis aliter fieri potuit, quibus solenne erat, omnes ad
aquam baptismalem admissos, renatos, sanctos, et fideles vocare.
Veros autem Dei filios, Christo unites, Spiritus promissionis parti-
cipes, nunquam finaliter deficere posse, aut Satanoe cedere in posses-
sionem, eosdem docere, ostendimus in praBfatione ad librum nos
trum, de Perse verantia Sanctorum. 1
III. An ideo baptizati, hoc est, qui rite, et ad mentem Cliristi
sacramenti initiationis participes facti sunt, ejus solius beneficio,
aliquo sensu, scilicet sacramento tenus, renati dici possint, nolo litem
rneam facere. Omnes vero baptizatos, eo quod sint baptizati, nisi
insuper accesserit ea Spiritus Sancti efficax in corda eorum operatic,
quam mox sumus exposituri, reapse salutariter renatos esse, perne-
gamus. Imo quemquarn externas administrationis vi renasci, adeo-
que omnes, qui ejus participes fiunt, aut Deum peremptorie astringi
1 Hujus editionis, vol. xi. — ED.
430 BE THEOLOGIA. EVANGELICA. [LIB. VI.
ad gratis vivificantis communicationem per sacrament! dispensa-
tionem, illorum videtur esse sententia, quibus absconditum est evan-
gelium. Neque sane dogma perniciosius, aut quod peccatorum
animis praesentius venenum propinaret, facile excogitaret ipse men-
daciorum pater. Dum enim miseri homines mortui peccatis sibi
adblandiuntur quod in baptismo renati fuerint, atque in utramque
aurem otiose dormiant, necessitatem absolutam et indispensabilem
spiritualis totius hominis renovationis susque deque habentes, statum
suum miserrimum agnoscere, et ad gratiam Christi vivificantem
confugere negligunt, atque ita perniciosissima securitate sopiti, aeter-
num pereunt. Hie vero, ut ubivis, misere fluctuantur pontificii.
Baptizatos omnes, ex opere operate, uti aiunt, renatos esse arbitran-
tur. An vero etiam sancti sunt? vix concedent; quid enim fiet de
canonizatione ista, qua, quoscunque libitum est, in numerum divo-
rum refert pontifex? At sensu evangelico omnes renati sancti sunt;
minime inquiunt? quare? miracula non edunt; at miraculorum
operationem regenerationis aut sanctitatis evangelicse esse rtx/tqpiov,
nemo, nisi qui et hanc et illain, totumque adeo evangelium penitus
ignorat, affirmabit unquam.
IV. Neminem itaque mera externi ritus susceptio efficit renatum.
Ei si accesserit frugi vita3 institutio, morum in melius commutatio,
vitiorum, quae scandalum pariunt ejuratio, verae fidei seu doctrinas
orthodoxaB professio, institutorum Christi inter partes, quas quis
sequitur, observatio, is saltern, cui hsec adsunt, multorum suffragio
renatus habebitur. Ubi sane haec non sunt, ibi non est regeneratio;
nam " qui ex Deo natus est, is opera Dei facit." At omnia haec esse
posse, ubi regeneratio non est, concedet, qui quid sit " renasci," a
Deo doctus est. Ut enim fides, quae sola est sine bonis operibus,
neminem unquam coram Deo justificabit; ita bona opera, quae sine
fide fiunt, neminem unquam justificatum esse probabunt. Istius-
modi vitae anteactae reformatio, et ad bonam frugem reductio, fre-
quentissima erat apud antiquorum philosophorum scholas. Sic
Pythagoras, sic Socrates, sic Plato, Aristoteles, Zeno, Cleanthes,
Epictetus, Apollonius plurimos vitiorum spurcitie squallentes, ad
virtutis tramitem reduxerunt. Inter eos autem, qui verbo Dei
quoquo modo utuntur, quotidianae sunt istiusmodi morum correc-
tiones, ubi nulla est cordis novi creatio, aut mentis renovatio salu-
taris. Harum etiam mutationum, vitiorum respectu, quibus renun-
ciant, atque obedientiae, quam amplectuntur peccatores, varii sunt
gradus, eorumque variae causae. Eas omnes hie recensere, nimis
esset longum. Datur enim efficax Spiritus Christi per verbum in
corda hominum non-renatorum operatic, quae regeneratio non est.
Mentes eorum imprimis lumine irradiat evangelico. Hinc pwr/<r%a/
dicuntur, Heb. vi. 4. Hoc est, dono aliquo speciali intellectum
eorum acuit, eique aciem tribuit peculiarem, ad intelligendum volun-
CAP. V.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 43 L
atern Dei in Scripturis revelatam. Hujus luminis virtute consci-
mtias eorum ad officium suum naturale sedulo peragendum, irritat,
timulatque; atque sensu peccati, et ob ea commissa, dolore et
)cenitentia quadam afficit; corda pungit, verberat, vitiis secure in-
dormire non sinit, insuper dulcedine verbi, lenique aliquo coelestium
et gaudiorum futurorum gustu et prsesagitione evanida allicit, ita, ut
n multis riant verbo Dei dicto audientes : etiam in servitutem eos
^edigit, mortis et gehennaB metum eis incutiens; inde illi angi, tor-
queri, horrescere, votis se ad obedientiam praBstandam alligare, justi-
,iam legis sequi, officia praBscripta facere, aliquoties superstitionibus
)ravis se dedere, omnique modo sollicite liberationem petere. Hasc
o, atque hujusmodi alia, fidi apud nos Dei ministri fuse ad po-
nilum enarrant, testimoniis atque exemplis stabiliunt, et plebem
Christianam sedulo monent, ne se umbra aut larva regeneration is
decipi patiantur. Ea vero hie loci ulterius prosequi ad operis insti-
tuti rationem non pertinet.
V. Dicamus ideo paucis, proximo in loco, secundum mensnram
aros quod accepimus, et lumen illud quantulumcunque, quod
jx lumine suo nobis Deus gratiose largiri dignatus erit, quinam sint
renati isti, quos solos divinas hujus sapientias capaces esse asserimus.
Omnes homines in statu peccati nasci, — hoc est, et justitia natural!
destitutes, et nature corrupts vitio infectos, adeoque peccati pcenaB
obnoxios, qua3 est ira Dei sempiterna, — aperte testatur Spiritus
Sanctus. Illius testimoniis evidentissimis, frigidissimarum distincti-
uncularum fuco freti, nonnulli refragantur; sed ingrate et inepte.
Quos ideo eousque tenet caecus sui amor, — ex proprii cordis adversus
Deum status spiritualis, naturae legis Dei, et gratis evangelicse pro-
fundissima ignorantia oriundus, — ut negent se, aut vitii naturalis
labe pollutes, aut adwapias spiritualis, imo et pravitatis laqueis
usque adeo teneri, ut nihil boni intelligere, aut velle, aut percipere
possint, plane hie negligendos esse duximus. Vereor autem, ne
" quia dicunt, se videre, maneat eorum peccatum ; " atque ob pecca-
tum justissima Dei ira tempore constituto patefacienda, Job. iii. 36,
ix. 41. Hypothesi isti de statu omnium hominum naturali miser-
rimo, innititur omnis theologia evangelica; neque sine illius agni-
tione, et sensu gravissimo aut intelligi potest aut observari. Quid
enim ; num sanis opus est medico, — justis resipiscentia, — puris sancti-
ficatione, — vivis Spiritu vivificante, — innocentibus satisfactione, —
videntibus collyrio, — ad obedientiam debitam praastandain a se ipsis
idoneis, salutari Dei gratia vorticordia, atque efficaci potentia, —
amicis Dei reconciliatione, — aut benedictis, ut a maledictione libera-
rentur? Legi nuperrime istiusmodi disputatores, quorum plane
misertum est. Ne sinas, Domine Jesu, pro infinita tua misericordia,
me, peccatorum npurov maximumque, vel momenti studium in eo
ponere, quo probem, me paucioribus nominibus tibi devinctum esse,
432 DE THEOLOGIA EVAXGELICA. [LIB. VI.
quam revera sim, aut quam ut essem mihi vita animaque optabilius
est! Quales autem sint in statu naturae omnes homines ex eis ra-
tionibus, quibus irregenitos theologies hnjus incapaces esse, superius
probavimus, intelligi potest. Mortui sunt, casci, stupidi, Dei osores
et inimici prasfracti, omnis salutaris gratias et lucis inanes, Satan as
mancipia, in omne vitium proclives, et a bono omni spiritual!
maxim e alieni. In hoc autem statu quantum vis illorum plurimi
ipsi sibi summopere placeant, atque sint in deliciis, Deo tamen pla-
cere nolunt, non possunt. Hoc regnum est Satanas, hgec potestas
tenebrarum, unde in regnum Christi gloriosum et admirabilem
lucem sunt transferendi, quotquot ex Dei gratia sunt regenerandi.
Ea translatio est regeneratio; quas nova creatio etiam, aut nova
creatura, renovatio, resurrectio e mortuis, oculorum apertio, cordis
circu'mcisio, vivificatio, varie scilicet, prout aut Deum operis aucto-
rem, aut hominem ejusdem subjectum respicit, indigitatur. Operis
auctor ipse Deus. Inde iterum nasci, et a Deo genitum esse, idem
sunt. Opus autem hoc suum Deus perficit per Spiritum et verbum :
'Ai/aygyswTj/Asi/o/ oyx ex tiftopag (pQaprqs, dXXa atpddprou, di& Xoyou tyvrog
©sou, 1 Pet. i. 23 ; hoc est, A/a Xour^oD iraXi'yyzvsciias, xai
TLvtv>j,aroc, aylov, Tit. iii. 5j itaque oux J^ a't^aruv, ovds
ffapxbs, 06^2 IK SgXjj/^arog avdpbg, aXX' sx 0soD, regenerantur peccatores,
Joh. i. 13.
VI. Duas autem sunt quasi partes conditionis istius miserrimse, et
status, in quo nascimur omnes. Est enim in eo miseria ob peccatum
admissum, adeoque omnem cum Deo communionem amissam ; estque
ad bonum omne spirituale adwapia totalis, ex amissione principii
practici, — ad bene et spiritualiter operandum quas Dei sunt idonei,
— nata, quam nexu individuo comitatur ad omne malum propensio
habitualis. Hinc totus homo miseria et peccatum, prseterea nihil.
Duplici huic malo duplex remedium Deus destinans, ex duplici ope-
ratione efficaci duplex efTectum producit; malorum istorum utrique
oppositum. Id qui sit ostendemus. Miseriam naturalem nescire,
miseries naturalis pars est. Ex ea ignorantia superbia oritur, et
p/Xaur/o. Se in optimo statu et conditione, saltern non pessimo,
vel jam esse, vel esse posse, aut futurum esse, quandoque volet, ipsi
sibi somnians naturaliter persuadet omnis peccator; aut hose omnia
pro nihilo reputat. Hie si quis forte, ut saspius fit, etiam eis in locis,
ubi evangelicaa prasdicationi libertas indulta est, de quibus solum
procedit prassens disputatio, nactus sit doctorem sui similem, qui
disciplinari aliqu^, rerurn theologicarum scientia inflatus, se pro novi
testamenti ministro venditat, revera Spiritu Christi atque adeo salu-
tari omni voluntatis Dei et mysterii evangelici Iniyvufci destitutus,
is hominis animum ita demulcebit, atque spe salutis seternae in eo,
quo hseret statu, obtinendas ablata in fraudem illiciet, ut omni salu
taris renovationis eura abjecta, non tantum in utramque aurem
CAP. V.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 433
securus dormiet, sed et in alios ferocire, qui salubriora consilia e Dei
verbo suggerentes eum ad meliorem frugem reducere vellent, non
dubitabit. Hinc doctoribus nonnullis et discipulis eorum in ipsa hac
luce evangelii regeneratio pene est ludibrio. Atqui peccatorem re-
generandum hie primum Deus sistit. Ad serium sui, statusque in
quo coram Deo omnium Rectore et Judice justissimo vivit, sensum,
animam peccatricem per verbum suum provocat. Hinc prima Dei
notitia judicio practico insidet, non sine horrore mortis et poena3
seternaB metu. Res autem non parvas molis est, hominem in peccatis
mortuum, sui plenum, vitiis mancipatum, aBternitatis securum
eousque expergefacere, ut serium, in ordine ad judieium ultimum,
sui examen institueret. In inodis autem mediisque, quibus in ef-
fectu hoc producendo utitur, prodit se liberrima Dei voluntas, et
infinita sapientia. Ante verbum scriptis exaratum solenne ei erat
justitiaa ac terroris sui testimonia infigere per somnia divinitus im-
rnissa. Id nos docet apud Jobum vir sanctus, cap. xxxiii. 15—17,
" Per somnium, visionis noctis, in cadendo soporem super homines,
per dormitationes super cubile; tune revelabit aurem hominum, et
in vinculo suo obsignabit, ad revocandum hominem ab opere, et ut
superbiam a viro tegat, ut prohibeat animam ejus a fovea," Inde
Hoinericum illud, —
Ka< yap <r* ova.p IK A/a? Iffrtv. — Iliad, i. 63.
Eratque peculiare somniorum genus, quaB antiqui oveipovg
vocabant. O/ && ro/oDro/, inquit Eustathius in Iliad. A.,
roD ovsifov KXqffiv u$ TO ov, qroi rb a>.«j0e$, etyovrsf nai X'syovres' Bib xai
ri Q ro/oDrog ovsipog shsyero, dia rb ovap (pafvetv.
VII. Eundem effectum opera providentiffl externa, quibus Deus
aut benignitatem et misericordiam, aut judicia et iram suam exse-
quitur, producunt. Ita loco pradicto vir sanctus, ver. 19-23, " Corri-
pitur in dolore super cubile suum, et multitude ossium ejus in dolore,
et vita ejus abominatur panem, et anima ejus cibum desiderabilem.
Consumetur caro ejus, ut non videatur ; et constringentur ossa ejus non
videbuntur; et appropinquat foveas anima ejus, et vita ejus destruc-
toribus. Tune/' etc. Psaltes etiam, Ps. Ixxviii. 33, 34, "Consumpsit in
vanitate dies eorum, et annos eorum in terrore. Cum occidit eos,
quasrebant eum." Similia habet propheta, Esa xxvi. 10, 11. Hu-
jusmodi enim providentiaB divinas dispensationes eousque hominum
peccatorum animos ssepius afficiunt, quamvis " a3s habeant, et triplex
circa pracordia f err urn," nequeant se continere, quin serio coram
Deo contremiscant, atque exhorrescant judieium futurum. Ple-
rumque autem verbi Dei prasdicati hoc opus est et effectum. ^ Ita
nos docet apostolus, 1 Cor. xiv. 24, 25, et propheta, Hos. vi. 5.
Eandem vim aut energiam verbi praBdicationem comitari quotidie
videbimus.
VOL. XVII. " 8
434 BE THEOLOGIA EVANGELIC A. [LIB. VI.
VIII. Peccatori curas hasce sub pectore versanti, inter intimas
cordis ratiocinationes, utrum Deum habeat inimicum necne, acris
oritur suspicio. " Malum et acerbum quod in Deum peccaverit,"
jam tandem intelligere incipit, Jer. ii. 19. Plurimorum ideo pecca-
torum diuturna forsan oblivione obrutorum memoriam redintegrans,
occultis conscientiae morsibus, et molestis cogitationibus implicatur.
" Quid feci," inquit, " quid facio, aut denuo sum facturus, quo me
vertam nescio? Quid si Deum iratum experirer, atque ita in poenas
inciderem aeternas? Quid si spes istae, quibus hactenus animum
segrotum lactavi, decolarent, et fallaces esse deprehenderentur?
Alia baud dubio mibi vitae ratio ineunda est, nisi mallem perire."
Haec, inquam, atque hujusmodi verbi divini virtute quasi attoniti
imis pectoribus versant peccatores. Eorum autem, qui propriae con-
ditionis sensu ita varie tanguntur, multi, caecitatis innatae res spiri-
tuales in proprio earum lumine et splendore adhuc videri prohibentis,
concupiscentiae carnalis, rerum terrarum cupiditatis, tentationum
satanicarum, vi, hominumque malorum consortio, victi denub resi-
liunt, et in priorem incidunt avaiffdqgiav. Hinc illorum ad bonam
frugem recuperatio difncilis, ac finis saepenumerb principio pejor,
Jer. viii. 9.
IX. Haec vero Spiritus Dei adversiis potestatem tenebrarum in
cordibus peccatorum prima quasi velitatio est; in destruendis Sa-
tanae operibus, cum ad fortem armatum ligandum ipse fortior se
accingitj primum quasi tentamen. Succedunt hisce validiores, et
magis efficaces spirit ualis potentiae egressus. Vagas et in stabiles
ratiocinationes, quibus se ad examen sui aliquale peragendum excitat
cogitabunda anima, adhuc tantum ostendimus. Tales solent esse
primarum admonitionum fructus, quasi expergiscentium motus in-
certi. Sunt aliae "sagittae" Christi "acutae/' Ps. xlv. 5, 6, quas ita
cordibus peccatorum infigit, ut eas quantumvis vellent, excutere ne-
queant. Hisce usus conscientias et mentes hominum sensu peccati,
mortis metu, atque horribili futuri judicii praejudicio, pungit, vul-
nerat, terret. Vid. Actor, xxiv. 25. Etenim naturam, reatum,
turpitudinem peccati apud intimos animae recessus denudans, quin-
etiam multitudinem peccatorum, quorum ipse sibi conscius peccator,
atque innumeras peccatorum circumstantias reatum cumulantes ei in
mentem revocans, pcenam mortis ei denunciat, spem evasionis om-
nem praecidit, atque eum se undique miserrimum ac periturum illico
sentire cogit. Jam vero quicquid horridum, tremendum, luctuosum,
natura humana concipere potest, id ante oculos peccatori continue
obversatur: Heb. ii. 15, OoCy ^avd-ov dia vavr^g rou tfiv svo^oi qtfav
3ouXe/aj. Hoc autem verbi aut doctrinae legis speciale effectum
est: E/om. vii. 7, T9}c a/j,<x,pr}av ovx tyvuv, si py bia vfaov cognitio enim
peccati per legem est ; istiusmodi scilicet, unde convictio, seu sensus
peccati practicus, oritur; quo Deus rete suum peccatoribus injiciens,
CAP. V.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 435
descendere eos cogit tanquam coeli volucres, Hos. vii. 1 2. Postquam
enim animam peccatricem naturam et reatum peccati sui serib per-
pendere vi verbi sui potenti et efficaci quasi coegerit, atque ei intel-
lectiim prasbuerit, quo in legis speculo pravitatem illius et meritum
contemplari possit, quod "legis adventui" ascribit apostolus, Rom.
vii. 9, atque conscientiam ad officium suum sedulo faciendum ex-
pergefecerit ; dolore legali, metu, mcestitia, anxietate, aliisque affec-
tibus naturam humanam affligentibus, — iis saepenumero majoribus,
pro quibus exprimendis nomina suppetunt, — ipsa cordis penetralia ita
afficit, ut summa nunquam vacet molestia, Actor, ii. 37, Kargvuyjjtfav
r?j Kapdfcc. " Quid nunc agam," inquit peccator, " in statu miserrimo
a seipso inexpectato deprehensus? discrucior animi; in pectore con-
silii nihil quicquam consistit. Deum, quem mihi facilem propiti-
uinque somniatus sum, hostem infensissimum experior; legem etiam,
cujus antehac nullam habui rationem, non tantum sanctam, puram-
que, sed et igneam potentemque, cujus transgressiones omnes non
nisi morte expiandaB sunt, eaque asterna; horror, tenebrse, dolores
inferni me circumdant, excruciant, dilacerant/' Ita apostolus ad B-onu
vii. 9, 'Eyw 8s s^uv %w^/V vopov vor'f iXdofofJJg ds rjjg. IvroX^j, ^ apupria,
avsfyttv, syw ds air'sQavov. Yivum meipsum, sanum, justum, Deo gra-
tum censui, sed adventu legis periit spes ilia et excisa est. Hinc
liberationis oritur desiderium, et eventus sollicita exspectatio, de-
sperationi, quam spei propior, Actor, ii. 37, T/ To/^o/^fi*; cap. xvi. 30,
T/ pe de? Kortfv 'im <iut)u ; Hie iterum preces ex imo pectore, lachrymae
et suspiria, officia divina et humana sedulo peracta, justitiam enim
coram Deo quovis rnodo obtinendam statuunt, Rom. ix. 31. Neque
tamen cum hucusque deventum est, opus conversionis ad Deum
semper ad umbilicum perducitur. Multi enim voluptatum illece-
bris iterum illaqueati, totum hoc, quicquid sit operis divini initium,
pectoribus excutientes, in vitiorum volutabrum iterum redeunt,
seternum perituri, 2 Pet. ii. 20, 21. Nonnullis placet justitia u$ e%
^uv vopov, Rom. ix. 32, atque dum hanc sistere satagunt (quod na-
turaB vitiatae crimen et stultitia, in dogma apud plurimos abiit eccle-
siasticum) non se submittunt justitias Dei, Rom. x. 3. Medios itaque
inter ccelum attingendi conatus, eosque ssepe acerrimos, aliquoties
horrendos et crudeles, Mich. vi. 6, 7, ad inferos properant. Etenim
currant licet ad morsus, et pungentes conscientise stimulos, extra
solis justitiaa vias currentibus perire necesse est. Eorum, quos Deus
ad salutarem Christi cognitionem efficaciter et gratiose perducere
velit, alia est ratio. Primo enim sententiam legis adversus se latam,
non tantum actualium peccatorum, sed et totius conditionis et status
naturalis respectu justissimam et sequissimam, ut agnoscant et con-
fiteantur, per Spiritum suum efficit in cordibus eorum potenter ope-
rantem, Rom. vii. 12, 13, deinde etiam Deum ipsum legis auctorem
ut justificent, Rom, iii. 20, os vero sibi occludant reatus sensu, ver
436 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
19. Omnia igitur a liberrima Dei gratia et beneplacito exspectanda
edocti, ab ejus voluntate toti dependere satagunt, neque malorum
remedia, quse anhelant, turbate aut impatienter quserere, Hab. ii.
2-4. Ea animi consternatio, ea spiritus dejectio, is cordis metus et
tremor, ea oris confusio, vultus ille pudor, ea in se ipsis desperatio,
quibus omnibus tantum non obruuntur, non nisi humilem et sub-
missam de se sententise divinse exspectationem permittunt, Luc.
xviii. 13; Ps. cxxx. Hoc tan turn fixum statutumque habereviden-
tur, si Deo eos occidere libuerit, se tamen eum neutiquam desertu-
ros. Jarnque indies magis magisque liberationem, gratam miseri-
cordiam, justitiam, coram Deo acceptationem anhekt, peccatorum
onere laborans, gemens, fatiscens anima. Spiritus ideo Sanctus a
Christo promissus, ut peccatoribus in mentem revocet et suggerat,
qua3 ad consolation em spiritualem pertinent, Joh. xiv. 26. Verbum
aliquod evangelicum cordi peccatoris labascentis secreto et efficaciter
insinuare identidem incipit; quale quidem illud est, Ps. cxxx. 4,
" Tecum est condonatio ipsa, Domine, ut vereare." Beclamat equi-
dem illico conscientia peccatoris, et etiam lex ipsa; utraque eum de
condonatione aut venia quidquam sperare prohibet; nihil tale apud
Deum quemquam peccatorum inventurum, fortiter et continue voci-
ferat. Fieri non potest, inquiunt ? ut tantus peccator a Deo sanctis-
simo, justissimoque veniam consequaris; morere ergo, prout lex
jubet: " Stipendium enim peccati mors est/' Rom. vi. 23. Hie vero,
ciim ad incitas iterum peccator redactus videtur, is ipse Spiritus, qui
usque adhuc legi et conscientia3 ipsius adversus ipsum suppetias
tulit, atque efficaces et potentes eas reddidit ad durum cor ejus et
prasfractum conterendum, omnemque propriaB justitia3 opinionem
excutiendam, MKU$ Kara-TroQy ex parte stat altera, atque adversus con-
scientiaa accusationes et morsus, legis sententiam, et SatanaB tenta-
tiones, ipsum jam pene labascentem, imo ssepe victum et manus
dantem, variis submissis spei et patientise fulcris, firmat, sustentat,
stabilit. Cum enim non, statim ac ad misericordiam divinam se
recipere conantur sensu peccatorum atque irse divinas onusti, favore
et gratia se amplecti sentiunt peccatores, sed a Deo potius ut indig-
nos procul amandari; ne astu Satanse, — repulsam istam, quarn me-
tuunt, sed sine causa, in rem suam avidissime arripientis, — in des-
perationis barathrum prascipitarentur, Spiritus Sanctus sensim et
imperceptibiliter, per varia media, subsidia generalia administrat.
Hie vero proclamationes, Esa. Iv. 1, Joh. vii. 37; declarationes, Joh.
iii. 16, Ps. cxxx. 4; exhortationes, Actor, ii. 38; invitationes, Matt,
xi. 28, 29, Apoc. xxii. 1 7 ; et promissiones evangelicse locum habent.
Eis omnibus in peccatoris "e potestate tenebrarum in admirabilem
Christi lucem" translatione utitur Spiritus Sanctus. Tandem autem
idem Spiritus Christum ipsum longe forsan ante prasdicatum, sed ob
csecitatem mentis, duritiem cordis, amorem peccati aut justitise pro-
CAP. V.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 437
prise, neglectum, saltern non qua decet animi submissione in pretio
habitum, in promissionibus evangelii ante oculos peccatoribus hisce
observari facit. Ilium ipsum autera, postquam miseri, perditi, de-
fessi, maledicti, quasi " ex orbis terrarum extremitatibus," Esa. xlv.
22, in altum sublatum conspiciunt, propitiationemque positam esse
in illius sanguine, ad declarandam Dei justitiam in remissione pec-
catorum, Rom. iii. 24, 25 ; eaque maledictionem factum fuisse, ut
benedictio Abrahami fidelis veniret in credentes, Gal. iii. 13, 14;
atque Deum in illo placatum, mundumque sibi reconciliantem vi-
dent, agnoscunt, eum solum expetunt, eoque ad eum, prout olim
mortis rei ad urbes refugii proprie confugiunt. Ilium justitiaB Dei
ob peccata sua maxima, omnia, abunde satisfecisse, atque in san
guine proprio aeternam nactum esse redemptionem credunt, Heb.
ix. 12; atque ita a Deo factum esse justitiam et redemptionem om
nibus in eum credentibus, 1 Cor. i. 30. Hinc pudor, amor, sui dis-
plicentia, humiliatio, propriaB justife renunciatio, resipiscentia ori-
untur; Christo autem per fidem accepto unice, etiam amandum et
colendum eum recipiunt, ei fidunt, eique se docendos, regendos,
sanctificandos, corrigendos, salvandos, totos deducunt.
X. Interea autem temporis, dum ha3c Deum inter et animam
peccatricem per verbum transiguntur, ipse pro infinita sua miseri-
cordia in Jesu Christo, quando et quomodo vult, modo plane ineffa-
bili sed potenti et efficaci per Spiritum suum sanctissimum, animam
prius in peccatis mortuam nova vita spirituali donat, cordeque novo,
csecos ei oculos aperit, atque in earn totam mirifice splendescit ad
prasbendum lucem gloriae sua3 in facie Jesu Christi. Hinc totus
homo nova creatura efficitur, habilisque et idoneus ad Deo rite
obediendum, secundtim novi fosderis normam, Jer. xxxii. 39 ; Ezech.
xi. 19, xxxvL 26; Actor, xxvi. 18; Rom. viiL 2, 11; 2 Cor. iv. 6; Eph.
ii. 2-5, iv. 23, 24; 2 Cor. v. 17. Peccator autem, in hunc modum
per Dei gratiam, ad vitam reductus et renatus, viribus spiritualibus
seu habitu gratias infuso instructus, secundum ejus voluntatem, qui
omnia operatur in omnibus, Christo jam per Spiritum inhabitantem
tmitus, se obedientiae evangelicse et bonis operibus, ad quae sedulo
praestanda in Christo creatus est, dat consecratque, Joh. xiv. 16, 17;
Rom. vi. 2, 6; Eph. ii. 10; Tit. ii. 11, 12; 1 Joh. iii. 3. " Atque ita
qui natus est ex Spiritu, spiritus est," Joh. iii. 6. Sed haec non
eodem modo se in omnibus regenerandis habent. Multa etiam sunt
in admirando hoc opere, quorum modum nescimus; plurima qua3
sentimus, quae eloqui non possumus : " Ventus flat ubicunque libi
tum est ; ita etiam est qui ex Spiritu natus est" Hunc citius, ilium
serins e novi et spiritualis partus angustiis liberat idem Spiritus.
Unum acri dolore tundit, pungit, premit, alium mitius tractat, prout
ei visum est; Sed de hisce satis.
438 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
CAPUT VI.
Theologia donorum spiritualium o-y^Ao*oj — Dona extraordinaria vel ordinaria—
Ordinaria ministerio peculiaria vel communia — Donorum omnium largitor
Christus, Ps. Ixviii. 19; Actor, ii. 33; Eph. iv. 8 — ^i^ et accipere et dare
significat — Christus donorum spiritualium auctor per Spiritum, Job. vii. 39 ;
Actor, xix. 2 ; Job. xvi. 14 ; 1 Cor. xii. 11 — Theologia donum spirituale esse
probatur, Matt. xiii. 11 ; Jac. i. 5, 17 ; 1 Job. v. 20 ; 1 Cor. xii. 8 ; 1 Cor.
i. 5 ; Rom. vi. 17; Eph. i. 17-20 — ~K»ptffft,»Tav spiritualium natura et incre-
mentum — Theologise evangelicse fundamentum, lumen salutare — Ejus per
dona superaddita progressus — Theologise natura specialis — Ea docenda nobis,
quse docet S. S. — Theologise Trohvuvvplct,; ejus opposita — Definitio — Sapientia
est, Deut. iv. 6; 1 Cor. ii. 7; 2 Tim. iii. 15; Dan. xii. 3: Ps.xix. 8, 9 ; Deut. iv.
6; Ps. cxix. 98, 99; Prov. viii., ix.; Col. i. 9, iii. 16 — Ejus modi communicandi
— Objectum immediatum — Effectum primarium — Mentem Christo reddit
conformem, aliud^Scientia voluntatis Dei in S. S. revelatse — Ea scientia
qualis — Novus intellectus — Pietatis praxis, Job. xxviii. 12-23, vel Job. vii.
17, viii. 31, 32 ; Col. i. 9, 10 ; 2 Pet. i. 8, 9— Dissertations totius divct.xtq)a.-
^.otiaaris — Coronis.
I. SUBJECTUM theologia3 evangelicse, mentem hominis per Spiritum
Sanctum renatam esse, definimus. Ipsam jam adeamus theologiam.
Ea autem ^dpiff/j^a est orv&vpar/xov, seu potius donorum spiritua
lium c^TXoxjj. Cum autem dona ista spiritualia vel extraordinaria
sint vel ordinaria, de hisce solum agendum. Atque ilia quid em dvvd-
fjw$ seu potential quaedam spirituales mentis sunt, a Spiritu Sancto
ei inditse, quibus ad rerum spiritualium perceptionem et comprehen-
sionem atque in usus et fines spirituales applicationem habilis et
idonea redditur. Eorum vero donorum, quorum in scripturis sacris
inentio facta est, ob varies respectus variosque usus, varia est distribu-
tio. Illam, cum ad scopum nostrum non directe pertineat, missam
hie faciamus. Id tantum annotasse sufficiat, illorum quaBdam modo
speciali officium ministerii evangelici (cujus fundamentum sunt, Eph.
iv. 8, 1 1 ; 1 Cor. xii. 7) spectare, alia omnibus fidelibus, cuique pro
gradu et mensura sua, communia esse. Potestas dona hsec confe-
rendi exaltationis Domini nostri Jesu Christi ad dextram Patris
fructus est et comes; hsereditatis ipsius regalis pars eminentissima.
Ita psaltes: Ps. Ixviii. 19, " Ascendisti in altitudinem, captivitatem
captivam duxisti: D !K|L rtofitt F)nj?£," — "accepisti dona in homine."
Quern locum interpretatur Petrus, Actor, ii. 33, Ty di^ia ovv 1
•/£, rqv re sirayyzXiav TO\J ay'iou Tl\?fbflt,aro{ XaCwv napa rov
rouro o vvv i)[Lt7$ fiXsirerz %ai a/tovsre. ToDro erat dona ilia lingua-
rum et prophetias, quorum visu et auditu attoniti fuere Judasi. Non
quidem donorum ipsorum a Christo acceptorum meminit expresse,
sed Spiritus promissi, qui ea in omnibus immediate operatur. Paulus
verba repetit, Eph. iv. 8, 'AcaCag ei$ v-^og fxjuaXurtvffsv atyy
xa/ UUM do/tara rc?$ av0pwvoi$. Eecedit autem ab usitatissima vocis
CAP. VI.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 439
n&J sigmficatione, ut rem ipsam planius exponat. Miror, locum
hunc in antiqua versione Grseca, quae LXX. senioribus ascribitur,
prseteriisse eos, qui id sibi negotii dari putabant, ut testimonia ex
Veteri Testamento in Novo citata, eis verbis, quibus usi sunt scrip-
tores §s6irvev<froi in earn insererent; adhuc enim legitur dopara g'XaSg,
non idaxe Mpara, ut apud apostolum. Cseterum ng? aliquoties dare
significat, saltern accipere cum animo et' proposito dandi: Hos. xiv.
3, 2iLrnp_l : ; — "Accipe bonum;" hoc est, "Da nobis gratiam;" vel ut
nostrates sensum reddunt, " Receive us graciously ; " hoc est, " Gratiam
et favorem nobis largitor." Exod. xxv. 2, " Loquere ad filios Israel
nijnn "innj^. ,"— " ut accipiant mihi oblationem," hoc est, " dent/'
Inde " verbum accipiendi dare significat ciim accipiunt aliunde, ut
dent/' inquiunt Hebrseorum magistri. Sensum ideo verborum accu
rate retulit Paulus, adeoque verba ipsa transtulit. Christus spiri-
tualia omnia dona a Patre accepit, ut hominibus daret; Christus
ideo donorum omnium spiritualium auctor. Collationis autem hujus
Spiritus auctoritate post ascensionem conspicue est instructus. Inde
illud evangelists) : Ou^w %v Hvsv^a dyiov, on 6 'Iqaovg ovdstfu I5o|jatf07j,
Joh. vii. 39; — " Nondum erat Spiritus Sanctus, quia Jesus riondum
erat glorificatus ;" hoc est, nondum eo modo, de quo loquitur, datus
et effusus. Atque hsec erat discipulorum Johannis ignorantia, me-
morata Act. xix. 2: 'AXX', inquiunt, ovds el Hvtvpa, ayiov sartv, ^mlca^v.
Eductos in ecclesise Judaica3 sinu, baptismo Johannes initiates, igno-
rasse, an Spiritus Sanctus revera esset, necne, noli suspicari ; Spiritum
cognoverunt, tantiim de donis ejus extraordinariis nihil quidquam
audiverant. Dona autem hsec ordinaria Christ! nomine et loco,
Joh. xvi. 14, cui vicariam, ut loquitur Tertullianus, operam navat,
quibusvis liberrime distribuit xaQ&s (SovXerat Spiritus Sanctus, 1 Cor.
xii. 11. 'Export/; ds didorai q <f>avtfU(fif rov Hvsv^aTQ^ <fffb$ rb
ver. 7.
II. Donorum horum, uti diximus, theologia qusedam est
in qua, ut in justitia virtutes, omnia insunt: Matt. xiii. 11, VT^ft dsdo-
rai yvumi TO, /AUffrypicx, rfa (3affi\£ia$ ruv ovpavuv hoc est, vobis datur
theologos esse -evangelicos. Jac. i. 5, E/ ds ns V/LUV Xs/Vsra/ tfop/a?,
a/Vg/rw napa rov didovrog Qsov. Earn sapientiam theologiam esse
ostendimus, et adhuc probabimus. De qua iterum, ver. 17, Ilacra
doffig uyadq, xat tfav dupi>}{j,a rsXstov avadsv sdr/, xaraSafvov avb rou Tlctrpbg
ruv (puiTM. 1 Joh. V. 20, Oidapey, on 6 T<b$ rov Qsov yxsi, Ka.i fcduxsv
jj/^/v didvoiav, 'iva yivu<fxoj/j,ev rbv aXqOtvov. " Scire autem ilium verum,"
theologia est, aut fateor, me penitus ignorare, quid sit : 1 Cor. xii. 8,
T H/ ftsv dia roD HvevftxTog didorai Xo'yo? tro^/as* 1 Cor. i. 5; Rom. vi. 17.
Totam rem ante oculos point apostolus, ad Eph. i. 1 7-20. " Deum,"
inquit, "precor,"Ii/a dyq vpTv nvsu/xa <rop/ag xa/ dcroxaXu^e
auroD' irttpunff/Aevovg rovg otpdatyLOUf Tr t g diavoius vpuv, etf rb ttdsvcti
rig fffnv n gXcr/g r^g xX/jtfgwg airoD. xa/ r/g 6 fl-Xcuros rij$
440 BE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
avrou ev ro?g ayioig, xat ri rb utfgpCaXXoi/ /t'sysdos r5j£ dvvdfLsug aurov tig
j}/*ag, rov$ fiffrsvovras" TJtinam quibus in tenebris versantur, ex ver-
bis hisce apostoli, nonnulli discere vellent aut possent.
III. Theologia itaque hsec nostra x&purpa, est vrvevpanxov, 1 Cor.
ii. 7-9. Cum autem omnia in omnibus operetur omnipotens ille
Dei Spiritus, ut inter donum hoc atque ea, quse plurima hominibus
mere ^u^/xo/^ in TISUS varies distribuit, discrimen statuamus, a Christo
mediatore profectum et datum esse ostendimus. TJnctio hsec ab
illo Sancto est, 1 Job. ii. 20.
IV. Horum autem donorum est ea ratio, ut immediate in men-
tibus homintim ab ipso Spiritu Sancto creentur, atque proinde a
nemine, proprio marte, utcunque rationis usu polleat, obtineri pos-
sint ; ut scite olim vir doctus de anima rationali, " Infundendo
creantur, et creando infunduntur:" at graduum et incrementorum
sunt capacia. Horum respectu, mediorum istorum, quse ad ea au-
genda Deus instituit, usus assiduus, non tantum est adprime utilis,
,sed et absolute necessarius. Exemplo sit theologia hsec de qua agi-
mus. Sit itaque principium, fundamentum, et radix illius, in qua
omnis natura et vis ejus prolifica continetur, lumen illud salutare,
quo mens peccatoris apta et idonea redditur, ad intelligendum ea,
quse sunt Spiritus Dei Kvevparixus. Lumen hoc nemo mortalium
propriis viribus, vel communis cujuscunque adjutorii beneficio, sibi
acquirere potest. Deus, qui in prima rerum omnium creatione
lucem e tenebris exire jussit, non minore potentise suse infinitse ex-
ercitio et egressu efficaci mentes nostras lumine hoc sanctissimo
irradiat, 2 Cor. iv. 6. Postquam autem lumine salutari mens homi-
nis instructa est, secundum mensuram et naturam aliorum donorum,
vel ei superadditorum, vel una cum eo communicatorum, et medio
rum aliorum efficaciam, et ipsum lumen indies augetur, atque mens
clare magis magisque objecta spiritualia percipit et discernit. Atque
hinc discamus, quisnam sit verus diligentise, studiorum, et scientia-
rum in addiscenda theologia usus. Quantum lumini spiritual!
promovendo inserviunt, tantundem, neque quidquam amplius, hie
usus habent.
V. Sed naturam specialem theologise jam tandem proprius intue-
amur. Hie vero statutum est, quantum licet Spiritus Sancti due-
turn sequi, atque iis verbis uti, quse docet 57 &vu6ev <rop/a. Ciim
enim pro maxime comperto habeam, sacram scripturam modo plane
diverso ab omnibus avdpairivvie ffopfag, sen philosophise communiter
receptse, regulis, hunc mentis renatse habitum spiritualem exponere ;
illiusque expositionis sensum, ndelium intellectui longe magis esse
expositum atque perspicuum, quam sint accuratse, spinosse et arti-
ficiosse philosophantium finitiones; neque ilium unquam probe, rite
et salutariter mentem Spiritus Sancti assequuturum, qui dicta ejus
ad Lesbiam notionum tebtimoniorumque pbilosophicorum regulam
CAP. VI.] DE THEOLOGIA EV ANGELICA. 441
exascianda trahet, ejus [Scripturse] vestigiis insistere, ejus verbis
uti, de sensu eorum philosophico securus constitui.
VI. Primo ideo consideranda venit ejus croXuwv^/a. Pluribus
enim nominibus per Spiritum Sanctum theologia indigitatur. Et-
enim et " sapientia" dicitur, et " prudentia/' et " scientia/' et " habi
tus ad discretionem boni et mail/' et " doctrina/' et " lumen/' et
" intellectus/' et " sermo inhabitans/' et " sensus/' et " agnitio veri-
tatis," et " Dei timor." Horum plurima diversa apud philosophos
significare nemo dubitat; palam etiam est eorum nonnulla de null a
scientia proprie dicta dici posse. Hisce autem non tantum object!
scibilis ignorationem opponit Spiritus Sanctus, sed " caBcitatem "
etiam, " stultitiam/' " vanitatem," et " tenebras mentis/' imo et
" cordis pravitatem," " peccati amorem," et " mundi hujus amici-
tiam." Dices forsan, quamvis omnia haec in general i theologize
descriptione adhiberi possint, tamen si accurate et proprie loqui
velimus, sub uno aliquo habitu earn comprehendi comperiamus.
Equidem denominationem aliquam singularem, quse caeteris gene-
ralior, lucem rei ipsius majorem intellectui offert, in natura ejus
enarranda usurpari posse non negarem; dummodo id neutiquam fiat
cum ca3terarum rejectione, aut ut ipsa ad sensus philosophicos detor-
queatur. Nam procul omni dubio, si scientia sit, eaque vel specu-
lativa vel practica proprie dicta, sapientia non est secundum dogmata
philosophorum. Et si sapientia sit, prudentia non est; s'g/f ad dis-
cernendum bonum et malum non est ; intellectus non est; qua3 tamen
omriia earn esse, novimus; frustra enim erimus, si in hisce nos accu
rate magis philosophari posse, quam edocti sumus a Spiritu Sancto,
arbitremur.
VII. Theologia ideo evangelica, est " donum spirituale mentibus
hominum fidelium, seu per gratiam Dei renatorum, a Spiritu Sancto
nomine Christi inditum, quo sapientes, prudentes, et intelligentes
fiunt, in agnitione mysterii pietatis, seu Dei atque voluntatis ipsius
in Christo per evangelium revelatas; totam animam veritati agnte
conformem reddens, et ad vitam a3ternam sapientem, eosque ad obe-
dientiam et cultum Deo in Christo debitum secundum unicam verbi
normam per Spiritum Sanctum prasstandum dirigens, ut tandem
Deo sternum fruantur."
VIII. Hominis renati mentem theologia hujus subjectum pro-
prium esse, superius probavimus. Ostendimus etiam, earn donum
esse Spiritus Sancti vice Christi apud homines fungentis. Dono
isti peculiare est, quo fideles sapientes reddat in mysterio evangelii,
seu Christi, in quo omnes scientiaB et sapientiaB thesauri sunt ab-
sconditi. Theologiam ideo sapientiam spiritualem primo in loco
esse dicimus, ita earn vocat Scriptura : Deut. iv. 6, ^^ D ? J ?^ ) ?C I ^ ;
— "Hsec sapientia vestra et intelligent vestra" (seu prudentia)
" est." 1 Cor. ii. 7, 2op/ax XaXo^sv sv pvtrnpiy — " Sapientiam loqui-
442 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
mur in mysterio." Et qui ea instructus est, sapiens dicitur, 2
Tim. in. 15, "Didicisti hpct, ypd/A/J,ara f ra dwdf^sva ffs ffopiffai" — " sapi-
entem te reddere;" et intelligens; unde By^fP," Dan. xii. 3. Et
fidele dicitur Dei verbum, VlB ^P" 1 ?™?, « sapieiitem efficiens sim-
plicem," et &?$ HVKB , "illuminans oculos," Ps. xix. 8, 9. Earn ob
rationem populus Dei, 1^31. DDrrDJ^ « populus sapiens et prudens,"
dicitur, Deut. iv. 6. Ps. cxix. 98, T$y» ^oann, inquit Davides;
— " Sapientem facies me praaceptis talk" Ver. 99, WOT ^?"kp,
— " Prse omnibus docentibus me intelligens sum/' Ob hanc, inter
alias, causam Christus ipse sapientia dicitur, quia nempe solus
homines sapientia hac instituit, Prov. viii. ix. Hocque est, quod
intelligit apostolus in solenni illo, quod pro sanctis Colossensibus
voto nuncupat: Cap. i. 9, Ou veavfatQa, v<xzp l^uv vrpoff*v%$jyiVM, xat
a/rov/Asvoi, 'iva (rXfjfw^ijri rqv sKiyvuffiv rov SgX^/Aarog auroD sv ffdari ffotpiq
xai ffuvsffsi vrvevftuTixy. Atque iterum, cap. iii. 16, 'O Xoyog rou Xptarov
SVOIKSITU sv v/tTv irXowritof? sv waffy tiotpiq.
IX. Modus autem communicationis huic sapientise peculiaris, earn
ab omni sapientia seculari, et scientia systematica seu disciplinari
plurimu.m distare probat. 'H/^g/g vow Xp/tfroD s^o^ev, inquit apos
tolus, 1 Cor. ii. 16; hoc est, novimus, intelligimus. Qui id vero;
nempe, inquit, ver. 12, Ou rb KV&V/J.O, roD X^O/AOU IXaCoyUgv, nempe spi-
ritum mundanse sapientise auctorem; dXXa rb Uvevpa rb sx rot ©sou,
'iva eJdu/Asv ra v<7?b rov ©eoD ^apiffdivroc, r^jfiv. Non nisi per Spiritiun
Sanctum gratiose nobis indultum sapientiam hanc assequimur, Joh.
xvi. 13. Is autem modo plane admirando effectum hoc in nobis
producit. Ita nos docet idem apostolus: 2 Cor. iv. 6, "Or/ 6 Qzbg o
sx, ffnorovs (pug Xa^-^a/, og sXafA-^sv sv raTg xapdiaig TI/AOJV <7rpbg
rijg yvuffzug rqg d6^r,g rov Qsov sv vrpoau-Tru) 'iqffoij Xpiffrov, etc.
Non alia hujus luminis salutaris productionis ratio est, quam olim
lucis erat e mediis tenebris in primo rerum omnium conditu. Scientia
autem, quaa efficitur, est " glorias Dei, in facie Jesu Christi." Ea
enim efficacis irradiationis divinas rnentes nostras illuminantis fructus
est. Atque iterum idem apostolus, Eph. i. 17, 18, "Det vobis Deus
wvivfAa ffotpfag %a} avoxaXv^sug sv efnyvuitfsi avrov (hoc est, Christi)
trepurifffAsvoug rovg opdaXfAovg rijg diavoiug V/AOJV." Nam a Patre hoc
donurn est per Christum. Datur autem spiritus sapieDtiaa et reve-
lationis; qui scilicet per revelationem mysterii evangelii sapientes nos
reddit, non nuda yvucei, sed !ff/yvw<Tg/ etiam, seu agnitione Christi.
Nihil hie humanum, nihil quod avfyuvhw copiav ullo modo sapit.
X. In hunc modum, sapientes, pruderites, intelligentes fiunt renati,
per communicationem spiritus sapientiaa et revelationis, quern mun-
dus recipere non potest.
XI. Hujus autem sapientias objectum immediatum, quamvis in
superioribus manifesto satis indicatum, paucis etiam seorsim expe-
diamus. Illud generaliter sacra Scriptura vocat vdvra: 1 Joh. ii. 20,
CAP. VI.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 443
%pig/j(,a £%srs UKO ro\j ayiov, xal o'/dare voivra' et ver. 27,
u t ua$ vip} vdvruv hoc est, qua3 ad Dei cultum, nostram obe-
dientiam, consolationem, et salutem sunt necessaria, Etiam vaffav
7TiV fo.jiQfiav, Job. xvi. 13. Omnem scilicet istam veritatem, quge
pertinet ad regnum Christi spirituale.
XII. Ita sacris Christi initiantur fideles. "Datur" enim eis
"nosse mysteria regni ccelorum," Marc. iv. 11. Hysteria seculis an-
tiquis non revelata, Kom. xvi. 25. AaXovpsv, inquit apostolus, oopiav sv
luffryptu, 1 Cor. ii. 7; Eph. iii. 9. Et Col. ii. 2, 3, "Ut confirmamini
in charitate, xal sis -Trdvra vXourov r5j£ <r\?ipo<popia$ rq$ ffvv'sffsus, sl$ Ivi-
yvtoGtv rov /AVffrqpiov roD ©soD xa/ Harpb$ xaj roD X^/tfroD* sv £ tiff} ftavrsg
o'f ^ffavpoi ryjg tio<pias xai rSjg yvcotfcw^ airoxpvpoi" Fundamentum tfvvsffig
est, seu intelligentia spiritualis. Ea per gratiam Dei adjimctam sibi
habet irXyipopopiav, haacque parit sirfyvuffiv seu veritatis agDitionem
practicam; quse quidem veritas mysterium est Dei, et Patris, et Filii,
— hoc est, Dei se nobis Patrem in Filio revelantis : hue enim perduci-
mur per Christi cognitionem, in quo omnes thesauri sapientiaB et
scientise sunt absconditi ; prout fuse ostendimus in libro nostro de
" Sanctorum cum Deo Patre, Filio, et Spiritu Sancto Communione." 1
Hsec, inquam, doctrina fwarypitofajt objectum est theologise evange-
Iica3 /SiUTarov, nempe ilia ra (Sdfy rov 0€oy, quas, ut nobis revelet,
scrutatur Spiritus, 1 Cor. ii. 10.
XII. Per sapientiam autem hanc, qua mens renata cognitione
evangelic! mysterii illustrator, totus homo veritati ccelesti conformis
redditur. Hie primus et maxime proprius effectus est hujus theo
logian Per earn prius amissa per peccatum Dei imago renovatur
denuo. Naturalem theologian! seu sptpurov, materialiter, uti aiunt,
consideratam fuisse illam Dei imaginem, ad quam primus homo
conditus est, libro primo ostendimus. Earn absolverunt Dei cognitio,
cum prompte ei vivendi juxta istius cognitionis normam facultate.
Istius imaginis Dei per peccatum obliteration em multis superius pro-
secuti sumus. Renovari in imaginem Christi nos non posse, nisi per
Christum confitentur omnes. Ille Dei imago est, 2 Cor. iv. 4; sfa&v
rov ©sou, Col. i. 15; airctvyafffAo, r^g do^qg. xai ^apaxryp r^g VKOffrdffeus
avrov, Heb. i. 3. Evangelium vero est " imago" Christi, " seu facies"
ejus, in qua " resplendet gloria Patris," 2 Cor. iv. 6; seu speculum,
in quo Christus ipse (ac proinde gloria Patris), menti renovatae con-
templandus exhibetur, 2 Cor. iii. 18. Per intuitum autem in hanc
imaginem, quern per sapientiam hanc habemus, eadem imago in
mentes nostras introducitur : Twv ctvrqv sixova fttrafMfxptvpt&ak avb
3o5?35 eif do^av. Et novilS homo renovatur s/t efffyvuffiv xa.r eixova ro\j
xriffavros aur6v, Col. iii. 10. Nempe ea Dei imago, quae in theologia
naturali constitit, atque est deperdita, per hanc eviyvuffiv renovatur,
mentes' nostras Christo, qui imago Dei est, conformes reddentem.
1 VoL ii. auctoris operum ex liac editione. — ED.
444 DE THEOLOGIA EV ANGELICA. [LIB. VI.
Sanctitas etiam, cujus in renovatione hac participes facti sumus,
Mioriis r%g a\rjdeiag dicitur, Eph. iv. 24, quia a veritate ista procedit,
quee vim suam in mentibus nostris exercens, Christi in eas inducit
imaginem. Cum enim Deo placuerit imaginem suam in Christo,
verbo evangelii exprimere, verbum illud in cordibus nostris, quasi
vivificatum, fit gratia viva et efficax, atque tota anima in ejus rvvoy
vapadtdorai, Rom. vi. 17. Hinc oritur evrfyvu<ri$, seu veritatis insitas
agnitio; et acrpateia, ex reali et prsesentissima veritatis efficacia; etiam
aladqtsig, seu sensus et gustus spirituals ipsarum rerum evangelicarum.
Hoc, inquam, theologies hujus supernaturalis efFectum est primarium,
cui producendo si esset impar, loco naturalis istius, quam perdidimus,
haud rite fuisset substituta.
XIV. Porro: hujus sapientiae ope, veritatem objectam, seu men-
tern Dei in sacris scripturis expositam, salutariter intelligimus. Hinc
yvuttg dicitur, scientia, notitia, cognitio, JTO et WL Cum enim in-
tellectum habeant fideles lumine spiritual! ad salutarem mysterii
evangelici perceptionem elevatum et dispositum, necesse est, ut
ipsam doctrinam, qua mysterium illud continetur, rite intelligant.
Hsec est ilia " scientia Dei," toties in sacra scriptura celebrata. Qui
vero ex hujus vocabuli usu, theologiam hanc nostram scientiam esse
secundum philosophicum ejus vocis usum, contenderet, atque ita
quasi in ordinem aliarum scientiarum earn cogeret, erraret utique
crasse satis. Alia hie res agitur, prout abunde probavimus. Etiam,
quod a mentis actu, in objecto suo percipiendo scientia dicitur, a
principio agendi, et modo, quo in objectum fertur, lumen vocatur.
Vocavit nos Deus ex tenebris sJg rb Savpaffrbv avrov <pug, 1 Pet. ii. 9.
Prout enim tenebrse istse, ex quibus vocati sumus, non tantum ob
jectives fuere, seu mera veritatis divinse nondum revelatse ignoratio,
sed maxime interiores, seu nativa mentis nostrse caecitas; ita <p%$
illud Savpaffrov, in quod vocamur, non solum doctrinam evangelicam,
sed et lucem istam spiritualem, qua ad Dei gloriam rite percipien-
dum idonei efficimur, significat. Illustrat nos <purifffi,b$ rov tvayytXtov
*•?;£ do^ys rov xp/tfrou, 2 Cor. iv. 4. Est in se <punff>j,6$, et mentes
nostras avydfyi. Misit Spiritus Sanctus Paulum avol^ai l^Oa^ovg
gentium, rov sKiffrptyai avo ffxorovg e/$ poj$, Actor, xxvi. ] 8. Ipsa veri-
tas evangelica pug est ; atque <pu$ etiam cum credituris communicatur,
ad aperiendum scilicet eorum oculos, ut lucem istam videant, seu
<c lumen in lumine Dei/' Ps. xxxvi. 9. Lumen autem hoc spirituale
ita intellectum ipsum afficit, ut is alius, et novus dicatur, Ps. cxix. 18,
130. Et o T/oj rov Qzov qxei, x.at dsduxsv rt^Tv dtdvoiav, '/vex, yiv&GXto'Atv rov
aXyfavov, 1 Joh. v. 20, quasi scilicet antea praaditi non fuimus. Saltern
ilium mutat eatenus, ut ad officium suum rite praestandum habilis
vadat: Aiyivoi^sv avruv rov vovv, rov gvvisvai rag ypapdg, Luc. xxiv. 45;
et StJjj ffot 6 Kvpiog cvvteiv kv sracv, ad Timotheum Paulus, 2 Epist. ii. 7;
et psaltes, ^P.^Ll, — "Fac me intelligentem, et custodiam lege.m tuam/'
CAP. VI.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 445
Ps. cxix. 34 et 104 Ob lumen itaque hoc intellectum in actu suo
perficiens, scientia ilia, qua vrvevparixa fideles vrvsvpanKus percipiunt,
et non solum ratione veritatis objects, abs omni humana scientia
immane quantum distat.
XV. Porro : sapientia base, nexu indissolubili affectus cordis spi-
rituales, veritati agnitaB conformes, secum trahit. quia efficit ; atque
totam animam in communione cum Deo per Christum colenda, atque
obedientia secundum fredus gratise sedulo praestanda prudentes
theologos facit, dirigitque. Is enim demum sapiens est in mysterio
evangelii, qui Dei consilium, amorem, gratiam, ita in et per Christum
intelligit, secundum revelationem eorundem in verbo factam, ut
eorum gustu spirituali et ineffabili affectus, se totum Deo in obedi
entia fidei dedat. In hac verb pietatis praxi, seu obedientia foederali,
sine qua nudum nomen est, seu potius umbra qu&dam et larva
sapientiaB, quicquid sub eo nomine celebratur, consistit omne theo-
logias hujus vitale exercitium. Hinc non tantum eieiyweig dXr^stag
rqg KOLT siiffeGuav nuncupatur, ad Tit. i. 1 ; sed et pietas, cultus, et
timor Dei; quibus actus ejus vitales omnes consistunt. Insignis est
ille Jobi locus dignusque, qui in memoria perpetua habeatur : Cap.
xxviii. 12-23, " Sapientia unde inveniretur? et ubinam locus intel-
ligentise? Non novit mortalis sestimationem ejus; neque invenitur
in terra viventium. Abyssus dicit, Non est in me : et mare dicit,
Non penes me. Non potest dari aurum asservatum pro ea, neque
appendi argentum in pretium ejus. Non potest taxari insigni auro
Ophirio, sardio pretioso, aut sapphire. Non potest ullus asstimare
earn auro aut nitidissima gemma; nee permutationem ejus vasa
auri purgatissimi. Sandastri aut unionis nulla fiat mentio; nam
acquisitio sapientiaB prasit carbunculis. Non potest quisquam
aBstimare earn topazio ^Ethiopico, insigni auro puro taxari non po
test Ilia igitur sapientia unde adveniret? et ubinam esset locus
intelligently ? Cum occulta sit ab oculis omnis viventis, etiam a
volatili cceli abscondita. Perditio et mors dicunt, Auribus nostris
audivimus famam ejus. Solus Deus intelligit viam ejus, et ipse scit
locum ejus/' Ver. 28, " Dixit vero homini, En timor Domini est
sapientia; et recedere a malo intelligentia." De loco, natura, ortu,
et operationibus sapientias, disquisitionem instituit vir sanctus satis
anxiam. Pretiosam earn esse, prorsusque ina3stimabilem uno ore
confitentur omnia Dei opera; rogata autem, in se sitam non esse,
testantur palam. Quamvis enim eorum nature et operation um pe-
ritissimus et scientissimus quisquam evaderet, non eo tamen veram
illam sapientiam assequeretur. Ne autem inter salebras perpetuo
fluctuaretur in hujus sapientiaB disquisitione miser homo, atque post-
quam se " pullum onagri" probaverit, cap. xi. 12, sternum periret,
ipse Deus ejus gratiose misertus, locum et naturam verse istius sapi-
entias ei ostendit, " et dixit homini, Timor Domini sapientia, et re-
446 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
cedere a malo intelligentsia ;" hoc est, in ipso Dei timore et vera
sanctitate sapientia hsec consistit; hoc opus ejus proprium, haec vita
ejus animaque est. Prudentia, inquam, est, seu intelligentia homi-
uem totum dirigens in Dei timore et pietatis praxi : " Principium
sapientisB timor Domini, " Ps. cxi. ] 0. Etiam et in eo incrementa
sua ponit: Ps. xxv. 14, " Secretum Domini cum timentibus eum, et
pactum suum eis notificabit." Et Joh. vii. 17, 'Eav rig Slfyj ro
Ss>.?j/Aa a-JT-oD vroisty yvuffsrat wept ry\g 5/fla^Sfc, irfoepov ex rov ©sov kcnv.
Eo ideo nexu indissolubili inter se hsec coherent, ut sapientia ilia
primo nos dirigat ad voluntatem Dei faciendam, seu ei obediendum
spiritu et veritate, ex ea autem pietatis praxi evangel ica, indies ipsa
promoveatur et augeatur. Hinc si quis lumen illud spirituale, de
quo diximus, non acceperit, vel acceptum non diligentissime medi-
orum usu assiduo, quse Deus instituit, excitaverit, aut excitaturn,
omnium officiorum evangelicorum praxi quotidiana, atque a malo
recessione in omni sanctitate non exercuerit, is procul omni dubio
frustra erit in exspectatione progresses in hujus theologies studio,
aut sibi utilis, aut Deo grati. Ea vis est promissi evangelic! : Joh.
Vlil. 31, 32, 'Edv Vftstg (Asivqrs sv rui Xoyw roD £{&&, ahq&us ftuQqTa? /x.ou
effre m xai yvuffzffds rqv aXqfeiav, xai q a\vj6sia eteufaptaeei v^ag. Nexum
autem hunc inter sapientiam, et pietatis omnimoda3 praxin, atque
vim theologise in omnem obedientiam evangelicam animas nostras
dirigentem, qua3 prudentia nostra spiritualis est, mire ostendit apos-
tolus Paulus, Epist. ad Col. i. 9, 10: Ou vavopeQa, inquit,
tfpoffev%6/&£voi } xa] alrov/tsvoi iva, ^Xjj^w^rg, rqv kwiyvutiiv roD
avrou, sv ffdtiri aofyiq, xai ffvviGei ^vsvf^ariK^' irtf>iffaT?j<fai v/Aag &%faf roD
Kvpiov sis KaGoiv apeffxeiav, sv iravri spy^} ayaQfy xapirotpopoijVTis KOL}
av^avo^svoi si 's rqv sKtyvuffiv roD 0goD. Ut impleantur voluntatis Dei
agnitione, seu theologia evangelica, sancti Colossenses, orat apos-
tolus. Ea nostra est sapientia seu intelligentia spiritualis. Ilia
vero se in praxi obedientiali omnimoda exserit. Proinde petit apos-
tolus, ut ea impleantur fideles, non ipsius scientia3 gratia, vel ut
rerum spiritualium cognitione se oblectent, sed ut coram Deo digne
ambulent, ad omne beneplacitum, fructum ferentes in omni opere
bono. Ea enim est natura, illud sapientias hujus ingenium, ut ilia
omnia efficaciter operetur in iis qui ejus participes fiunt. Quid verb
perinde fiet? ea ipsa sKiyvufct rov Qsov, cujus virtute et beneficio se
ad pietatem exercendam compararunt, aucti erunt et promoti. Ita
se mutuo fovent, promovent, augent, roborant, sapientia et pietas.
Beatus itaque Petrus, postquam virtutes evangelicas, quorum exer-
citio vires suas vita spiritualis exserit, longo ordine recensuisset,
addit: Taura vfj,7v v-7rdp%ovra xal crXsova^ovra, OVK apyovg ovds aKapKoug
xaQfffrqffiv tig rqv rov Kup/oo TJ/AWI/ 'Iqffov Xf/orov sKtyvuffiv nempe, quia
isti et genuini fructus sunt cognitionis Domini nostri Jesu Christi,
usque adeo, ut ubi desint, quicquid pra3tenditur, cognitio Christi revera
CAP. VIL] DE THEOLOGIA EVANGELTCA. 447
nulla est. Ita enim apostolus, r fl/ yty pq irupttin ravra, rv<p\6$ Ian,
utrdfuv, 2 Pet. i. 8, 9.
XVI. Disputationem absolvat totius brevis indicatura. Veritatem
in sacra scriptura revelatam, ut renati ad suam gloriam, propriamque
salutem percipiant, intelligantque, curat Deus et efficit. Eum in
finem, lumen salutare mentibus illorum per Spiritum Sanctum in-
fundit. Ejus luminis beneficio potentes et idonei fiunt ad intelli-
gendum cmu/o.ar/Tca rvcu/Aar/xw;. Absque eo frustra erit omnis labor,
omneque studium in acquirenda theologia evangelica positum. Lu-
mine hoc spiritual! instructos dono sapientise insuper cumulat, seu
sapientes reddit per spiritum revelationis in mysterio Dei Patris
et Christi, omnisque veritatis salutaris cognitione. Yeritatis autem
amplexu, corda eorum spiritualiter dilatantur, atque nova mentibus
in actibus suis accedit amplitude, qua arbitrii libertatem consistere
aiunt scholasticorum non infirm. Per varia autem media, variosque
gradus, unicuique sapientia hac instructo patefit veritas objectiva seu
doctrina evangelica, quantum opus est ad obedientiam ejus et con-
solationem promovendam. Ilia veritatis perceptio, Dei est et volun-
tatis ipsius in sacra scriptura depraBdicata scientia. Ea autem neu-
tiquam totam theologiam absolvit, prout quibusdam placet, sed est
mentis sapientia evangelica instructse circa objectum proprium ope-
ratio. Hinc tota anima veritati cognitso est conformis; ita, ut id
ipsum, quod veritas est in verbo, gratia sit in corde. Ad obedientiam
autem evangelicam perpetuo stimulat, et in ejusdem exercitio men-
tem dirigit, hsec sapientia ; qui finis ejus est proximus. Quatenus id
facit, prudentia nostra est, et intelligentia. De fine ultimo non opus
est ut agamus. Quse ad eum pertinent, aliunde nota sunt. Gra-
duum verb capax est hsec sapientia. Isti partim ipsum lumen spi-
rituale, quod pro arbitrio suo Spiritus Sanctus varie largitur, respi-
ciunt ; partim objectum revelatum, seu doctrinam evangelicam.
Cum enim veritas divina varie, prout infinitae Dei sapientia3 placu-
erit, in sacris scripturis tradatur, pro uniuscuj usque captu spirituali,
atque mediorum usu diligente, quaB apta sunt ad variorum doctrinam
evangelicam revelandi modorum investigation em promovendam, re-
spectu graduum non potest non esse varia ejus scientia; ita tamen,
ut omnis qualiscunque in ea proventus, ei, qui dat nobis augeri in
gratia et in cognitione Domini nostri Jesu Christi, ascribi debeat.
CAPUT VIL
Ad normam theologiae evangelica?, novee ecclesise fundatio— Prima ejus fundationis
regula: membra ejus sancta — Ecclesise Judaicre sanctitas typica; Christiana,
vera— Johannis praedicatio, regenerationem exigens — Etiam ipsius Christi —
Atque apostolorum — Ecclesiae evangelicae sanctitas probata— Secun da, Cathu-
448 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
lica constituitur — Ejus Catholicismus quid — Tertia, Ecclesiarum particula-
rium ad cultum institutum celebrandum institutio ; earum natura — Quarta,
Cultus novffi ecclesiae spiritualis — Quinta, Unicum verbum scriptum, fidei, cul-
tus, et obedientise regula — Sexta, Praesentia Christ! per Spiritum.
I. THEOLOGIAM divinitus revelatam, ecclesiae quovis seculo, ad
cultum Dei solennem celebrandum, instituendse normam fuisse et
radicem, varies gradus modosque revelationis supernaturalis enar-
rantes, ostendimus. Vidimus etiam quemadmodum W Ic^arwv ruv
y/uspuv, per Filium suum unigenitum, qui semper est in sinu Patris,
omnia consilii sui mysteria, de gloria sua in peccatorum salute de-
monstranda, atque cultu celebrando, exposuerit. Indicavimus porro
generalem revelationis istius perfectissimae naturam, quatenus ilia
cum hominibus per Spiritum Sanctum communicatur. Ad ejus nor
mam, novam ecclesiam in consummationem usque seculi duraturam
instituit et erexit Dominus noster Jesus Christus. Illius statum et
conditionem, quatenus ab iis, quae ante exposita sunt, 'dependere vi-
deantur, ut paucis enarremus, instituti nostri ratio postulat Dicam
autem brevius, quam res tanta dici debet; partim, quia id non jam
agimus, ut directe et data opera ecclesiae evangelicae naturam per-
pendamus; partim, quia ex antedictis, eis, quae dicenda restant,
lumen perspicue satis fenerabitur; partim, quia ad alias curas, Deo
ita gratiose disponente, vocamur.
II. Primo, itaque, ut ex solis renatis constet ecclesia evangelica,
postulat haec theologia. Ipse fundamentum ejus Jesus Christus
" vivus lapis" non nisi " vivos lapides" sibi imponendos, et in domum
spiritualem aedificandos admittit, 1 Pet. ii. 4. Nemo mortalium alia
ratione discipulus ejus unquam evadet. Theologiam autem, quam
ipse nos edocuit, idem exigere pluribus probavimus. Addamus
adhuc alia rationum momenta. Populum Judaicum, in statum eccle-
siasticum vocatum, totum sanctum purumque pronunciavit ipse
Deus: Sf(jPg n{W nrix ^^5 DJ f Deut. vii. 6, xiv. 2, xxvi. 19;—
" Populus sanctus Jehovae Deo tuo." Prout autem instituta omnia
ecclesise isti o/xg/a, typica fuere, et spiritualium ps\\6vruv ayaQuv
umbra, ita sanctitas ista, quam toti populo Deus ascribit, non nisi
offurqros illius r%s aXqQela$, quam toti ecclesiaa SU33 Dominus Jesus
per Spiritum Sanctum largiturus esset, erat qua3dam praefiguratio.
Illorum omnia d/xa/w^ara 0apxo$ instituta tantum fuisse ^^P 1 *«'-'
pov diopQuff&ug, ante probavimus. In finem ideo abolendorum pro-
spiciens Spiritus Sanctus, ubivis pene locorum Yeteris Testamenti,
perennem futuras ecclesias statum describit. Nihil autem in omnibus
de eo statu praedictionibus aut frequentius occurrit, aut solennius
enarratur, quam haec membrorum ecclesiae illius sanctitas vera et
salutaris. Vid. Ps. ii. 6, xxiv. 3, 4, xlv. 13, Ixviii. 13; Esa, xi. 8-10,
xxxv. 8, liv. 11-14, Ix. 21; EzecL xlvii. 9; Zach. xiv. 20, 21; Mai.
iv. 1, 2.
CAP. VII.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 449
III. Cum autem jam appropinquaverit regnum cceldrum, Johan
nes, qui missus est ad parandam viam Domini, veram resipiscentiam,
hoc est, renascentiam seu veram vitse sanctimoniam, ad introitum in
regnum Dei, seu statum ecclesise evangelicum obtinendum, necessa-
riam prorsus esse, exserte pronunciavit, Matt. iii. 2. Porro: Cum
plurimi externis privilegiis, quibus virtute carnalis propagationis e
stirpe Abrahamica in ecclesia Judaica gaudebant, se efferebant, pla-
nissime denunciat nequicquam eis ilia profutura, ad partem aliquam
in regno Christi obtinendam, nisi serib resipiscerent, ver. 9, 10. Hinc
terribilem admodum ecclesias JudaicaB tantopere exoptatum ilium
Messias adventum fore olim denunciarunt prophetae; quia scilicet
omnes veram resipiscentiam, sanctitatem, et pietatem non assecutos,
penitus ab ecclesise fmibus esset exterminaturus, Mai. iii. 1-5, iv.
1-4. Idem docet Johannes, Matt. iii. 10. Christus, quidem, cum
ministerio suo ecclesise novaB fundamenta posuit, ad se invitavit
peccatores omnes. At verb ut neminem ad se venire potuisse, nisi
a Patre suo tractus esset docuerit, Joh. vi. 44; ita nisi veram resi
piscentiam professum, neminem in ovile suum recipit. Imb non
tantum negat, quemquam ad ecclesiam suam pertinere, cujus justitia
non excesserit justitiam PharisaBorum et scribarum, Matt. v. 20; hoc
est, rigidissimam religionis veraB professionem, exactissimamque pie-
tatis {toppuffiv, vel suum discipulum esse posse, qui non se ipsum
abDegaverit, Matt. x. 38, xvi. 24; Luc. ix. 23; atque alia fecerit id
genus plurima; sed illud etiam tanquam totius ecclesiae sua3 funda-
mentum et normam firmissimam initio prsedicationis sua3 palam
enunciat, neminem scilicet, nisi renatus fuerit, vel introire, vel videre
posse regnum illud Dei, quod ipse jam turn erigebat, Joh. iii. 3, 5.
IV. Exacto ministerio praBparatorio, ecclesise visibiliter colligendse,
et a mundo separandse opus, ab ipso Christo apostolis, evangelistis,
et discipulis aliis, cuique pro virili commissum est. Illi quos qua-
lesve in ovile Christi coegerint, ipsi ubivis decent Renati fuere,
vocati vocatione sancta et efficaci, pii, fideles, sancti, abluti, justifi-
cati, a mundo malisque omnibus separati, filii Dei, Spiritu Sancto
instruct! et uncti, Christo conformes, vivi lapides, bonis operibus
dediti, atque ad imaginem Dei renovati, Actor, ii. 41, 42, 47, iv. 32,
viii. 37, x. 47, xiii. 48, xvi. 14, 15, xix. 18, 19; Rom. i. 7, xii. 1, 2;
1 Cor. i. 2, 9, 30, xvi. 1 ; 2 Cor. i. 1, viii. 5 ; Eph. i. 1, 2, 13, ii. 5, 9, 10;
PhiL i. 1, 6, 7; Col. i. 2-5; 1 Thess.i. 1-10; 2 Tim. iii. 5; Heb. iii. 6;
1 Pet. i. 2-5, ii. 4, 5; 2 Pet. i. 1-4; 1 Joh. ii. 20, 27; Jud. 1.
Profanos autem, incredulos, inobedientes, mysterii evangelici ignaros,
hypocritas, mundo conformes, bonorum osores, atque id genus alios
omnes, procul ab ecclesias finibus ubivis arcent. Fateor, quidem,
hasc non in coelis, et ad judicium Dei xapd/oycwtfrov, sed inter homines
acta fuisse. Quamvis ideo summa cura adhibita fuerit, ut oves solum
Christi quique ei dicto essent audientes in sanctum ejus ovile ad-
YOL. xvn. 29
450 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
mitterentur, irrepserunt tamen multi hypocritse, qui postea vel feed a
apostasia ecclesise statum turbarunt, vel vitiosa permansione pol-
luerunt.
V. Secundo, TJt ecclesias quoad externam conditionem catholica
sit, requirit hasc theologia. Non amplius ecclesia uni region!, terras,
genti, familias, nationi arctanda est; sed per omnes mundi plagas,
linguas omnes, tribus, familias, gentes, populos, per omnes hominum
conditiones, hujus theologias virtute fines ejus dilatandi erant. Non
jam amplius urbs aliqua, non mons, non locus ullus aut sedes, non
templum ullum, privilegio pras casteris aliis ullis, cultus, prassentias,
aut benedictionis divinas gaudeat. Scisso templi velo, rupto pariete
intergerino, dimotis terras sanctas limitibus, et in soils occasum ab
ortu ejus extensis, loca omnia, gentesque omnes, nullo discrimine
Deo habentur. Non magis ei placent Hierosolyma, non Roma, non
Constantinopolis, non Londinum, non Oxonium, quam abjectissima
quasque in ultima barbarie villa, ubi cultus evangelicus rite cele-
bratur, et per Spiritum Christi receditur ab iniquitate. Nulla est
in toto Veteri Testamento prasdicationis umbra, nulla vel in Novo
levicula indicatio praslationis sedis, loci, urbis cujuscunque prse aliis.
Quas in contrarium dicuntur, ubivis exstant testimonia. Cum olim
quidem Deo placuerit locum unum aliis omnibus prasferre, atque
cultus sui sedem peculiarem constituere, non tan turn ubivis ejus
mentionem bonorificam inculcavit, sed et sui cultoribus omnibus
sub exterm inationis e populi sui censu pcena, in eo cultum suum
solennem celebrare prascepit. Post evangelium revelatum, de istius-
modi locis uno pluribusve altum silentium. De Roma nihil, nisi
quod in quibusdam libris foedissima ejus a Christo defectio mire
praedicetur. " Ubicunque" jam " duo, tresve, in nomine Christi con-
gregantur, in illorum medio ipse est/' Nemo amplius fideles ejicere
potest ex Christi hasreditate, cum omnes terras fines ei in possessio-
nem cesserint. Yi, fraude, tyrannide, mundi, Satanas, in loca de-
serta, solitudines vastissimas, fines terras pellantur, exsulent ultra
anni solisque vias, ubi ubi sint, asque sanctus est, cui indormiunt
pulvis, asque sancti conventus, ac Romas, Londini, Oxonii futuri
essent. Pecorum caulas, rusticorum horrea, ferarum antra, rupium
vertices, speluncas et cavernas terrse, in quibus duo vel tres, pluresve
fideles Christi servi necesse habent ad cultum sibi a Domino suo
prasscriptum celebrandum convenire, non minus Deo grata sunt,
quam sedificia ilia, quibus ineptissime renitente toto theologias evan-
gelicas genio, cultum Dei solennem alligare vellent nonnulli.
VI. Tertio, TJt cultus evangelicus visibiliter, solenniter, ad Dei
gloriam, fidelium asdificationem in fide et charitate mutua, ac conso-
lationem ubivis terrarum perageretur, discipulis suis omnibus, ac
regni subditis in mandatis dedit, in theologia hac Dominus Jesus, ut
a mundo separati, amoris autem fraterni vinculo inter se uniti, in
CAP. VII.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 451
ccetus particulares (quibus suo nomine, qui praeessent, 'designarent, et
eligerent), se congregarent. Etenim populum suum in die potentiae
suae omnimode voluntarium esse voluit. Prout ideo ecclesiae suae
catholicae fines et terminos constituent, voluntates electi populi per
gratiae efficaciam imperio suo subditas, ut eousque scilicet se ilia ex-
tenderet, quo populus voluntarius se ei submittere paratus esset ; ita
particularibus hisce coetibus, quibus solus cultus evangelicus ab ipso
institutus rite peragi potest, non alios fines constituit, prseter fidelium
voluntates, in eos ipsos se congregantium.
VII. Ut una familia, una urbs, oppidum unum, aut pagus unus,
una gens, unus populus, unum regnum, una esset ecclesia, nunquam
nusquam Christus docuit. Sed constitutionis ecclesiae particularis
evangelicae, fons est fidelium Christi discipulorum voluntaria obe-
dientia; ejus sola auctoritate freti in societatem ab ipso constitutam
coe'unt. Ipse enim, uti diximus, instituit, ut fideles omnes ubivis
terrarum se in istiusmodi. coetus congregarent; in quibus cultui evan-
gelico vacarent secundum ipsius praescriptum ; disciplinam ab eo in-
stitutam excercerent; cretus totius conservation em et proventum,
fideliumque multiplication em sedulo procurarent; illis, qui ex ejus
praescripto coetibus praeessent, secundum canones ecclesiasticos in
evangelio latos subessent; consiliis, precibus, eleemosynis, commu-
nione spirituali sibi mutuo opitularentur; veritatern palam annun-
ciarent; odorem suavem evangelii spargerent; mundum denique vitae
sanctimonia, bonorum operum studio, pacis et charitatis inter se
summa observantia, convincerent et judicarent. Ei dicto obedientes
fideles olim istiusmodi coetus ubivis terrarum constituent nt, atque ad
consummationem usque seculi sunt constituturi.
VIII. Quarto, Cultum istum religiosum, quern in coetibus illis
celebrari voluerit Dominus Jesus, plane spiritualem esse, docet haec
theologia. Splendorem omnem externum, seu carnalem ornatum
omnem, utcunque gloria aspectabili praefulgentem, ceremoniis pau-
cissimis, iisque simplicibus in sui cultum nove adscitis, missum fecit
Christus. Vid. Job. iv. 23; 2 Cor. iii. 6-11; Heb. ix. 1-12. Quo-
usque autem Deo placuerit, eis rebus in cultu suo uti, quae ornatu
visibili et carnali gloriosa fuerunt, ipse omnia expresse ad minimum
usque apicem prolixe et accurate praescripsit. Non potuit ideo
Dominus Jesus expresse magis ornatum mundanum omnem, et cere-
monias omnes, eas praeter quas ipse expresse instituit, ab ullo loco
in cultu suo occupando ejicere, quam silentio suo in tota hac theo
logia fecit. Cultui addidit etiam disciplinam obedientiae evangelicae
conservatricem, spiritualem et spiritualiter administrandam ; de qua
nos alibi. 1
IX. Quinto, Ut omnia in ecclesiis suis ad voluntatem Dei rite
peragerentur, theologiam hanc evangelicam, in scripta suo jussu re-
1 Vol. xvi. operum hujus editionis. — ED.
452 DE THEOLOGIA EV ANGELICA. [LIB. VI.
latam, hoc est, verbum suum, unicam fidei, obedientiae et cultus
omnis normam et regulam esse voluit ; atque ita non magis ipsum
se, quam verbum suum in ecclesiis unicum. Quicquid in iis ultra
ejus fit praascriptum, fit absque ejus imperio, Matt, xxviii. 18-20.
X. Sexto, Coetibus hisce in nomine suo congregatis, prsesentiam
suam per Spiritum Sanctum ad consummationem usque seculi gra-
tiose promisit, Matt, xxviii. 20; Job. xiv. 15, 16, xvi. 7. Ilium
itaque unum, quern votis omnibus fideles a Patre petere jussit, Luc.
xi. 13, in toto cultu evangelico omnia esse voluit. Vid. Luc. xii.
10; Job. iii. 5, 6, 8, iv. 24; Rom. vii. 6, viii. 1, 2, 9, 13, 26, xv. 30;
1 Cor. ii. 4, xii. 13; 2 Cor. iii. 8; Gal. v. 16, 25; Eph. ii. 18, iv. 3,
v. 18, vi. 17, 18; Phil. i. 19, ii. 1; 1 Thess. v. 19. Atque ita dis-
cipulos suos Dominus Jesus, theologia bac institutes, se atque Patrem
suum per Spiritum glorificaturos in mundum emisit.
CAPUT VIII.
Ecclesise Christianas apostasia — Perennitatis ecclesiae evangelicae causae— Ecclesi-
arum particularium defectio — Ejus praedictiones — "JLvarotvig Romanse ecclesiae
— A primo ecclesije fundandae principle theologico defectio.
I. DoMlNUM nostrum Jesum Christum sapientissime ecclesiam
suam instituisse, sicut eum decuit, qui via, vita, et veritas est, et apud
omnes in confesso est, et nos paucis probavimus. Ecclesiam illam
ad finem usque seculi duraturam, et ipse promisit, et postulat regni
ratio, quo est a Patre donatus. Cum enim fidei semel per Dei Filium
sanctis tradita3 nihil unquam addendum foret, atque omnis ecclesia?
status a theologia revelata dependeat, impossible plane est, ut in ea
novatio fieret, illarum quas superius recensuimus similis ; aut, cum
sit ipsa regnum Christi visibile, ut prorsus evanesceret. Verum cum
catbolica sit ecclesia evangelica, neque loco, sedi, familiaB, aut genti
alligata, non necesse est, ut hie vel ille ccetus, in hoc aut illo loco
collectus et vocatus, perennaretur. Abunde enim sufficit ad ecclesiaa
catholics in terris conservationem, quod alicubi veri Dei in Jesu
Christo per Spiritum Sanctum cultores semper exstiterint Omnem
vero ccetum, qui abs aliquo loco particulari, ubi congregatur, ecclesia
particularis dicitur, temporis progressu deficere posse, docet Scrip-
tura; defecisse, eventus. Testatur enim Spiritus Sanctus, nonnullas
ecclesias paucis post vocation em primam annis eatenus a fide, chari-
tate, et puritate descivisse, ut nisi citissime resipiscerent, Christus
declaraverit, se eas penitus deserturum, Appc. iii. 1-4, 16-20.
Etiam generalem quandam nomen Christi profitentium a jugo ipsius
et theologiae evangelic^ norma defectionem, qua3 vivis adhuc apos-
tolorum nonnullis radices aliquas egerat, futuram idem prasdixifc
Spiritus, 2 Thess. ii. 3, 7, 8. Defectionis istius ortum, progressum,
CAP. VIII.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 453
effectus teterrimos, atque exitum pluribus exponit in Apocalypsi
Johannes. Quamvis autem plerseque alias, si non omnes tibivis ec-
clesise per totum terrarum orbem, criminis hujus communione impli
cate fuerint, maxima tamen ilia hypocritarum, et idololatramm
turba, quoe per gentes varias diffusa, Romana ecclesia dici amat,
usque adeo aliis omnibus palmam nequitiaa prseripuit, et prasdic-
tiones omnes in se unam transtulit, ut ea demum sola digna sit, qnse
in totalis defectionis a theologias evangelic® regula, exemplum ad-
ducatur. Cum autem plurimi viri doeti in id operis incnbuerint,
ut ortum, progressum, variosque gradus istius defectionis, cujus cul-
pam et reatum in se admisit ecclesia Romana, investigarent, cumque
illorum fidei et diligentiaa, vix restat, quod addi possit, mihi sufficiet
principia et fontes totius execrabilis apostasise, unde particularia
omnia errorum et superstitionum monstra, ex quibus constat, sensim
emanarunt, paucis detegere. Id vero eo libentius again, quia eccle-
sias plurimas per Dei gratiam e reatu et labe defectionis istius, qui
bus per aliquot secula implicitse fuerunt, liberatas, vix dum cautas
satis et vigilantes, ne denuo in ejusdem fcedissiniss apostasiae causas,
occasiones, et fontes incidant, videre mihi videor. Eadem ideo via,
quam antea emensi sumus, hie iteranda est. Omnem omnium secu-
lorum ecclesiarum apostasiam sitam fuisse ostendimus in illorum
principiorum theologicorum neglectu et desertione, quse ei theologisB
ampliation!, cui innitebatur earum institutio, peculiaria fuerunt seu
propria. Exposuimus etiam capite superiori, qusenam ilia fuerunt
theologiaa evangelicse capita, quse ecclesias aadificandse praestituit
Dominus noster Jesus Christus. Horum oblivio, neglectus, con-
temptus, ortum et progressum ecclesiarum defection! dederunt olim,
utinam adhuc non darent. Id ordine docebimus.
II. Constitutio ecclesiaa, quod scilicet ex renatis, et dixaiotvvyiv, xai
cffiorqroc, r^c, u\rfala$ inculpate profitentibus constare debeat, primi
fundamenti in hac nostra theologia locum occupat. Ex principii
hujus neglectu, "prima mali labes/' saltern, quaa defectionis momen
tum secum traxit, ecclesiis adhaasit. Cum enim ex una parte illorum,
qui ecclesiis Christi nomine *pra3fuerunt interfuisse visum fuerit, ut
plurimi in eas admitterentur, neque ex altera defuerint seculares
illecebraB, quas multos nullo pene sensu rerum spiritualium et cce-
lestium tactos, ad professionem nominis Christian! suscipiendam
allicerent, spreta solenni hac Christi institutione, homines profani,
superstitiosi, carnales, superbi, avari, luxuriosi, catervatim in illas
irruerunt. Testis sit Augustinus, lib. de Catech. Rud. cap. ii.
" Sunt, w inquit, " qui volunt esse Christian!, ut aut promereantur
homines, a quibus temporalia commodaexspectant; aut quia oflen-
dere nolunt, quos timent ; ad tempus eos portat ecclesia. '
III. Hinc autem doctrina ecclesiaB de fide praesertim et renascen-
tia paulatim corrupta, sanctimonias splendor et gloria amissa, sepa-
454 DE THEOLOGIA EVANGELIC!. [LIB. VI.
ratio a mundo neglecta, superstitiosissimaB observationes in usum
plebis Christianas introductae, ac disciplina in jurisdictionis cujusdam
secularis imaginem sensim depravata erat. Postquam enim hypo-
critarum turba, atque aliorum, qui renati non erant, multitudine
sua ecclesiam quasi obruisset ; doctrinam evangelii spiritualem, quo
esset ad illorum statum et conditionem accommodata e quibus con-
stitit, in philosophicam quaudam sapientiam mutare, vel placuit, vel
libuit ecclesiae doctoribus. Inde fides, recta de Deo opinio seu per-
suasio evasit: renascentia externus baptismi ritus; sanctimoniae
autem gloria, in eis coetibus, quorum pars maxima vel ei infeste
adversata est, vel saltern satis fuit animo abs ea alieno, nullis artibus,
nullo praetextuum fuco, praeservari potuit. Cum autem totus pene
mundus variis rationibus adductus religionis Christianas professionem
suscepisset, atque instituta Christi pene omnia contamin asset fbede,
qui potuit abs eo separatio institui sine schismatis ab ipsa ecclesia
suspicione. Porro ; disciplinam a Christo institutam plane spiri
tualem fuisse ostendimus. Ut ilia vim et efificaciam suam in homines
obtineret, requiritur, ut illi ipsi, erga quos excercenda est, sint iti-
dem spirituales. Cum ergo hypocritae et homines carnales Spiritu
destituti ecclesias occupassent, quos inter mitissima ilia et spiritualis
Jesu Christi disciplina finem sibi propositam assequi neutiquam
potuerit; spreta ea et neglecta, umbra solum ejus retenta, irrepsit
istiusmodi regimen seculare in ecclesias, quo hypocritae isti, seu pravi
et facinorosi homines aliquatenus coercerentur. Etiam ex impura
ilia, quae, ex principii istius contemptu, ecclesias turba oppressit,
plurimi fuerunt superstitionibus Judaicis et ethnicis penitissime
imbuti, per quos tandem totus pene Hellenismus observationibus
Judaicis quibusdam interpolatus, in ecclesiam introductus est. Inde
enim, angelorum, hominum defunctorum, et imaginum cultus, pur-
gatorium, virgines moniales, sacerdotes, ipsum missae sacrificium,
templorum consecratio, festorum observatio (ut oscilla divis oblata,
quae olim diti, luminum in aris accensionem Saturninam, faces in
februis, prius sacris deorum majorum, deinde virginis festo gestatas,
hilaria matri Deum veris initio celebrata, atque alia innumera
omittam), antiquaB superstitionis germina in religione Christiana pul-
lularunt. Horum nonnullis recensitis, addit Baronius, Not. in Mar-
tyrol. Rom. Feb. 2 : " Itidem in multis aliis Gentilium institutis
contigit, ut superstitionis eorum usus sacris ritibus expiatus, ac sacro-
sanctus redditus, in Dei ecclesiam laudabiliter introductus sit/'
Aperte itaque fatetur vir doctissimus, superstitionem ethnicam in
ecclesiam admissam esse; quamvis censores Belgici in indice suo
expurgatorio deleri jubeant verba ilia Polydori Virgilii ex lib. v. de
Invent. Her. cap. i. : " Hac in re quempiam verecunde scrupulosum
fortassis dicturum, se plane nescire, utrum priscorum religionem,
an potius superstitionem a5mulentur;' v quibus idem cum Baronio sta-
CAP. VIII.] DE THEOLOGIA EVANGELICA, 455
tuit, Processu autem temporis, non sine foeda sacrorum Christi
institutorum conspurcatione, ecclesiarum praefecti omnem gentium
colluviem in eas admiserunt. Exemplo sit per Augustinum mona-
chum Anglorum ad baptismalem aquam admissio, quam ex antique
ejus aetatis fragmento in Britannia sua refert Camdenus: " Augus-
tinus in ima Dominicae nativitatis die, qua universa Anglorum gloria
perpetuo celebratur, plusquam decem millia virorum, praeter innu-
merabilem multitudinem feminarum et parvulorum vitali baptis-
mate regeneravit. Quae vero sacrorum, aliorumve sacerdotum
ordinum copia ad tantum populum abluendum sufFecerit? Bene-
dicto itaque fluvio anglice Swala nuncupate" (fluvius est in Comitatu
Eboracensi) "jubet summus pontifex per praecones et magistros
binos confidenter ingredi, et in trino Deitatis nomine alium ab alio
vicissim baptizari. Sicque omnes renati, non minori miraculo, quam
quondam populus Israel divisum mare itemque Jordanem retro
conversum transierat in alteram ripam." Beda haec ad Paulinum
refert.
IV. Quisquis fuerit, quin egregium defectionis a theologiae evan-
gelicae principiis specimen ediderit, nulli dubium esse potest. Ex
impia autem hac mistura, quae primae post ingressum peccati defec
tionis ecclesiasticae fons erat et origo, Gen. vi. ] , 2, 4, quaeque etiam,
postquam Deus pluribus in locis, ut ab ea sibi caveret, populum
Israeliticum gravissime admonuisset, Exod. xxiii. 32, xxxiv. 12—14;
Deut. vii. 2-5; ei etiam apostasia3 initium exstitit, Judic. iL 1—3,
primam pene labem et vitium contraxit ecclesia Christiana.
V. Secundo, Secundum principium tbeologiae evangelicae pecu-
liare, quod ecclesiae novae institutionem respicit, catholicismum ejus
astruit. In defectione ab istius principii norma secundum sui gra-
dum posuit apostasia fatalis. Cum enim veterum Christianorum
plurimi, principium hoc vel perperam intelligerent, vel fcede negli-
gerent, nescio quae opinionum monstra inde enata sunt. Sedium
apostolicarum fictio ei primum vulnus inflixit. Postquam enim
nonnullorum interfuerit, ut ecclesia haec vel ilia, urbe aliqua celebri
congregata, aliis ecclesiis anteferretur, illico ratiunculae excogitatse
fuerunt, quarum in sacris scripturis altissimum est silentium, nescio
quae privilegia secularia huic aut illi loco assignantes. Militarunt
autem ratiocinationes illae omnes directe ad versus ecclesiae evange-
licae catholicismum. Cum itaque apostoli omnes in mandatis a
Christo accepissent, ut quantum in ipsis esset, omnibus gentibus
evangelium annuntiarent, quod etiam pro virili praestituerunt, se-
dulo nullibi diu consistentes, ita ut unus Paulus cursu nondum
peracto " ab Hierosolymis et circumjacentibus regionibus, usque ad
IHyricum evangelium praadicaverit/' Rom. xv. 19, statim tamen
pene abs illorum obitu, increbuit rumor, eos, hie, illic fixisse suas
sedes. Hie itaque Petrus sedem suam, illic Johannes aut Jacobus
456 DE THEOLOGIA EVANGELICA. [LIB. VI.
thronum suum habuisse dicebatur. Ex rtimore illo falsissimo loca
ilia in pretio haberi, ac super alia omnia privilegiis nescio quibus
instructa esse censeri inceperunt. Post lites autem varias, pud end is
bisce mendaciis innixas, et contentiones inter ecclesiarum prsefectos
apX^v et primatum inter fratres nefarie ad versus expressum Do
mini Jesu mandatum ambientes, typhum secularem, et ambitionem
Satanicam in ecclesiam admissa, extulit se tandem, qui ecclesiso
catholicismum plane pessundedit, Papatus Romanus. Ex eo enim
tempore, una urbs, imo unus homo, et nomen, et dignitatem omnem
ecclesiae sibi arrogavit; et, quod insanias caput est, particularem
istam ecclesiam, cui papa modo plane seculari praaest, loco catholicge
illius venditarunt unius istius bominis assentatores. Quas assertio
naturam ecclesiae catholicge negat, et evertit. Atque ha3c immanis
apostasies, cujus reatu totus pene orbis Christianus se astrinxit, causa
erat secunda.
VI. Tertio, Cultus sui solennis visibiliter excercendi, coetus parti-
culares fidelium sponte se in eos congregantium, sedes, Christus
constituit. Verum cum catholic®, particularium etiam ecclesiarum
naturam everterunt apostatae. Ecclesia enim catholica intra limites
et cancellos ei neutiquam divinitus praascriptos coarctata ; ecclesias
particulares eousque dilatarunt, ut nequaquam idonese essent officiis
illis praestandis, quibus peragendis a Christo sunt destinatse. Cum
enim Christiani nominis professio, urbes, regiones, gentes totas, saa-
pissime festinanter nimis occupasset, in politic® istius unionis et
constitutionis formam, quam illarum quaeque habuit, successit ejus
loci aut gentis ecclesia. Imperium unum, regnum unum, respub-
lica una ubivis in ecclesiam unam migravit. Hinc etiam necessario
secuta est istiusmodi ecclesiae dispositio, quae antea in statu politico
locum obtinuit. Exemj)lo sit ecclesia Roman a, quae cum particu-
laris fuerit, voluerit autem esse catholica, modum particularis et
naturam excedens, catholic® autem non assequuta, totam amisit
ecclesiaa naturam, ut nee particularis sit neque catholica. Ea, in-
quam, ecclesia, postquam limites sibi a Christo pra3stitutos transi-
liisset, atque statuisset omnes ubivis Romani imperil subditos, qui
evangelium amplexi essent, ad se, suamque curam, et regimen per-
tinere, cum ipsa scilicet esset ecclesia Romana, sensim in ipsius
imperii imaginem transformata, cum institutione Christi nihil am-
plius habuit commune. Particularibus in gentibus idem accidisse,
notum est.
VII. Quarto, Cultus religiosi in ecclesiis celebrandi gloriam in-
ternam esse, et spiritualem, proximo in loco docet theologia evan-
gelica. Cultui divino Sc?oV n inesse, et gloriam, communis omnium
hominum est prsesumptio. Nemini itaque ea cultus religiosi obser-
vantia placere potest, in qua gloriam aut nitorem perspicere nequit.
Spiritualem autem gloriam cultus spiritualis nemo percipit, nisi ipse
CAP. VIII.] DE THEOLOGIA EVANGELICA. 457
sit itidem spiritualis, Postquam ideo non-renatorum turba in ec-
clesiam, qua3 sedes est cultus evangelici, ubivis irrepsisset, quse
spiritualem ejus gloriam percipere non poterat, neque dulcedine
ejus perfundi, id sibi negotii dari statuit, ut istiusmodi ceremonias
splendidas excogitaret, quae cultum, cui incubuit, nitidum et glorio-
sum redderent.
VIII. Quamvis enim pulchritudinem inenarrabilem, gloriam prse-
eellentem, et splendorem omni splendori externo longe antecellentem,
habeant instituta evangel ica, apud illos, qui in eorum observantia
communionera cum Deo Patre et Filio per Spiritum Sanctum sua-
vissimam obtinent; eis tamen omnibus, qui, cum carnales sint,
externa tantum sapiunt, nihil omnino gloriae aut splendoris habere
videntur. Hinc in omnem superstitionem profusi hypocritae, quo
scilicet defectum in cultu supplerent, qui in eorum mentibus solum
locum habet, sub specioso pulchritudinis, ornatus, ordinis, et gloria?
prsetextu, novos ritus, novas ceremonias, sine fine modove excogi-
tare sategerunt; donee non tantum totus ecclesiae cultus in vanam,
superstitiosam, theatricalem rituum carnalium farraginem con versus
sit, sed in idololatria nefaria desierit. Eidem vitio sui ruinam de-
buit disciplina evangelica. Cum enim spiritualem ejus virtutem
hypocritae neque senserint, neque curarent, neque quomodo in sui
similes efficaciam ullam exsereret percipere potuerint, potestatem
plane secularem, mediis carnalibus exercitam illius loco introducen-
dam statuerunt. Hinc exhortationes, admonitiones, correptiones
fraternse, privatas, atque a tota ecclesia, summa cum lenitate, cha-
ritate, pace in Spiritu Sancto adhibitae, in nescio quasjurisdictiones,
curias, citationes, mulctas, lites, tumultus, strepitus, tyrannide et
ambitione omnia refertissima, donee nihil sincerum, sanctum, spi-
rituale, fraternum, evangelicum, in tota disciplina ecclesiastica re-
lictum sit, evaserunt.
IX. Quintb, Defectionem a plenitudine scripturarum, cujus culpse
se alligarunt antiquae ecclesia3, cum res ex multorum scriptis satis
nota sit, memorare baud opus est. Paucis agam. Cum multum
ponderis et momenti in eis rebus nonnulli posuerint, quarum in
sacris Scripturis nulla mentio facta est, quasque ob earn rationem
locum nullum in Dei cultu, aut ecclesiis Christi, occupare debere
persuasum habere potuerint, illico ad traditiones, seu ad ea, quoa
per rumores incertissimos antecessores suos observasse audiverant,
se contulerunt, Prout autem indies crevit illarum rerum, qua3 a
Christo in sacris Scripturis institutae non sunt, reverentia, cum um-
bitioni quorundam, et commodis secularibus, nee non externo cultus
religiosi splendori apprime inservirent, quotidie vilescere Scriptura,
traditiones autem, et nescio quae ecclesise auctoritas, in pretio raagis
magisque haberi coepit. Prsesentius venenum ecclesiae antiqnus
serpens nunquam propinavit. Abjecta, enim stabili, fixa, infallibili
458 DE PHILOSOPHIC CUM THEOLOGIA MISTURA. [LIB. VI
verbi Dei auctoritate et regula, non habuerunt, quo se tuto recipe-
rent Christian! norninis professores, donee prsecipites se dederunt in
omnium errorum, hseresium, et idololatrise barathrum.
X. Sexto, Accessit ad hsec omrria Spiritus Sanctissimi, quern ec-
clesiis suis Christus promisit, immanis contemptus. Perennandi ad
consummation em usque seculi ecclesiam suam curam Christus sus-
cepit. In eum finem verbo scripto utitur atque Spiritus Sancti
praesentia et gratia. Quse ad fidem, obedientiam, et cultum ecclesise
omnem pertinent, luculenter revelat et proponit verbum. Ut verbo
illo rite utantur fideles ad ecclesige vocation em, sedificationem, con-
solationem, totumque denique opus ministerii, -^api^ara sua continue
largitur et distribuit Spiritus. In eum finem, uti ostendimus, a
Christo est promissus. Cum autem verbi pertsesi, atque institu-
tionum Christi, vel propria tvpfipura vel varpoKapadora in cultu Dei
amplecti et sequi in animum induxerant Christian! nominis profes
sores, etiam ipsum Spiritum et promissum Christi de missione ejus
paulatim pro nihilo reputarunt. Aliis enim perennandi ecclesiam,
cultu ay^apw utentem, mediis excogitatis, per successivurn scilicet
potestatis ministerialis fluxum, scientias, et doctrinam secularem,
illico viluit omnis Spiritus Sancti auctoritas, et exspectatio. Spreto
autem Dei verbo, Spiritu Christi neglecto, cultu aypapw introducto,
cui prsestando donis gratiave Spiritus nihil opus esset, non habuit,
quo procederet apostasia.
XL Hisce omnibus addi potest doctrinse evangelicse cum philo-
sophia secular! mistura, quam, quoniam vereor ne sentibus ejus et
vepreto adhuc hsereamus, singulari digressione excutiendam duxl
DIGRESSIO
DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA.
I. APOSTOLUS Paulus Epistolae ad Colossenses capite secundo gra-
vissime fideles admonet, ut caveant " ne quis eos per philosophiam
spoliaret/' Interpretes plerique omnes sentiunt, non usum philo
sophise, sed abusum eo loci perstringere apostolum. At verb utrum
philosophise cum theologia mistura ad usum ejus pertineat, an ad
abusum potius, non eadem omnium est sententia. Etenim certissi-
mum est, non defuisse quovis seculo homines pios et eruditos, qui
apostolicse hujus institutionis reverentia ducti, omnem illius usum
in rebus divinis absolute rejecerint. Communium notionum natu-
ralium, bonum inter et malum, honestum et turpe, discriminantium,
excitationem et promotionem, cum operum Dei, creationis et provi-
dentise, contemplatione, et indagatione solerti, prudenti, assidua, ut
eo incendantur hominum mentes ad obedientiam Deo debitam sancte
CAP. VIII.] DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. 459
praestandam, neque Paulus, neque quisquam alius illius vestigia
premens, condemnavit unquam. Cum vero imperfectae sint notiones
istae, atque plurimiim corruptae, et mens humana in operum Dei
consideration e mi sere caespitet, ut ad Lydium sacrae Scrip turae lapi-
dem, quidquid scientiae ex iis oriri videatur, exploretur necesse est.
II. Finem hie omnis scientiae primarium, nempe Deo vivendi,
solum consideramus ; de nudis speculationibus, quibus exercet se in-
nata mentis humanae curiositas, quaeque intellectum rationalem in
ordioe ad Deum non dirigunt, neque perficiunt, parum soliciti. Prse-
terea ostendimus, quod, nisi alium locum in Dei cognitione occu-
pent xoivai istae de bono et malo 'iwoiai, et operum naturae et provi-
dentiae contemplatio, quam qui in primo hominum statu iis assignatus
erat, frustra omnino fore studium omne in iis promovendis positum.
Sed haec ilia non sunt, de quibus hie loci agimus. Philosophia, quae
nunc ubivis obtinet, prout a multis seculis ab hominibus veri Dei
illiusque voluntatis penitissime ignaris exculta fuerit, plane alia res
est. Ejus usus in theologia, hoc est, principiorum, notionum, hypo-
thesium, quae docet, cum doctrina evangelii mistura ; qua medii, et
methodi, termini, quos intellectui humano circa objecta naturalia
versato ancillans excogitavit, seu quibus potius in ea expolienda pro
arbitrio suo usi sunt homines quidam propria opinione acuti et
Seupr.nxoi, in doctrinae istius enarratione, declaratione, expositione, et
praedicatione adhibendis, in quasstionem vocatur. Qualem in ea
quaestione viri docti olim sensum habuerint, quidque etiamnum ali-
qui sentiant, paucorum testimoniis ostendi potest. " Sunt/' inquit
Clemens Alexand. lib. i. Strom., "qui philosophiam cum maximo malo,
et ad hominum perniciem venisse in vitam existimant, ut quae pro-
fecta sit a maligno aliquo inventore." Tertullianus, de Praescript. ad
Haeret. " Haereses/' inquit, "aphilosophiasubornantur; inde^Eones,
formae, et nescio quae Trinitas hominum apud Valentinum ; Plato-
nicus fuerat: inde Marcionis Deus melior, de tranquillitate ; a Stoicis
venerat: et ubi anima interire dicatur, ab Epicureis observatur: et
ut carnis restitutio negetur, de una omnium philosophorum schola
sumitur. Quid ergo Athenis et Hierosolymis? quid academiae et
ecclesiae? quid haereticis et Christianis? nostra institutio de porticu
Solomonis est; nobis curiositate non opus est post Jesum Christum;
nee inquisitione post evangelium: cum credimus, nihil desideramus
ultra credere: hoc enim prius credimus, non esse, quod ultra credere
debemus/' Et Justinus Martyr ad Graec. : '£ra^«v /xarcfc ex rfi»
Wptnipwim* ra ruv <pi\off6<puv vpuv sXriXsyxrai <x pay par a -ra<r?jg ayvoias xai
avarris pav'evra wXtpv). Philosophos vocat idem Tertullianus, "haere-
ticorum patriarchas/' atque eadern pene Jerem. [?] lib. ii. cap. xxxvii.
III. Sed testimonia coacervare instituti nostri non est Non de-
fuisse viros magnos, sanctosque, qui ad versus hujus atque praeteri-
torum aliquot seculorum opinionem et praxim, suffragium tulerunt,
460 DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. [LIB. VI.
sat erit indicasse. Quid ipse in causa Lac sentiam, brevi dicam;
brevius forsan, quam res tanta dici debeat, cum ob multas rationes
anhelans in finem operis praeceps ruat oratio.
IV. In doctrina scripturarum duo consideranda veniunt; primo,
ipsa veritas divina ; deinde, enarrationis seu expositionis istius veri-
tatis modus. Quaenam sit veritatis ipsius natura, utque nihil com
mune cum vulgata pliilosopbia habeat, antea ostendimus. Modus,
quo e sacrario mentis divinae in iis veritas ista traditur et exponitur,
perpendendus restat. Eum vero varium esse, et <3-oXu<ro/x/Xov, norunt
omnes, qui Dei voluntatem in verbo suo revelatum nosse curant.
Necesse est confiteri, nullibi pene regulas et methodos istas, quas in
doctrina seu scientia ulla systematice docenda usurpandas jubent
rationes omnes logicae, in iis observatas esse. Prout igitur doctriua
ipsa, quae fid em et obedientiam peccatorum respicit, ex pura puta
revelatione emanavit, e sinu scilicet Patris per unicum Jesum Chris
tum egressa, ita modus illam enarrandi seu exponendi per Spiritum
Sanctum, tyei quodam divino singulari gaudens, alius plane abs eo
generis est, eique satis dissonus, qui rebus, et scientiis mere humanis
docendis aptus forsan est et idoneus; qui saltern ita plurimis vide-
tur. Hoc nos docet apostolus: 1 Cor. ii. 4-7, Ka/ 6 Xo/o$ pov xai rb
fj,ov ovx sv waGo?; avQpuvivqs ffotpfcts Xoyoig, dXX' sv &<ffoBsi%ei TLvsv-
s xat t)vvd{Lsu$' iva q vidng vp,Zv w r\ sv tiotpiq avQpuiwv, aXX' ev
Qsw. 2o^/ai/ dz Xa?u>D,asi/ h roTg re\eioi$ m 6o<piav ds ou rou
rovrov, ovds <rw af>%6vruv rov atuvos rouroy, ruv '/carapyov/Asvuv
XaXoD^agv aoptav ©soD sv [wtirripiu, rqv cUrtte*xftyU/*3*t}K Quern locum
superius enarratum inveniat lector. Consulat etiam, Eph. i. 8, 9,
17-19; Col. i. 27, 28, ii. 2, 8, 9.
V. Cum itaque hffic fuerit veritatis evangelical, atque ejus in
sacris Scripturis expositionis ratio, duo esse inter alia videntur, veri-
tati ipsi satis incommoda, quse in earn e vulgata pbilosophia irrep-
serunt. Hinc enim primo prodiit veritatis spiritualis varie et ffo/x/-
Xwg h airodstfyi mfyutnf revelataa, in ordinem systematicum, et seriem
rs%vixZ)$ methodicam dispositio ista seu compactio, quaa in scholis et
ecclesiis ubivis obtinet. Consortio, inquam, philosophias vulgatas
cum theologia inauspicato inito, ortum suum debent systemata pene
omnia theologica, loci communes, atque id genus propositionum cre-
dibilium farragines alias. Deinde sub accuratioris doctrinas prastextu,
veritatis divinae articuli, seu propositiones credibiles e Scripturis col-
lectae et excerptae, atque in formulas istas digestae, terminis et noti-
onibus philosophicis mistae, enarrantur. Ex hisce duobus theologia
quaedam philosophica oritur (quae in aliquorum scriptis ad theolo-
giam propius, in aliorum ad philosophiam accedit), qua doctrina
evangelica a sublimitate sua spiritual! dejicitur, et amplitudinem
suam ccelestem amittit Istiusmodi est theologia, quam doctorum
Lominum plurimi in qualibet Christian orum secta decent et profi-
CAP. VIII.] DE PHILOSOPHIC CUM THEOLOGIA MISTURA. 461
tentur. Hinc fit, ut nullus sit veritatis evangelicse articulus, quam-
vis in se planus, obvius et intellectui fidelium expositus, cujus etiam
vim et efficaciam spiritualem experiuntur sancti omnes, qui com-
munionem cum Deo in Christo colunt, quin, si a viro aliquo philo-
sophice docto accurate et &xpi£u$ enarrandus suscipiatur, illico iis
terminis, notionibus, rationumque momentis, sen minutiis potius, ita
praspeditur, ut frustra ilium intelligere vel capere, nisi esset peripa-
tetice eruditus, ipse Paulus apostolus contenderet.
VI. Hanc disputandi subtilitatem inter antiquos philosophos, unde
factum fuerit ut veritatem nemo percipere potuerit, meritb olim risit
Lucianus in Menippo [Ngxuo.wavr/a] 4; postquam incertissimas eorum
sententias salse exagitasset, addit, Kai <rb vdvruv dsivuv aro-rwrarov, on
ruv svavrturcuruv gxaffrog avruv "h'zyuv, ffpodpa vtxuvrai; xa/
sKopifyro, £<frs p^rs rti %zp(j,bv TO avrb T^ay/xa Xlyovr/,
^u%puv, avriX'sysiv ej^eiv, xa/ raOra, sJdora ea,<p£>$, u$ ovx. civ KOTS
tin *<*} -4/u^oi/ sv ravTti %pc'vw* — " Et quod absurdorum omnium maxi-
me fuit absurdum, de contrariis unusquisque quum diceret, invinci-
biles admodum rationes ac persuasibiles afierebat; ut nee ei, qui
calidum et frigidum idem prorsus esse contenderet, contra quicquam
hiscere potuerim ; atque id, quum tamen manifeste cognoscerem, fieri
nunquam posse, ut eadem res calida simul frigidaque sit/' Mali ideo
Lujus ortum et progressum paulo altius repetere placet
VII. Cilm primum evangelium in mundo praedicatum fuit, ejus
professores id sibi negotii dari arbitrati sunt, ut fide, et charitate
illius virtutes annunciarent, qui illos ex tenebris vocasset et in miri-
ficam suam lucem transtulisset. Divitiarum gratise divinaB, qua jus-
tificati fuerunt per sanguinem Christi, et ab ira ventura liberati,
celebratio, amoris ineffabilis Jesu Mediatoris in opere redemptions
admiratio et contemplatio, exempli illius in omni sancta obedientia
et vitaB sanctimonia imitatio assidua, quaque ope Spiritus Sancti
*\ovffius effusi ei indies conformes magis redderentur, mutua inter se
dilectio, bonorum operum inter homines utilium studium, cultus
Dei in spiritu et veritate secundum normam evangelii, et institu-
tionum Jesu Christi sirnplicitatem observantia, illorum religionern,
et in religione colenda studium operam et rationem absolverunt.
Spiritu Dei ductis, et verbo fretis magna agere et pad ad voluntatem
Christi sapientia erat, vita, et religio. Neque unquam destitue-
bantur gaudiis aut consolationibus spiritualibus et ineffabilibus, sta-
tui et conditioni, in qua erant, necessariis. Haud rnultum vero
temporis ab initio prsedicationis evangelica? effluxerat, cum impii
homines, et dsipQappevoi rbv vovv, illius impulsu, qui in mentes homi-
num tenebris spiritualil)us obsessas dominatur, veritatem ccelestem
varie torquere et pervertere inceperint. Cum enim ipsi carnales
fuerint, atque idcirco fieri non potuit, quin spiritualia iis essent stul-
titia, in secularem quandam sapientiam doctrinam evangelii perver-
462 DE PHILOSOPHIC CUM THEOLOGIA MISTUKA. [LIB. VL
tere sunt conati. Hinc Christum ipsum nonnulli umbram, phan-
tasma, id earn, merum hominem, hominem spiritualem deificatum,
etiam solem esse somniarunt ; fidem vero nudam rerum spiritualium
notitiam, aut scientiam, vel etiam perfectionis fanaticaa opinationem
vanam. Atque base illi quidem fingebant, neque " Patrem neque
Filium cognoscentes." Etenim istiusmodi hominibus cum spiritu-
alia <mu/Aar/?£w£ intelligere non possint, animis suis morem gerere
sensus pbilosopbicos sacris literis affigendo, solenne est. Virus hoc,
vivis adhuc apostolis, saltern eorum nonnullis, paulatim serpere cce-
pisse testatur ipsa sacra pagina, cui suffragatur illorum temporum
historiarum quod superest. Illorum autem auctoritati impar, in
prime illo adversus veritatem insultu illico succubuit Satanas. Sub-
lato autem sacro apostolorum et evangelistarum choro, corrumpendi
veritatem evangelicam, iterum opus aggressus est, non sine successu.
Quod scilicet in oppugnatione nunquam potuit, in defensione veri-
tatis sensim obtinuit. Etenim postquam hominum wrb Hvsvparog
ayiou infallibiliter pspopevuv generatio in terris esse desiisset, in manus
virorum omni seculari sapientia instructissimorum pervenit veritatis
patrocinium. Horum erant Clemens, Origenes, Tertullianus, alii-
que innumeri. Istis, cum iis armis, qua3 carnalia non sunt, verbo
scilicet, et Spiritu Christi adversus veritatis hostes uti non sufficeret,
placuit etiam rationibus aggredi e doctrina seculari petitis. Cum-
que viderint hsereticos, quos vocarunt (cum plane philosophi fuerint
Christianum nomen mentiti), aliorsum, qiiam oportuit expressa sacrae
Scripturoe verba trahentes, novis vocabulis in expositione veritatis ex-
cogitatis, & dolorum et fallaciarum latebris eos extrahere tentarunt.
VIII. Accidit autem temporis progressu, ut argumenta ista philo-
sophica, quae in veritatis defensione viri docti usurpaverant, atque
termini et vocabula, quibus hunc vel ilium veritatis divinaB articulum
enunciaverant. pro necessariis religionis Jesu Christi partibus essent
habita. Adhuc autem nulla fidei confessio methodica in ecclesiam
irrepserat, illius credendorum compendii prseter aliquam partem,
quod vulgo symbolum apostolorum nuncupatur. Sy sterna, aut cor
pus theologicum, seu catechismum methodice dispositum, et philo-
sophice ornatum, nullum adhuc fideles admiserant. Sacra Scrip-
tura sola norma erat controversias dirimendi, et docendi populum;
tantum vana traditionum opinatione, abs ejus instructionis Spiritus,
qui credentibus in ilium finem per Jesum Christum promissus est,
exspectatione nimis fuerunt abducti. Indies autem inter viros doctos
crevit philosophica, seu sapientiam secularem, cum theologicis mis-
cendi prurigo. Prassertim ruere in perniciem istam, postquam donis
spiritualibus destituti, aut illis haud satis fisi, prseter doctrinam secu
larem nihil habuerint, quo inter amicos eminerent, aut opprimerent
adversarios. Nullum non seculum malo huic, revera fundi ecclesi-
astici calamitati, notabile aliquod incrementum dedit. Dum itaque
CAP. VIII.] DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. 463
nova vocabula, et loquendi phrases aliqui excogitaverint, alii argu-
tias, et philosophice arguendi modos adhibuerint, fuerintque, qui
nodes nexusque dialecticos, quibus veritatis adversaries stringerent,
invenerint, plurimique verba, quibus Spiritus Sanctus in exponenda
veritate supernatural! utitur, in sensum e£urixov et philosophicum
detorserint, sanctissima et spirituals doctrina Jesu Christi sapientia
seculari varie corrupta est et pene amissa.
IX. Non aliter vir doctissimus Apollinarius in schisma prolapsus
est, et notam severiorem ecclesise, quam, cum esset disputator acer-
rimus, nimium in veritatis defensione subtilitatibus philosophicis
indulgendo; prout refert Acacius Berceae episcopus, Epistola ad Cyril-
lum Alexandrinum, quce actis concilii Ephesini inseritur. TV y&p,
iriquit, wvrjffsv ' Atfo\\ivdpiog o AaoS/xsyg efg £11 sv roTg sfAnpoedsv o
ayuvitfrris o virsp rq$ bpQqi; <riffr£u$ xparai
(bine prima mali labes) Sapffqffas kavrov ry
ysiv e% anopiov <ffopov$ nvag rtj xaOapa xai &()6\<fj TOV Xp/tfroD
<ffapsff'/.£'jaff£v sv roTg ff%iff/j,arr/,of'$ SUVTOV irapa, rip xaQoXov sxxXqfftq \oyi6-
Sqvar, — " Quam enim utilitatem insignis ille disputator Apollinarius
Laodiceus in ecclesiam attulit; dum veluti unus e principibus de
recta fide ad versus fidei hostes depugnat? An non, dum SUSB sapi-
entise nimium fidit, dumque ex inviis planeque impermeabilibus,
quosdam meatus et quasi vias, incontaminatam simplicemque Christi
fidem introducere nititur, id tantum conatu suo consequutus est, ut
ipse ab universa catholica ecclesia inter schismaticos haberetur?" Si
eadem religiosa veritatis ccelestis «5XaCg/a, quae ecclesiam diebus
Apollinarii, acerrimi pro vera fide disputatoris tenuit, in sequentibus
seculis viguisset, non adeo deformem, hiulcam, mistam, impuram doc-
trinam loco theologiaB evangelicse unquam admisisset, qualem postea
amplexa est; sed ausim dicere, defectionem istam in religionis Chris
tianas professione, quam gementes lugent fidelesomnes, ortum suum
et progressum, philosophise Gentilium cum theologia misturae de-
bere. Postquam enim ea in scholis Christianis locum occupaverit,
magna ex parte cessavit inter plurimos bona Dei in Christo scientia,
prout a Spiritu Sancto docetur in mysterio evangelii. Praesertim
autem malum hoc fatale omnia veneno suo sacra infecisse comperie-
tur, postquam philosophia peripatetica, quse per aliquot secula ne-
glecta jacuerat, bonarum literarum studiosis placere cceperit. Ea
vero per Arabes Muhammedanos excitata, et exculta, dicto citius
invasit Ghristianum orbem. Etenim philosophia ista praesertim
prout ab Arabibus exculta est, ad subtiles disputationes ingenerandas,
et perennandas de qualibet re lites, rixas et controversias, maxime
apta est et idonea. Ilia freti, scholastic!, theologiae evangelicae om-
nem fidem pene palam abrogantes, philosophicam et barbaram artem
seu scientiam ejus loco introduxerunt. " Enim vero, quis sano
judicio dubitare possit, plerasque notitias genuine scholasticas, non
4G4< DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTUKA. [LIB. VI
nisi puras abstraetiones esse, depuratasque Aristotelicse metaphysics
eliquationes, quandoquidem de rebus supernaturalibus agatur?" in-
quit Cornel. Jansenius Yprensis, in Augustino suo, torn. ii. col. 19.
" Isti," ideo, ut recte Verulamius in novo organo, " praaterquam
qubd theologiam" (satis pro potestate) " in ordinem redegerint, et in
artis foraiam effinxerint, hac insuper effecerunt, ut pugnax et spinosa
Aristotelis philosophia corpori religionis, plusquam est par, immisce-
retur." Et in omnibus prsetenditur nomen Aristotelis, cum tamen
potius pravos sequantur interpretes et commentatores. Nam, ut
taceam opera ejus, quaa primo ad Nelium quendam scepticum, ho-
minem literarum ignarum haereditate pervenerunt, deinde devoluta
ad Appelliconem Trium, qui exesos codices vendidit Sulla3 dictatori,
ad nos corruptissime devenisse; Arabes, a quibus isti subtilitates
suas hauserunt, omnis Grascitatis et Latinitatis ignarissimi, transla-
tionibus usi sunt ex Latina in linguam Arabicam, indoctis et rudibus,
quaa ex presso et arcto ejus dicendi genere, nullum sanum sensum,
pluribus in locis retulerunt. De iis omnibus Erasmus : " Optarim,"
inquit, " frigidas istas argutias amputari prorsus, Christumque ilium
simplicem ac purum restitui, penitusque humanis mentibus inseri."
X. Verum quidem est, illos sacrarum scripturarum libris usos
fuisse ; atque, qua3 in iis continentur, vera esse omnia confesses. Ve-
runtamen philosophia ista peripatetica penitus imbuti, et disputandi
seu prurigine abrepti, seu scotomate percussi, istinsmodi theologiaa
corpus, quod aiunt, confecerunt, quod sanctissimam Jesu Christi
religionem neutiquam exhibeat. Totum inter istos homines ac phi-
losophos antiques discrimen in eo positum est; quod inter libros,
quibus in scientia sua expolienda usi sunt, etiam sacras scripturas
admiserunt, quas ignorarunt veteres peripatetici. Unde scholasticos
multi potius philosophos appellandos censent, quam theologos, inquit
Beatus Rhenanus, Prsefat. ad Tertull. " Cum," ut recte idem Jan
senius in torn. ii. col. 184, "praeter nonnullas Aristotelicae philoso-
phia3 tricas, aut ineptias, e classibus dialecticis in theologiam im-
mistis, nihil omnino novi protulerunt." Graviter de hisce queritur
Erasmus PraBfat. in Hilar. " Fidei," inquit, " sym'bolum in scriptis
potius, quam animis esse coepit, et tot pene erant fides, quot homines;
creverunt articuli, sed decrevit sinceritas; efferbuit contentio, refrixit
caritas. Doctrina Christi, quaa prius nesciebat Xoyo/Aa^/av, coepit
a philosophic prsesidiis pendere. Hie erat primus gradus ecclesise
ad deteriora prolabentis. Tandem res deducta est ad sophisticas
contentiones, articulorum myriades proruperunt/' Et fatetur Tri-
themius, ab eo tempore, quo scholasticorum disputationes vel potius
dubitationes regnare cceperunt, sacram theologiam a philosophia
seculari fcedari et contaminari coepisse.
XL Cum verb Deo placuerit initio reformationis ecclesiarum ali
quot Europaearum seculo superior! tentatse, lumen et veritatem suam
CAP. VIII.] DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. 465
in simplicitatis evangelicae praedicatione emittere, nihil pene erat in
tota ecclesia apostatica, quod seque piis et bonis viris odio erat et
abomination!, ac theologica ista scientia, quae turn temporis in
scholis et academiis dominabatur. An in ipsis ecclesiarum reforma-
tarum scholis, atque inter omne genus viros doctos, ilia ipsa theologia
philosophica, denuo locum suum recuperaverit, necne, penes alios
judicium esto. Addam, quae habet vir doctissimus Johannes Dru-
sius, ad 2 Pet. ii. 22, ad verba ista, " Canis re versus ad suum vomi
tum/' " Canis ad vomitum redit," inquit, " qui redit ad id, quod
primi reformatores evomuerunt. Ea est theologia scholastica, quam
qui sectantur, veram negligunt, hoc est, verbum Dei; unde omnis ve-
ritas Christiana, et ea ipsa, quam scholasticam appellant, mixta fer-
mento humano, sic ut tarn pura et sincera non sit, quam esse debeat.
Quando tandem haec reformabuntur? nam ante non erit pax in ecclesia.
Utinam qui ad divina aluntur, aliter studia sua instituerent ; et spretis
his tricis serio se darent ad studium linguarum praecipuarum, et ad
lectionem textus sacri. Quod si fieret, haberemus theologos, quales
optare magis, quam sperare debemus; usque adeo verbum Dei sor-
det in oculis vulgi. Multi, quod enarrant populo e suggestu, non
intelligunt: tantum ex commentario sapiunt, quo nihil miserius aut
magis fugiendum ei, qui verum pabulum animse quaerit." Et, " Sus
lota:" " dici potest de eo, qui lotus (nam reformatio est quasi lotio
quaedam) se in luto sophistico rursum volutat, magno juventutis
et ecclesiae malo: nam unde, quaeso, haec dissidia, nisi ex illo luto?
ad vomitum redit, qui nunc iterum in academias revocat introdu-
citque theologiam scholasticam; panem ilium, qui procedit ex ore
solius Dei, miscens cum ferrnento philosophorum. Hi simplicitatem
credendi convertuut in curiositatem et subtUitatem disputandi;
quaestiones novas quotidie excogitantes, quarum pleraeque inutiles
sunt, prophetis et apostolis olim ignoratae, quae tamen augent nume-
rum disputantium, qui Christianum orbem hodie replent." Haec
ille. Audiatur etiam auctor libri cui titul., " Onus Ecclesiae."
"Pagani," inquit, " evangelicam normam destruere quaerunt; ideo
diabolus instigat doctrinam Christianorum paganicis auctoritatibus
fulciri, ac principiis fidei dogmata Gentilium commisceri, ut tandem
veritas evangelica, per sophisticos dolos e medio suffletur." Quibus
concinit illud Erasmi, " Ornnia pollicentur felicissime rem successu-
rain. Unus tamen scrupulus habet animam meam, ne sub obteutu
priscae literatiuae caput erigere tentet Paganismus." Verum ao-'
v-r/Jis 0?J ytyovsv ovru. Modus iste res spirituales docendi philoso-
phicus, ab evangelio alienus est. Primi etiam post apostolorum
tempora Christiani eum penitus ignorarunt. Consulantur antiquis-
simorum Christianorum scripta, non eo modo illos ^loXoyftt^iwt trac-
tasse, quo recentiores, invenientur. Illud autem in omni genere
optimum, quod antiquissimum.
VOL. XVII. SO
466 DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. [LIB. VI.
XII. Deinde, est in veritate spiritual! nativa et ccelesti sua hac
luce fulgente $s?6v r/, quod hominum mentes in sui admirationem
rapit, cogitque. InefFabili quadam gloria et splendore se in corda
hominum insinuat, et conscientias penetrat. Plenitudinem, ampli-
tudinem, sen libertatem inerrabili efficacia comitatam habet. Hisce
consistit verae theologiaB vita, animaque. At vero honim omnium
sensum, vim, et energiam miris modis obscurari, labefactari, minui,
cum notionum, terminorumque philosophicorum catenis onerata,
laqueis irretita incedere cogitur theologia, queruntur pene omnes,
qui ea uti vellent tanquam unica norma sanctam communion em in
Christo, cum Deo coiendi. Amitti, inquam, hoc modo spiritualem
istam in conscientias hominum efficaciam aut auctoritatem summam,
atque amplitudinem coelestem et spiritualem, quaB veritatis evange-
licse pure et illibate traditae, individuae comites esse solent, facile
sentirent, confiterentur etiam omnes, nisi plurimorum mentes insu-
perabilibus praejudiciis occuparentur. Hinc spirituals sapientiaB loco,
nescio qua3 sterilis et arida sententia substituitur; cujus notitia et
peritia summa imbuuntur saepenumero homines impii, infideles,
carnales, mundani, et abs omni salutari Dei in Christo cognitione
alieni. Id etiam quotidie evenire videmus ; pessime scilicet obscurari
rerurn evangelicarum naturam spiritualem, dum docti et acuti ho-
munciones multum operis in eo ponant, ut illas accurate, methodice,
et philosophice doceant.
XIII. Porro: plurimos olim errores tanquam ex equo Trojano ex
philosophia hac in ecclesiam irruisse, ex Tertulliano aliisque osten-
dimus. Etiam, quicquid etiamnum de multis fidei articulis garriunt
sophistse, e philosophia peripatetica prodiit.
XIV. Rixarum etiam infinitarum, atque inutilium disputationum
materiam vulgatam philosophiam affatim suppeditare, res ipsa cla-
mat. Hac freti homines acuti et dicaces,
» Statum lacessunt omnipotentis Dei
Calumniosis litibus.
Fidera minutis dissecant ambagibus,
Ut quisque est lingua nequior.
Solvunt ligantque quaestionum vincula
Per syllogismos plectiles."
Quae de philosophis antiquis olim cecinit Prudentius Apotlieos. Hym.
in Infidel. Multa autem miscent ubivis, quse vix ipsi intelligent, qui
iis utuntur. " Puderet me dicere non intelligere, si ipsi intellige-
rent, qui tractarunt," inquit Melchior Canus, Loc. Com. lib. ii. cap. vii.
Notatu etiarn dignissima est doctissimi Vivis fv<rra<r/£, et querela ei
fundata in lib. xviii. Aug. de Civitate Dei, cap. xviii. "Tlieologi,"
inquit, " magno conaensu docent, soli Deo competere ex nihilo all-
quid creare. De quo multa Thomas, cujus arguments infirmat
Scotus, ut sua confirmet, quas labefactare conatur Occamus, ut sua
CAP. V1TI.J DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. 467
figat, at ista quoque Petrus Aliacensis luxat, neque adeo vel ludunt
in re seria, vel affectibus et factionibus suis cogunt rem coelestem
subservire. Qui mores possint emendari, qui sedari et tolli pravi
affectus, quid fieri denique ex doctrina dissidiis agitata et tracta,
versaque sursum et deorsum pro libitu affectuum humanorum, con-
cussa machinis tarn pertinaciter litigantium?"
XV. Hinc ortum ducunt, atque astern 33 efficiuntur lites theolo-
gicse; quaa facile omnes sine dubio dirimi possent, si uni verbo divino,
et Spiritui Sancto in eo potenter loquenti, homines (pudet dicere)
Christiaui, saltern professione tenus, se in fid em et directionem de-
derent. Dum vero omnis pene omnium hominum sapientia, qui res
religionis curant agitantque, philosophia hac penitus inficitur, si non
ipsissima hsec philosophia sit, perennantur controversias, et dissenti-
entium quamvis in rebus minimi momenti reconciliatio impossibilis
redditur. Hinc librorum maximorum, et disputationum, de rebus,
assertionibus, terminis, quorum omnium nihil unquam audiverat
Christianus orbis, nisi forte fortuna in mentem venissent Aristoteli,
bibliothecaB theologies plenaa sunt. Quasnam vero inde malorum et
turbarum Ilias prodiit, uon hujus loci est exponere.
XVI. Verissime et gravissime in hanc sententiam plurima non
ita pridem de doctrina Trinitatis agens scripsisset D. Hoornbeekius,
Socin. Confutat. lib. ii. cap. iv. sect. 3. " Quibus," inquit, " obsecro
terminis, aut notionibus, spSarevovTss rem nobis sua profunditate
avpoairov, plene ac plane explicare tentemus, phrasibus, aut dis-
tinctionibus nuper in schola natis ? potissimum ciim omnes termini
logici, aut metaphysici, quibus hac in re solemus uti, ex rebus inferi-
oribus, earumque consideratione et collatione per nostri intellectus
operam formentur; istius autem mysterii nullum in hisce exemplar
sit. Nee usitati termini ad hoc explicandum videntur satis propor-
tionati, aut apti; a quibus eo etiam religiosius abstinemus, quod ut
quotidie alii et alii de novo reperiuntur, pro inventts semper novis,
vel factis distinctionum generibus, ita annon quoque hie commodior
aliqua distinguendi notio exstrui possit, haud immerito dubitemus.
Saltern gradum suspendere, extra periculum videtur. Neque facile
credimus, veteres eo minus hie sapuisse, licet ii recentes nostras dis
tinctionum formulas ignorarint. Prasterea et videmus, dato distinc-
tionis aliquo genere, mox acriter de hoc disputari, missa saBpe rei
summa, atque in praejudicium veritatis, audaciils et inanius saepe
quam certius." Ita est; lis litem generat, distinctio distinctionem ;
quique omnes sibi tenere visus est, nequidquam ultra eos sapit, qui
nullam. Hinc factum esse gravissime admonet Jansenius Yprensis,
" ut revera plerisque Christianis, scientia receutioris theologiaa ad
nihil pene serviat, nisi ut sensu diversa diversorum suis apta cupidi-
tatibus noscendo et sequendo, deposita Christiana simplicitate ver-
Biitiores, et probitate nequiores fiant/' Angustin. torn. ii. col. 22.
468 DE PHILOSOPHISE CUM THEOLOGIA MISTURA. [LIB. VI.
XVII. Sed nolo ego diutius hisce immorari. Dabitur forsan in
tolerantia Dei opportunitas, qua de vero usu, et instauratione philo
sophic pluribus agam ; paucis ideo hie finiam.
XVIII. Qui contentionum et rixarum, quaa inter Christiana? re-
ligionis professores, tanto strepitu, tantis animorum motibus, odiis,
exacerbationibus, tantoque sanctissimi nominis Jesu opprobrio, et
evangelii scandalo ubivis agitantur, origines, occasiones, et causas,
odio procul, amore etiam et studio partium investigarunt, oppido
pauci fuere : —
" Numero vix sunt totidem quot
Thebarum portae vel divitis ostia Nili." — Juv. Sat. xiii. 20.
Fraejudicia inveterata, quae seculi rationes pepererunt, alio mentes
hominum divertunt. Qui vero dissidia et lites inter partes compo-
nere, per mutuam rigoris opinionum remissionem, et cessionem ten-
tarunt, diu est, quod, operam et oleum se lusisse, iutelligere possent.
Justissimo Dei judicio, contentionum harum vanitati homines sui
plenos, quoniam nollent se simplicitati et puritati evangelii sub-
mittere, tradenti, funestissimum hoc malum, nonnulli ascribunt, ita
tamen, ut ipsorum hominum tenebras, prsejudicia, affectiones et con-
cupiscentias pravas, earum omnium causam immediatam et vitiosam
esse, asserant. Supposito autem justo Dei judicio, hominum peccatis
id commerentibus, affirrnant, medium praBcipuum teterrimos istos
errores, qui ubivis scatent, in ecclesiam Christi inferendi, atque illos
circa aliaque perennandi Jites, misturam istam fuisse, de qua agimus
philosophiaa ciim Platonica3, turn Peripateticae, cum doctrina evan
gelii. Ex horum hominum sententia, donee excusso hoc confusionis
Babylonicas pulvere, ad sirnplicitatem evangelicam redeuntes, Chris-
tiani sapientes fieri per "Spiritumrevelationis in mysterio evangelii"
unice contenderint, frustra erit abs ea pugnandi et rixandi vanitate,
qua ubivis exercentur, liberationis spes aut exspectatio. Hx>c, inqui-
unt, illud est, quod tarn nefarie inter se commisit Jesu cultores;
quodque omnium separationum et schismatum fons est. Hinc theo-
logiam in artem o^uandam spinosam et perplexam, seu scientiam,
quam sine ulla Spiritus Sancti ope, aut lucis spiritualis communica-
tione non secus ac alias artes secuti, homines pravi discunt, mutatam
esse dicunt. Ejus autem theologis3 studio, mentes studiosorum a,
verse sapientise, per ficlem, preces, meditationem in verbo Dei assi-
duam, et obedientiae evangelic.aB sanctam praxim, disquisitione divi-
nitus instituta, averti quiritantur. Theologiam ideo evangelicam ab
omni philosophic mistura absolute separari debere autumant. Homi- ••
num vero mentes ab inveteratis prasjudiciis, quorum nexibus tenentur, ,
liberare, et sapientiam istam -^evd^vu^ov, qua3 magnam partem erudi-j
tionis istius, cujus opinatione vana tantopere se effert doctorum turba, '
constituit, radicittis evellere, Spiritus Sancti solius opus esse, quod|
potentias sua3 exsertione efficaci eum demum effecturum affirmant. >
CAP. IX.] DE THEOLOGIZE STUDIO. 469
CAPUT IX.
De studio theologiae seu Scripturarum.
I. NATUKAM, ortum, progressum, et ampliationem variam theolo
gies, sen doctrinse de Deo, voluntate illius, ac obedientia nostra
ei debita, pro instituti nostri ratione exposuimus. Habitum etiam
mentis seu intellectus, quo doctrinam istam rite percipimus, totum
hominem in usu ejus salutari dirigentem, aperte, et uti spes est, ad
mentem Spiritus Sancti explicavimus. De studio theologias, et quo
modo quis theologus evangelicus evadat, ultimo hoc in loco paucis
disquirere statuimus. Eum autem solum theologum proprie dici,
qui cum in mysterio evangelii salutariter sapiat, donis spiritualibus
insuper eatenus est instructus, ut possit alios ejusdem mysterii cog-
nitione instituere, ad gloriam Dei, et laudem gratis Christi, pluribus
antea ostendimus.
II. Hoc autem fine proposito plurimos excidere videmus, cum
ratio male instituta nullum exitum invenire possit. Pervulgatam
viam studiorurn, et methodum nolo ego hie loci exagitare, aut in-
sectari. Qui in iis persistunt idoneos habent auctores facti suL
Professorates in scholis et academiis theologicis, qui philosophicam
istam veritatis spiritualis exponendse rationem, quam superius enar-
ravimus doceat, utilitatem magnam esse; majorem, quam vulgo est,
esse posse, censemus. Directiones, vias, methodos theologica stu-
dendi et tractandi, quas ediderunt multi eruditione celebres, quam-
vis invicem sibi saapissime repugnantes, obstantesque, excutere, ad
nostrum propositum haud pertinet. Non omnes omnia asque sapi-
mus. In quo studio aliqui damnum facerent, uberem profectum se
recipere alii profitentur. Qua3 vero in earum ullis tenebris, rixis, dis-
putationibus, opinationibus vanis, prsejudiciis, quibus ad unum pene
omnes, qui theologiaa studio nomina dedimus, intricamur, aut ansam
praabent aut fomitem, rejicienda esse, spero, omnes judicabunt.
III. Ad Lesbias et arbitrarias aliarum artium et scientiarum re-
gulas, spiritualem veritatem seu theologian! exasciandi, et dedolandi
studium alibi rejecimus. ©g/oi/ n continet doctrina haac, quod re-
pagulis istis coerceri non vult. Libertatem et lucem aliam intellec
tus, alia mentis principia et proposita, fines alios, aliasque cordis
affectiones in sui cultoribus exigit theologia, quam quas artes et
scientiaa seculares aut philosophic^ norunt, aut curant. Commu-
nionem cum Deo in mysterio evangelii per Jesum Christum sanc-
tipsimam colere, animas ad veritatum salutarium, quaa neque menti
a natura insitaa sunt, neque ei per ilia objiciuntur, qua3 considera
tion! et examini ejus rationali subsunt, vim et efficaciam spiritualem
experiendam, excercere necesse habent, qui sapientia hac spirituali
imbui vellent. Illuminatio cordis, spiritus sapientire communicatio,
470 DE THEOLOGLE STUDIO. [LIB. VI.
mysteriorum regni Christi, per Spiritum ilium revelatio, et ipav'epuffis,
translatio e tenebris in mirificam Christi lucem, thesaurorum sapientice
et scientise, qui in Christo absconduntur, participatio, quse omnia hor-
ret philosophia, quaeque cultoribus ejus stultitia semper fuere, nudcO
voces et pra3terea nihil, theologiam nostram pariunt et constituunt.
IV. Noli ideo lector exspectare, ut hie librorum catalogum recen-
serem, aut libros legendi methodum prsescriberem ; id alii utrumque
dudum, multo cum judicio, nee minori vot.vam'yvutiiac fama prsesti-
terunt; Gisbertus Voetius prsesertim in bibliotheca sua theologica,
vir croXu,tta0&<rrarog, ob raram eruditionem, pietatem singularem, ac
veritatis amorem nunquam satis laudandus.
V. Sed non eo tendunt quse molior. Professor! s theologici munus
ego neutiquam sustineo; neque aliorum in studiorum ratione aut
methodo instituendi cura mihi incumbit. Odi scholarum strepitus
et sophisticam. Domi, Deo ita gratiose disponente, et apud me
ipsum vivo. Id ago, si quo modo domus fidelium inservire commo-
dis possim. Pauca ideo sunt, quse piorum studiosorum meutes in
veritatis coelestis, cujus naturam exposuimus, indagatione, promovere
possint, quas de studio theologise addenda habeo. lis vero, ut, quo
tendimus, perveniamus, qusedam sunt praemittenda.
VI. Primo ideo advertat lector, me non aliter vocabula ista seu
nomina theologise et theologorum hie intelligere, quam secundum
principia superius posita et confirmata ea accipi debere ostendi.
Scientiam quandam, atque certum genus hominum ea instructorum,
disputatione hac nostra haud denotant. Omnes fideles Christian!
theologi sunt; cum scilicet iis omnibus lumen salutare evangelii sit
indultum. Discrimen, quod inter eos reperitur, graduum est. Etenim
donorum spiritualium inter fideles per Spiritum Sanctum distributio
plane est arbitraria. " Operatur in omnibus naGac, /SouXgra/," 1 Cor.
xii. 11. Hinc omnis inter se theologorum differentia pendet. Idem
lumen salutare omnibus inest. In illud indies " transformantur a
gloria in gloriam per Dominum Spiritum." xapfapara autem varie
iiscum per eundem Spiritum communicata, ingens dant inter hosce
theologos discrimen. Theologia itaque, quantum habitum intellec-
tualem salutarem, seu lumen spirituale mentem renovans et in irna- j
ginem Christi, qui lux est, transformans denotat, omnibus et solis j
fidelibus propria est. Quse ad luminis istius augmentum, habitus |
confirmationern, adeoque intellectus elevationem spiritualem, et per-
spicuam objecti salutaris modo debito perceptionem, atque veritatis
cognitaa enarrationem seu declarationem spiritualiter efHcacem per
tinent, quibus inter theologos discrimen omne consistit, ilia sunt,,
quse in studio theologise prsecipue promovere curamus.
VII. Dona ilia Spiritus gratuita, quse lumini salutari superaddita
theologos evangelicos inter se varie distinguunt, duplicem in menti-
bus hominum iis instructorum effectum producunt. Etenim primo,
CAP. IX.] DE THEOLOGIZE STUDIO. 471
cum fideles omnes adulti vi luminis salutaris, quod eis in conver-
sione ad Deum infunditur (unusquisque enim illorum lux in Domino
efficitur), radicalem et fundamentalem notitiam totius consilii Dei,
de gloria sua in illorum obedientia et salute demonstranda habeant,
quoniam spiritualium omnium sint capaces, atque ea salutariter per-
cipere possint, notitiam illam, in veritatis quatenus a Deo revelatse
et in sacris scripturis propositaB apprehensione, certiorem, clariorem,
pleniorem, et distinctam magis reddunt.
VIII. Distincta, inquam, expressa, fixa, solida scientia rerum spi
ritualium in scripturis propositarum, ab iis dependet. Eorundem
etiam effectus est judicium sanum et solidum, quod vera a falsis dis-
cernere, atque veritatis articulos eo ordine disponere potest, quern
ratio ea naturalis, quam ad invicem habent, requirit,
IX. Secundo, Dona base sola bomines reddunt d/Saxr/xoug; illo
rum enim virtute txavoi efficimur, ad alios, qua ipsi imbuti sumus,
bona Cbristi cognitione instruendos. Cui autem base adsunt, boc
est, lumen salutare mentem elevans et disponens ad salutarem veri
tatis evangelicae perception em, atque dona ista Spiritus Sancti, quas
lumen illud excitent, augeant, incendant, et veritatem in sacris scrip
turis propositam distincte menti inserant, atque insuper idoneum
redd ant ad aliis impertiendum illam Dei in Ghristo cognitionem,
quam ipse gratiose adeptus est, is de quo agimus tbeologus est.
Studium itaque theologiaB nihil aliud est, quam promovendi lumen
salutare, et dona spiritualia, quibus sapientia hsec coelestis consistit
in mente tbeologi conatus, ad normam verbi diviui institutus. Hoc
ubivis nos docet ipsa Scriptura, 1 Cor xiv. 12; 2 Cor. iii. 5, 6, 18,
iv. 6; Eph. i. 17-19, iii. 7, 16-19, iv. 15, 16; Col. i. 26, 27, it.
2, 3, 7; 1 Tim. iv. 12-16; 2 Tim. iii. 14-17; 1 Pet. iv. 10, 11; 2
Pet, iii. 18
X. Tertio, TheologiaB usum in ministerio evangelii prsecipue consi-
derandum proponimus. Ejus quidem notitia neminem per se sola
constituit evangelii ministrum, xvpius ita dictum. Requiritur porro
in theologo quocunque ad munus illud rite suscipiendum per elec-
tionem et separationem ecclesiasticam solennis vocatio. Quod vero
quis aptus et idoneus sit ad munus illud obeundum, e tbeologia est.
Quamvis ideo ea sit illius natura, ut unusquisque, cui curse est vel
Dei gloria vel salus propria, ei operam dare debeat, iis tamen modo
peculiari illam promovendi et excolendi officium incumbit, qui alios
in cognitione voluntatis divinaa instruendi studio tenentur. Si enim
ii, qui in sacrum ministerii munus animos intenduut, serio apud se
perpenderent, quale lumen ultimis hisce diebus, qua3ve dona spiri
tualia, Domino Jesu plebi Christianas, seu plurimis e vulgo fidelibus
gratiose largiri placuerit, e re sua esse sine dubio statuerent, totis
viribus, summoque animge nisu " donorum spiritualium," qua3 ipsi in
peculio liabent, proventum curare sedulo. Quod artes et scientias
472 DE THEOLOGIZE STUDIO. [LIB. VL
didicerint, quod philosophise et linguarum cognitione sint instruct!,
quod rixando, disputandoque totos dies terere possint, vix sufficiet,
quo exeat e contemptu, saltern ut in pretio ullo habeatur eorum
ministerium. Non enim ista sunt de quibus, immediate cum ecclesiis,
iis res est. Si qui ad sementem et messem faciendam operam alteri
locaret, se navigandi aut bellandi scientia peritum esse gloriaretur,
baud effugeret, quin conductori suo ridiculo esset et despicatui.
Neque melius ei cedet unquam, qui seientiss secularis, et tricarum
scbolasticarum confidentia inflatus, ^apiff/Aaruv spiritualium vacu.us,
hospes in mysterio evangelii, se in populum Christianum docendi
munus ingereret. Egrediuntur quotidie (quod dolendum) in vineam
Domini " oratores novi, stulti, adolescentuli," qui cum bonas literas
vix e Jimine salutaverint, vana tamen ob rationes frigidas et nihili
scientise opinatione freti, se ruricolas idiotas sesquipedalium verborum
strepitu percellere, et in officio facile continere, posse credunt. Cum
vero ad opus ministerii fungendum deventum est, omni vera theo-
logia, hoc est lumine salutari et donis spiritualibus destituti, adeo
misere frigent, atque inepte se gerunt, ut iis omnibus, quorum in
cordibus sunt vise Domini, quique, quid ea vita seterna, quaa in cog
nitione Dei et Cbristi consistit, norunt, illico nauci sunt et despi
catui. Hinc irse, rixse, dissidia, atque schismata proveniunt, quibus
ut verae theologies studio, et pietatis praxi a ministris evangelii, non
vi et armis obviam eatur, et officium nostrum, et tempus postulant.
XL Hisce pro instituti nostri ratione praamissis, restat, ut ea, quae
ad progressum utilem in studio theologisB faciendum necessaria esse
videntur, breviter recenseamus.
XII. Prim 6, Utrum necesse sit, ut artium et scientiarum com-
inunium, quibus ad theologiae studium instructos accedere debere
studiosos consentiunt docti omnes, mentionem facerem necne, animi
dubius aliquandiu hsesi. Quid enim ea hue referam, de quibus nemo
ambigit, qua3 nemini non sunt nota. Cur autem id facerem, toties
quamvis factum, rationes non desunt : faciam igitur. Ea3 autem
sunt grammatica, ad quam linguarum originalium peritiam refero,
logica, et rhetorica. Quamvis enim absque harum notitia, hoc est,
prout rs^viKug docentur, quis sapiens in mysterio evangelii fieri
possit, cum tamen communia cum casteris scientiis, quibus istse in-
serviunt, is modus doctrinam ccelestem tradendi et exponendi, qui
in script uris observetur, multa habeat, utiles saltern eas esse judica-
mus ad sapientiam istam promovendam, et progressus in ea peculiar!
illo modo, quem proposuimus, faciendos. Alias autem eruditionis
secularis partes, et ornamenta, non ideo silentio transimus, quasi e
studio theologico in alia penitus ablegantes. Qnisque eis pro genio
suo, ingenioque operam det, omnimodaB prsesertim historic. Com-
municationum autem omnium conceptuum rationalium, scriptura,
et sermo vocalis, modi sunt et media. Quicquid vero dicitur, quic-
CAP. IX.] DE THEOLOGLE STUDIO. 473
quid scribitur, quo conceptus ulli mentis rationalis enunciantur, fun-
damentalibus nititur artium istarum communium regulis et princi-
piis. Omne enunciatum ab iis deficiens, vel ab ipsa ratione deficit,
aut ration! tenebras offundit et caliginem. Imb illa3 ipsae artes nihil
aliud sunt, quam generalium quarundam regularum, quas in con-
ceptuum rationalium per verba communicatione usurpandas rerum
natura docet, quasdam delineationes. Res ipsae itaque, mentis sci
licet rationalis conceptus verbis enunciati, quibus homines sensa sua
enarrant, de rebus dubiis disceptant, atque sibi invicem, quse vera
videntur persuadent, artibus hisce sunt priores. Cum autem nemo
mortalium magis potest omnes vias modosque, quibus homines in
mentis suaa sensus enunciatione utuntur, comprehend ere, quam omnes
omnium conceptus rationales, quorum diversitas parit enunciandi
discrimina. concipere, non possunt non esse valde utiles istse pluri-
morum virorum sapientum per tot secula observation es, quse in arti
bus hisce continentur. Porro : communium scientiarum istarum
peritia, aut in illis excercitium mentis, earn in conceptibus suis for-
mandis adjuvat, facultates omnes roborat, judicium intellectus con-
firmat, res ipsas, circa quas mens et ratio versantur, ambiguitate et
deceptionibus liberat, atque nudas, claras, distinctas earum naturas
contemplationi sistit proponitque.
XIII. Optandum sane esset, ut ii, quibus studiosae juventutis in-
struendaa provincia obtingit, majorem curam, diligentiam, et pru-
dentiam, quam vulgo in scholis et academiis fit, adhiberent, qua
solidam in artibus hisce doctrinam, et peritiam utilem studiosi con-
sequerentur. Certissimum enim est, superficial am et indigestam
earum notitiam, quse tamen umbratili scholarum palestraB sufficiat,
bonis ingeniis praBJudicio saepissime maximo esse, commodo et utili-
tati nulli. Bevera, qui inter studiosos utilem ullam in artibus hisce
communibus peritiam consequuntur,
" apparent rari nantes in gurgite vasto."
Omnes laudabiles in nonnullis conatus antevertit ignavia. Studiorum
difficultates et aagritudinem pati nolunt. Omnem enim animi et
ingenii laborem pertinaciter nonnulli aversantur, qui tamen, nescio
qua stultitia ducti inter eruditionis candidates nomina sua referre
non erubescunt. Tandem vero ipsi, atque ii, quorum interest, ut
meliora prosequerentur, sera nimis experientia edocti, quantum no-
cuit, loca studiis destinata, tali animo occupasse, intelligunt. Deinde
plurimi durn sedulo artibus hisce addiscendis operam dare debeant,
nullum certum laborum finem sibi pirestitutum habentes, hue illuc
in studiis lectione varia vagantur, atque ita nullo tandem in erudi
tionis genere utilem progressum consequuntur. Alii peritorum in-
structorum beneficio destituti, invalidis conatibus tempus terentes,
semper aliquid agere incipiunt, perficiunt nihil unquam.
474 DE THEOLOGIZE STUDIO. [LIB. VI.
XI V. Cum enim, quse vere utilia sunt nimia difficultate et tene-
bris circumsepta apparent, opus inceptum pertsesi, ad trivialia ista
et nullius frugi, quse maxima librorum futilium copia suppeditat,
victi dejiciunt animos. Illud autem, quod series et laudabiles plu-
rimorum conatus irritos reddit, prsepedimentum, et frustraneos, na
turae est et veri finis artium et scientiarum omnium ignoratio. Ad~
versus malediction em, quse ob peccatum primurn humsno generi
incumbit, contendere, seque a poena ilia ignorantise veritatis et tene-
brarum, qua naturaliter premimur, ad unum omnes liberare, propo-
situm sibi habuerunt primi earum inventores. Cum enim anima
humana csecitate et rertim omnium ignorantia se praegravari persen-
tiscat, omni modo nititur, se ex earum laqueis extricare. Huic
vero fini assequendo scientiarum encyclopsediam minime sufficere
novimus ornnes. Fin em autem alium generalem in artium et scien
tiarum studio sibi propositum babere non possunt, qni salutaris
luminis evangelici sunt ignari. Earum ope e tenebris naturalibus
emergere vellent. Hie ideo innatse vanitatis potestati et imperio
obnoxiaB misere, hue illuc in indagatione veri fluctuantur plurimo-
rum mentes. Nam eum finem, quern intendunt, neminem, nisi per
gratiam Christi salutarem, assequi posse, confitentur omnes Chris-
tiani. Donee ideo scientise et artes omnes, quod superius optavimus,
ad normam et in usum veritatis infallibilis instaurentur, fieri non
potest, quin plurimis earum studium infeliciter admodum succedat.
XV. Secu-ndo, Studiorum ratione excogitata, quid illud sit, seu
quis scopus, in quern animis oculisque collimant, attente perpendant
studiosi. Cum enim finis totius operis regula sit, in disquisitione
et usu mediorum, nisi perpetuo a via aberrare vellemus, is accurate
semper attendi debet. Is vero quis, qualisve sit, aut esse debeat, ex
ante dictis satis constat. Sunt, qui systemata tbeologica, quibus
ad certa rerum capita doctrina evangelica redigitur, nocturna et
diurna manu versasse, donee sis rvirov illorum traditi, ipsi indicatu-
ram quandam theologise mente concipere sibi videantur, satis habent.
Quid aritiqui patres, quid scholastici, quid recentiores tbeologi sen-
serint, aut scripserint, in rebus fidei et negotio religionis, legere,
scire, et memoria tenere, illud est, quod absolvit aliorum propositum.
Peiitiam philosopbicam, in scientia nescio qua theologica assequi,
pro virili intendunt plurimi. At fines bos omnes nos antea procul
a finibus tbeologise amandavimus.
XVI. TJt " sapientes et intelligeutes" fiamus in mysterio evan-
gelii, in cognitione Dei in Christo, in secretis consilii et foederis di-
vini, in arcanis cultus spiritualis, et obedientia fidei, id aliquid est,
quo in studio hoc tendimus. Maneat hoc fixtim ratumque, cui in
mediorum electione et usu collineat mentis acies. Si " sapientia sit
superne veniens a Patre luminum," si intelligentia in mysterio, qua
per Spirifcum Sanctum sumus donandi, theologia ista, qua initiari
CAP. IX.] DE THEOLOGY STUDIO. 475
vellemus, maxima sine dubio stultitia esset, mediis ullis ad notitiam
ejus obtinendam uti, ea sola praater, quse a Deo ipso prgescripLa,
Spiritus Sancti communicatione insuper cumulantur. Qui hunc
sibi scopum cum debita Dei reverentia, sui, viriumque suarum natu-
ralium abnegatione, ope et beneficio Spiritus Christ! per fidem nixus,
destinat, mediisque nullis, nisi in ordine ad ilium finem, adeoque
eo modo, quo istiusmodi mediis ad talem finem obtinendum, hoc
est, pie et religiose, uti decet, utitur, illius, Deo favente, studia ad
eum exitum pervenient, qui erat propositus. Dum vero hue illuc
in mediorum incertissimorurn usu vacillant studiosi, fines nescio quos
sibi propositos passim insequentes, quamvis " aurum in ignem coii-
jiciant," plerumque tamen prodit " vitulus." Hoc ideo, qui nollent
in studio theologies operam et oleum perdere, propositum fixumque
sibi habeant, id aliquid quo tendunt, quodque omni ope qugesitum
eunt, sapientiam esse spiritualem et salutarem in mysterio evangelii.
XVII. Tertio, Omnem veritatem supernatural em. a Deo revela-
tam, propositionibus didacticis in sacra Scriptura contineri superius
probavimus. Ejus veritatis spiritual! et salutari notitia consistit
nostra sapientia. Sedulam ideo scripturarum lectionem, atqtie in
iis nieditationem assiduarn omnibus theologiaa candidatis absolute
necessarian! esse facile concedent omnes; at vero quantum ex eventu
patet, verbis quamvis concedant, qui in rein istam cogitatione cura-
que debita incumbunt, oppido reperientur pauci. Hujus vero ne-
glectus in hoc studio plurimis non damnum sed perniciem infert.
Neque aliter fieri potest, ubi finem quemcunque se intendere ho
mines profitentur, neglectis aperte mediis. In lectione scripturarum
varia, et segni, perniciosse mentis remissioni juncta parum operis
absumunt, in verbi auditu et prsedicationum solennium minus, in
meditatione nihil, nulli tamen dubitant, quin theologi consumma-
tissimi sint futuri; stultissimum genus hominum, et quod merito
contenmi debet. Nobilem et ccelestem sapientiam, cui nihil in vita
humana par est, aut sequale, investigantt-s, medium illud pene uni-
cum, quod ei fini destinatur, flocci pendunt, saltern habent in post-
remis. Sapiunt ; si quidem id sapere est, velle id quod non potest
contingere. At toti sunt forsan in lectione scriptorum veterum,
recentiorumque theologoium, qui data opera scripturarum sensus
enarraut? esto: atque nos diligentiam istam laudamus. At hoc
scripturarum studium non est. Aliud plank est ardentibus votis
per fidem in Christum effusis, implorata Spiritus Sancti ope, ipsas
Scripturas legere, atque in iis meditari, quo Spiritum, qui in iis
viget, imbibamus; aliud aliorum hominum scripta, utcunque docta
et veritatem ccelestem redolentia, evolvere. Audiant Acostam Je-
suitam. " Ille," inquit, " qui cum puritate animse legit Scripturas,
plus proficiet, quam si enodare tentaret niysteria multis commenta-
riis." Addit autem pene quid fanaticum, ut quibusdam videbitur,
47G .T)E THEOLOGIZE STUDIO. '^LIB. VI.
nempe, " plures se vidisse ignaros, qui vix latin & intelligerent, qui
tantum lumen bauserint ex saeris Scripturis, ut ipse obstupuerit,
cum professores omrii studiorum assiduitate, simile quid docere
baud potuerint." Bene est, quod Jesuita erat, et vir doctus. Etiam
et Erasmum Pnefat. in Nov. Test. : " Haec inquam et hujusmodi"
(hoc est, fidem, charitatem, sanctitatem, mundi contemptum secun-
dum Dei verbum) " si quis afflatus Spiritu Christi praadicet, inculcet,
ad haec liortetur, invitet, animet, is demum vere theologus est,
etiamsi fossor fuerit aut textor; hsec si quis et ipsis prsestet moribus,
is denique magnus est doctor/ 7
XVIII. Cum autem nonnulla sint, quae plurimorum mentes a
scripturarum ipsarum studio absterreant, atque adeb perniciem eis
ferant prsesentissimam, non abs re erit, ea hie loci paucis recensere.
XIX. Primo igitur Scripturas sacras, eo quod obscuraa sint et dif-
ficultatibus perplexes, vel quod mysteria fyfara contineant, quibus-
cum ingenium humanum nihil communitatis libenter habere velit,
vix recte et perspicue iritelligi posse, plurimis persuadet arcana mentis
humanae infidelitas. In id autem diligentius inquirere, cui intelli-
gendo impares se esse sentiunt, illorum esse officium non arbitrantur.
Historiis ideo quibusdam exceptis, atque iis, quas cum aliis scientiis
communia habet Dei mentis ilia revelatio, ultra verborum sonum et
literarum corticem, in illius studio vix procedunt. Terrent segnes
et terrenas animas mysteria profunda, et sapientiae cosiest is radii, qui
in ea micant. Consulunt etiam forsan textus quosdam, e quibus loci
communes concinnari posse putant, quseque inserviunt hujus vel
illius sectse opinionibus adstruendis. At vero (quo spiritualem sapi-
entiam assequantur), ab omni pura. nuda, immediata mentis et sen-
sus Spiritus Sancti in scripturis indagatione satis sunt alieni.
XX. Imo, nescio quas ob causas, rnagna studiosorum pars scrip
turarum lectionem si non contemnunt, saltern negligunt. Quidarn
stylum, quid am res ipsas aversantur. Nota sunt, quse sibi accidisse
refert Hieron}'mus, Epistola ad Eustochium de Custod. Virg. " Post
noctium/' inquit, " crebras vigilias; post lacrymas, quas mihi pra3-
teritorum recordatio peccatorum ex imis visceribus eruebat, Plautus
sumebatur in maims ; si quando, in memet ipsum reversus, prophetas
legere ccepissem. sermo horrebat incultus ; et quia lumen ccecis oculis
non videbam, non oculorum putabam culpam esse, sed soils." Qnem-
admodum etiam a scripturis se abhorrere professus est ob styli, ut
loquitur, barbariem impius Politianus, in omnium ore positum est.
Magis autem adhuc impia sunt, quae de eo refert Caspar Peucerus,
Epistol. ad Christophorum Carlowitz. Cum interrogaretur, inquit
Politianus, quid de Davidis Psalmis judicaret, respondit, " Ego ilia
antiqua poemata plena sapientias esse video. Sunt ibi omnium vir
tu turn praacepta, sunt commonefactiones de providentia, commina-
tiones de sceleratorum poenls, et promissiones de justorum
. IX. j DE THEOLOGLE STUDIO. 477
et protections Insertse sunt et veteres historise illius gentis, et ut
traderetur memoria vetustatis posteris, et simul poenarum et defen-
sionis exempla in conspectu essent. Haric sapientiam magni facio,
utilem vitas et moribus, et figuras in sua lingua concinnas esse exis-
timo; et olim harmonise addita3 sunt ad ciendos animorum motus
accommodates. Sed in Pindaro res eaadem dulcius enarrantur, et
exemplis splendidius illustrantur/' Haec Politianus. Ita impius
homuncio, quasi arbiter esset inter Spiritum Sanctum et gentilem
aQiov constitute, Davidem corollis ornat, quo laudi Pindaricse illus-
trior caderet victima. Utinam sane nulli essent, qui si non ex
Pindaro, saltern ex Platone, Plutarcho, Seneca, Epicteto, Arriano,
Plotino, etc., virtutis doctrinam se melius petere posse sperarent,
quam e libris Veteris et Novi Testament! ; quern atheismum Deum
horribili ccecitate ulcisci quotidie videmus.
XXI. Secundo, Vix credunt eas veritatis notitias, quibus imbui
nimis vellent, quasque doctorum horninum scripta doctissima affatim
suppeditant, in scripturis contineri. Notiones scilicet profundissi-
mas, argumenta subtilia, distioctiones acutas, per quas et docti
efficiantur et delectentur, ex aliis libris discere possurit, hujus con-
tempi atio humilis, arida et sterilis est. Ea scilicet est ineptientium
homuncionum fatuitas. Etenim sacra Scriptura non tantum omnis
veritatis spiritualis, de qua agimus, regula est et norma, usque adeo,
ut nihil verum in eo genere sit, aut veri loco admitti debeat, nisi in
ea contineatur; sed et illius fons est unicus et origo, ita ut nulla notio,
aut mentis conceptus circa res religionis, sublimitatem habeat, aut ar
gumenta subtilitatem, nisi ex ea eliciantur; uti alibi ostendimus.
XXII. Tertio, Cum Christus Spiritum suum promiserit ad fideles
omnes per Dei verbum in veritatem ducendos, qui secundum pro-
missionem istam in ilium solum non intuentur, neque ad opem ejus
confugiunt, revera adjumento et subsidio illo destituuntur, sine qui
bus nemo rite, alacriter et cum fructu in scripturarum studio unquam
versatus est. Alia quidem studia proprio marte et institui et effici
possunt. At in sacris literis arcanum quid est, cui bumanum inge-
nium quibuscunque externis auxiliis in subsidium adhibitis salutari-
ter percipiendo impar est. Ideo Spiritus Sanctus in opere adjutor
promittitur. Is non nisi per fidem recipitur. Nemini igitur mirum
esse debeat, si istis, qui Spiritum non norint, neque recipere possint,
cum fidem non babeant, scripturas istas libere et ingenue scrutari
tffidio sit et pene odio. Qui Spiritui prornisso fidere, qui auxilium
et opem ejus assiduis precibus implorare, qui se ipsos unctionis illius
ductui, quse omnia docet, addicere non norunt, frustra mentis aciein
et ingenii acumen in hoc studium intendent.
XXIII. Quarto, Multorum animis intime adhseret ab omni im-
mediata commuuione cum Deo colenda aversatio. Hie peccati
inhabitantis fructus est. Ubi illud dominatur, quse non-reuatomm
478 DE THEOLOGIZE STUDIO. [LIB. VI.
est conditio, universalis adversus Deum obtinet inimieitia. Yirium
aliquantulum in renatis retinet. Jam vero in omnium hominum
scriptis habet, quo se oblectet nativa mentis humana vanitas: quam-
vis res theologies tractantur, mens tamen in iis versatur, quse aliis
etiam scientiis sunt communia. In sacra Script ura animss cum Deo
ipso res est. Hoc vero cum ferre non possit? mens vanitati nativoa
subjecta, ipsius verbi studium arcana quaedam aversatione fugit.
XXIV. Donee autem haec atque hujusmodi alia, quse studium
theologiae aggredientibus non tantum. plurimum obstant, sed etiam
in miras frustrationes eos impellunt, removeantur, non mirum videri
debet, si post multum temporisin studio theologiae impensum, plures
philosophi, aut qui aliens laudi invidere tantum no runt, quam theo-
logi, seu sapientes in mysterio Christi prodeant.
XXV. Ad opus institutum revertamur, ut quae in studio illo
Scripturarum, quod comrnendamus, porro requirimus, adjiciantur.
Primo, ideo, Qui in literis sacris operam navare intendit, infixum
animo firmiter retinere debet, Deum sanctissimum legenti et medi-
tanti modo peculiari prope esse, qua debita majestatis et auctoritatis
divinae reverentia afFectus, prout peccatorem abjectissimum decet, se
summa eo in studio gerat cum animi submissione. Etenim in sacris
ScripturisDeus ipse non minus immediate legentem alloquitur, quam
si voce e ccelis sonante uteretur. Ipse despicitur, ubi timor et sv\d-
jSs.-a, legentium corda non occupant. liscum solis ei habitare placet,
qui ad verbum ejus tremunt. Levis et desultoria Scripturarum lec
tio pestis est animarum, et fenestram aperit atheismo. Quasi tra-
bali, quod aiunt, clavo memoriae infix am, gravissimam illam cau-
tionem apostolicam quaa habetur, Heb. xii. 28, 29, conservare debet,
qui accedit ad scripturas legendas, "E^W/ASV %«p/v, di' r\c,
evap'zffrcag rSj ©sp, fAsra aidovz %.at svXa&i'ag. Ka/ yap o Qsbg q
xaravaX/Vxov. "Timor Domini sapientise hujus initium est;" hie
vero nisi in verbi studio adsit, nullibi aderit.
XXVI. Secundo, Serio perpendat studiosus, quid, in omni veri-
tate in qua e mysterio verbi divini eruenda versatur, sua interest,
quaque in cognitione et cultu Dei promoveatur. Hie studiorum et
meditationum omnium in sacris Scripturis primarius semper et pra-
cipuus finis esto. Ut ex iis ofncium nostrum discamus, in iis com-
munionem sanctissimam cum Deo colamus, ut vim et efficaciam
Spiritus potenter gratiam suam et lucem in iis exserentis, intimis
animarum sensibus experiamur, ut sciamus quomodo ad auctorita-
tem Dei ipsius ac Christi Domini nostri in iis eminentem se habeant
conscientias nostra3, ad illarum studium semper accedendum est.
Frustra progressum exspectabit, ipsi salutarem, aut ecclesioe utilem,
qui spreto hoc sacrse meditation is fine, nihil aliud in animo habet,
quam ut mentem instruat nuda veri notitia. Verbum animse pa
bulum est. Duo autem sunt, quas eo nutriuntur et foventur; lumen
CAP. IX.] DE THEOi.UGLE STUDIO. 479
scilicet salutare, et dona spiritualia ei superaddita. Primum nobis
gratiose indulgetur, ut sit nobis ipsis salutare; altera, nt ipsi aliis
simus salutiferi. Qui autem in sacrarum literarum studio, prioris,
primo in loco, augmentum non intendit, aut posteriorum proventum
non faciet, aut ex illorum proventu fructum nullum ipse percipiet.
XXVII. Tertio, Auctoritatis plane divinae sacrae Scripturse agni-
tio practica, atque religiosa ei in omnibus conscientiae subjectio, ejus
lectori semper adesse debent. Etenim verbum Dei, idque solum
immediate, Dei ipsius nomine apud nos officio fungitur. Supremum
ideo obtinet in nos dominium, cui mentes et intellectus in captivi-
tatem subigere tenemur. Ita enim coram eo conscientias sistere
debemus, tanquam ex ejus sententia judicium de nobis ipsis, omni-
busque iis, quae aeternitatem spectant, accepturi.
XXVIII. Quarto, Scripturarum studium in iis linguis, quibus ab
ipso Spiritu Sancto sunt exaratse, in veritatis disquisitione magno
erit adjumento. Praeterquam enim, quod ex iis fontibus solum vim
et significationem genuinam vocabulorum et plirasium dictionis hau-
rire possumus, peculiaris etiam est earum linguarum, Hebraicse prae-
sertim emphasis, evepyeia etiam, qua vim et verborum sensum efficaciter
menti insinuat, quaeque cum nulla alia lingua communicari potest.
XXIX. Quinto, Haec omnia atque ejus generis quaecunque alia
sint, ducant, claudant, comitentur preces assiluae ardeutesque. Hoc
maximum est, ilium, qui omnis verse sapientiae auctor est, atque il-
lam ipsam sapientiam, quam investigamus, obtinendi medium a Deo
institutum. Auctorem hujus sapientias Spiritum Sanctum esse su-
perius docuimus. Is est, qui solus scrutatur et patefacit profunda
ilia Dei, quae ea discit, docetque. Is est, per quern Filius Dei
dat nobis intellectum, ut cognoscamus ilium, qui verus est, qui-
que indicat nobis ea, quae Christi sunt; adeoque in omnem ducit
veritatem. Eum fide recipi, precibus vero obtineri, docet nos Domi-
nus Jesus. Ilium Deus nobis largitur Spiritum supplicationum ; ut
ejus gratia instructi, viritute adjuti, ipsum petamus Spiritum direc-
tionis et consolationis. Etiam sapientia hsec nostra Dei donum est.
E/' rig vpuv, inquit Jacobus, Xs/Vsra/ aotyiag, atreiru Kapa, rou didovrog
0£oi>, cap. i. 5. Hinc ergo sub Deo pern let omnis in studio theo-
logico proficiendi spes. Recte Justin us ad Tryphonem : Eu^ou Is ffoi
vpb vravrcav (pwrbg atoi^Qqvai ^L»Xag* ou yap ff-jvoirra ovds ffvvvoqTa, xaff.'v
stfnv (/ (tit rti ®t(>g b& cvvisvai xai 6 Xpiaros adrou* — " Tu/' inquit, " tibi
antea omnia votis et precibus lucis portas aperiri opta. Neque enim
ab aliquibus perspiciuntur atque intelliguntur, praeterquam, si cui
Deus et Christus ejus concesserict intelligentiam/' Et divinitus pene
illud a Platone dictum, Epinom.ad Lib. de Leg. Dei naturam et theo-
logiai exposituro ; Jussus enim a Clinia Hospes Atheniensis, Dei benig-
nitate confisus, illumque apprecatus, quae ejus naturae essent consen-
tanea exponere, subjungit/'E<rra/ raDra, &v a-iri; 6 ®tb; fan v
480 DE THEOLOGY STUDIO. [LIB. VI.
%'JVSVXQV povov — " Ita haec fient, si ipse Deus dux et auspex viam nobis
commonstravit. Tu tantum tuas meis pieces precibus coDJungito."
XXX. Quid obstupescimus, tot ingenia elegantia in studio et in-
dagatione veritatis ccelestis fatiscere? orare nesciunt. Spiritum sup-
plicationis nunquam receperunt ; imo, proh dolor ! saspius aspernantur ;
imo salse et jocose, sed nefarie, sed blaspheme eum exagitant; neque
ullibi magis sibi aliisque sunt in deliciis, quam cum ei dicaciter in-
sultent, atque eum petulantibus facetiis perstringarit. Terenni sunt,
et nihilnisi terrena sapiunt; dumque omnes alios despiciant, et mag-
nificentissime se gerant, quasi soli saperent, revera infra infimam
plebem Christianam in cognitione evangelii subsidunt.
XXXI. Deinde, anima iidelis iis orationibus assidue fundendis,
quas suggerit iste Spiritus, quern nobis ad sublevandas infirmi-
tates nostras Deus gratiose largitur, communionem cum Deo ipso in
niaximis evangelii mysteriis obtinet, eoque in eorum cognitione ex
exercitio isto indies augetur. Dum enim anima per fidem vim et
efficaciam doctrinse salutaris, quo usque profecit, in se experitur,
sensim in omnia arcana foederis Dei in Christo initi admissa, " crescit
in eum, qui caput est, plenitudo ejus, qui omnia in omnibus implet."
XXXII. Studiis hisce accedat iiscum, qui pietatis praxin secun-
dum tneologise evangelicae normam sancte colunt, constans et reli-
giosa necessitudo. Summos philosophos totum pene orbem peragrasse,
ut illorum consilio et consortio fruerentur, qui ejus sapientise mys-
teriis, quarn investigarunt, initiati fuere, ubivis refert Gentilium anti-
quitas. Nos quae domi haberi possunt liujusmodi generis verse
sapientise adrniriicula, plerurnque contemnimus. Nullam plane illo
rum rationem habendam nonnulli ducunt, in quibus vis, svspysia et
vita ejus, quam quserunt, sapientise se efficaciter exserunt. Imo, quaa
est dementia, a nullis hostili odio aut invidia dissentiunt magis, quam
ab iis, qui vera pietate, fide non ficta, obedientia sincere evangelica,
cultu Dei assiduo et spirituali, sapientiam istam, et vita3 sancti-
monia exprimere conantur. Si quis articulum ilium, qui in symbolo,
quod vocant apostolorum, de communione sanctorum continetur, e
credendorum abolendum summa contenderet, illico ei in oculos invo-
laret studiosorum turba ; cum interea quid ista sit communio sanc
torum, ipsi vel penitus ignorent, vel earn nefarie contemnant.
XXXIII. Pariet autem ista cum sanctis et fidelibus inita neces-
sitas, donorum istorum spiritualium, quibus sapientia haec consistit,
exercitium assiduum; eo ex ipsius rei natura, et instituti Christi vir-j
tute, ipsa augentur.
INDICES.
L— INDEX LOCOKUM S.S. QILE IN HOC OPEKE PARTIM
CITANTUK, PARTIM EXPLICANTUR.
Cap. GEN.
i- 1,
Pag.
275.
Cap.
xxxv. 6, 7,
Pag.
217.
Cap. DECT. fag.
i. 4, .. . 337.
1.16,
149.
xlvii. 31,
.. 372,381.
iv. 2, .. . 314.
i. 26, 27,
iii.15,
42.
135.
xlviii. 2, etc.,
xlix. 1,
381.
414.
iv. 5, 6, .. . 312.
iv. 6, . . . 44i > 442.
iv.l,
148.
xlix. 33,
381.
iv. 16, .. . 323.
iv.4,
iv. 4,6,7, ..
188.
.. 139,144.
EXOD
iv.19, .. . 193,196.
iv. 28, .. . 323.
iv. 8,
iv. 12, 14, 16,
iv. 26, .. ]
146.
.. 146,147.
48, 181, 267.
ii. 6,
iii. 1, etc., ..
xii. 12,
174.
228.
100.
v.l, etc., .. . 289.
vii. 2-5, .. . 455.
vii. 5, . . 217.
v. 1,
284.
xii. 41,
266.
vii. 6, . . 448."
v.3,
147.
xii. 48,49, ..
401.
vii. 6-9, . . 315.
v. 24,
151.
xiii. 17,
355.
ix.4-6, . . 315.
v. 28,
262.
xix. 1,
266.
x.15, . . 315.
vi. 1,2,4, ..
455.
xix. 10,
401.
xi.16, . . 187.
vi. 1-5,
151.
xx. 1, etc., ..
. 289,360.
xii. 3, . . 217.
vi. 3,
153.
xx. 3,4,
323.
xii. 32, . . 314.
vi. 6, 8, 11-13,
. 152,153.
xx. 23,
323.
xiii. 8, .. . 324.
vi.8,9,
157.
xxiii. 32,
455.
xiv. 2, .. . 448.
vi.18,
134.
xxiv. 3, 4,
389.
xv. 12, .. . 174.
vii. 1,
157.
xxiv. 7, 11, ..
379.
xvi. 22, .. . 212.
vii. 1, 2,
139.
xxv. 2,
439.
xviii. 10, . . 332.
viii. 20,
188.
xxv. 31,
368.
xviii. 16-19, . . 316.
ix. 2-4,
162.
xxvi. 2,
384.
xxi. 10-13, . . 402.
ix. 5, 6,
161.
xxviii. 38, . .
315.
xxvi. 5, . .. 315.
ix. 9,
157.
xxxii. 1,
208.
xxvi. 19, . .. 448.
ix. 11-13,
160.
xxxii. 1-5, . .
340.
xxix. 4, . .. 315.
ix. 20,
. 97, 168.
xxxii. 4, 20, 24,
342.
xxix. 16, . .. 324.
ix. 22,
165.
xxxii. 31, . .
323.
xxx. 6, . .. 315.
ix. 24,
166.
xxxii. 34,
341.
xxxii. 16, .. .. 323.
ix. 26, 27,
167.
xxxiv. 10, . .
134.
xxxii. 21, .. .. 323.
x.5,
231.
xxxiv. 12-14,
455.
xxxii. 43, .. .. 380.
x. 9,
97.
xxxiv. 17,
323.
xxxiii. 10, .. .. 374.
x. 15-18,
173.
xxxiv. 6, .. .. 326.
x.21,
x.25,
v ; i Q R
. 171,174.
. 178,182.
LEV.
xvi. 1, etc., . .
315
JOSH.
ix. 10, .. .. 337.
XI. 1, O-O, . .
xi. 8,
. 170.
185.
xviii. 21,
332.
xv. 8, .. .. 335.
xi. 31,
222.
xix. 4,
321.
xv. 49, .. .. 284.
xii. 1-4,
175.
xxiv. 11,
184.
xviii. 16, .. .. 335.
Ml ft V
0CC ()f\G
xxvi. 1, .. 212,
217, 321, 323.
xxii. 17, .. .. 325.
xii. o, 1 1 .
xii. 4,
xii. 8,
. ^00, /oo.
264.
267.
xxvi. 30,
324.
xxiv. 2, .. .. 262.
xxiv. 2, 3, .. .. 171,172.
xiii. 15, 16, .
265.
NUMEE.
xxiv. 14, .. .. 269,324.
xiv. 13,
. 172,173.
xv. 15,
401.
JUDIO.
xiv. 18,
408.
xvi. 40,
407.
1.11, .. .. 284.
xv. 1,5, 6, ..
265.
xviii. 7,
407.
ii.1-3, .. 455.
xvii. 1,2,9, ..
265.
xviii. 9,
158.
ii. 11, .. :^7.
xvii. 1,7, ..
266.
xxi. 14,
284.
ii.13, .. 337.
xvii. 10,11, ..
266.
xxii. 41,
326.
v. 1, etc., . . 384.
xviii. 18, 19,
269.
xxiii. 21,
323.
v. 8, 180, 207, 324.
xix. 33,
372.
xxiii. 28,
326.
vi.25,28, .. 331.
xxii. 17, 18, ..
265.
xxiv. 14,
414.
vi. 28, .. 330.
xxviii. 18, 19, 22,
217.
xxiv. 24,
171.
viiL 27, .. 344.
xxxi. 19,
344.
xxv. 3,
325.
viii. 33, .. 328.
xxxi. 19, 34, 35,
324.
xxv. 18,
325.
ix.4, .. 328.
xxxi. 47,
269.
xxxi. 15, 16, . .
325.
x. 6, .. 327,337.
xxxiv. 23, ..
375.
xxxiii. 4,
100.
x. 14, . . 324.
xxxv. 1-4, . .
267.
xxxiii. 52, ..
323.
xi.24, .. 339.
VOL. XVII.
31
482
INDICES.
Cap.
xvii. 3, 10, 13, . ..
Pag.
344.
Cap.
ix.18,
Pag
340
Cap. ECOLES.
«. 12,
J**gf.
415.
xvii. 5, . . 324, 331, 344.
x. 29,
160
vii. 29,
40, 42.
xviii. 14, 17, ..
324.
xiii. 23-25,
176, 293
ix. 1, 2,
76.
xviii. 17,
xviii. 30,
323.
344.
ESTHER.
ix.4,
38.
ISAM.
ix. 27,
304
CANT. CANTIO.
Vii. 3, 4,
337.
JOB.
i. 1,
ii 9
276.
xii. 21,
323.
266.
xiii. 3,
xv. 23,
173.
324.
i. 8,
ii-3,
iii. 34,
269
269
4] 6
v. 10,
viii. 14,
385.
266.
xix. 13,
324, 344.
x. 8,
322
ESAI.
xxxi. 9,
322.
xi. 12,
445
ii.8,
321.
xxxi. 10,
337.
xii. 7-10, ..
46,52
xi.2,3,
416.
2 SAM.
xvii. 6,
336
xi. 8-10,
448.
v.21,
322.
xx. 7,
324
xvi. 1, etc.,
339.
xxiii. 5,
158.
xxviii. 12-23, 28,
445
xvii. 8,
324.
xxxi. 26-28,
186
xix. 3,
321.
1REG.
viii. 4,
330.
xxxiii. 15-17, 19-23, . .
433
AR CO
xxi. 9,
xxiii 1,
323.
319.
xi. 5, 7,
xi. 5, 33,
324.
337.
xxxviii. 25, 2G,
xl. 32,
40j OZ
76
354.
xxvi. 10, 11, ..
xxvii. 9,
433.
324.
Xi. 7,
332.
xxvii. 12,
172.
xi. 33,
332, 339.
PSALM.
xxviii. 10, ..
418.
xii. 28-32,
343.
ii. 1, etc., . .
408.
xxviii. 15, ..
158.
xii. 31-33,
xvi. 31, 32, ..
xviii. 19,
xviii. 21, 26, ..
329.
330.
330.
329, 331.
ii.6,
ii- 12,
viii. 1, etc.,
ix. 21,
448.
63, 187.
52.
148.
xxx. 33,
xxxiii. 14,
xxxv. 8,
xl. 12,
335, 336.
335.
448.
46, 52.
xviii. 27,
207
xix. 1,
196.
xl. 19, 20,
323.
xix. 18,
330.
xix. 1-7,
50.
xiii. 1, .. .!
416.
2 REG.
xix. 4,
198.
xiii. 7,
425.
>.2.
328.
xix. 4,9-11, ..
74.
xiii. 17,
323.
iii. 2,
330.
xix. 8, 9,
425,442.
xii v. 20,
322.
x.19,
33L
xxiv. 3, 4,
448.
xlv. 16,
322.
x. 21,
330.
xxv. 12, 14, ..
15.
xlv. 20,
323.
x.22,
331.
xxv. 14,
446.
xlv. 22,
437.
x. 27,
330.
xxxiii. 13, ..
152.
xlvi. 1,
322.
xi.18,
331.
xxxvi. 9,
425, 444.
Ii. 15, 16,
156.
xvi. 3,
332.
xliii. 3,
425.
liii. 1, etc., . .
385.
xvi. 11-13, . .
339.
xlv. 5, 6,
434.
liii. 12,
136.
xvii. 15,
319.
xlv. 13,
448.
liv. 11-14, ..
448.
xvii. 24,
287.
1. 21,
69.
lv. 1,
436.
xvii. 31,
336.
lv. 10,
182.
lix. 21,
134, 364.
xviii. 26, ..
294.
Ixviii. 13,
448.
lx.21,
448.
xxiii. 5,
331, 332.
Ixviii. 19,
438.
Ixv. 17,
157.
xxiii. 6,
330.
Ixxiii. 4-12, 18-20, . .
76.
Ixvi. 3,
321, 324.
xxiii. 10,
332, 335.
Ixxviii. 33, 34,
433.
Ixvi. 21,
408.
xxiii. 11,
336.
xcvi. 5,
321.
Ixvi. 22,
157.
xxiii. 24,
324.
xcvii. 1, etc.,
380.
xcvii. 7,
321.
JEREM.
1 CHRON.
cvi. 20,
340
i. 31,
318.
'•19,
xxviii. 9, . .
178.
420
cvi. 28,
322, 32o!
000
ii. 11,
ii. 19,
321.
434.
2 CHRON.
Vii. 18,
160.
cvi. 36, 37, . .
cvi. 37, 38, ..
QX&
326.
106, 333.
iv.l,
vii. 9,
324.
331.
xiii. 6-9,
xiii. 9,
343!
321, 329.
ex. 4.
cxi. 10,
407.
446.
vii. 18,
vii. 31, 32, ..
338.
333, 336.
xv. 16,
xvii. 7-9, ..
'339!
375.
cxix. 18, 130,
cxix. 27,
444.
420.
viii. 9,
viii. 19,
434.
323.
xxiii. 17,
xxvi. 18-21, . .
xxviii. 3, ..
xxviii. 23, ..
xxxii. 31,
xxxiii. 22, ..
xxxiv. 3,
xxxvi. 16, ..
323.
407.
333.
339.
189.
323.
323.
345.
cxix. 34, 104,
cxix. 98, 99, ..
cxxx. 1, etc ,
cxxx. 4,
cxli. 7-9,
cxlv. 8-15,
cxlv. 9. 15, 16,
cxlv. 10,
cxlv. 15,
445.
442.
436.
436.
46.
52.
73.
41.
46.
x. 8,
x. 10, 11,
xi. 13,
xi. 13, 17, . .
xii. 16,
323.
116.
250.
331.
329.
321.
196, 323.
321.
318.
xiv. 14,
xiv.22,
xvi. 20,
xix. 4, 5,
EZRA.
cxlvii. 4-6, ..
52.
xix. 5,
331.
Ir-2,
288.
cxlvii. 5,
36.
xxii.15,16, ..
420.
iv.2,3,
375.
cxlvii. 19, 20,
59, 74.
xxiv. 7,
420.
vxxi. 31, 32,
158.
NEIIEM.
Viii. 1, 8,
viii. 7, 8,
Viii. 14, 16-18,
374.
292.
348.
PROV.
Hi. 9,
viii. 9,
xvi. 4,
141.
442.
41.
xxxi. 33,
xxxi. 33, 34, ..
xxxii. 34, ..
\xxii.35, ..
134.
420.
324.
33L
INDICES.
483
Cap.
Pag.
Cap. MAL.
Pag.
Cap.
Pag.
xxxii. 39,
437.
i. 6,
41.
iii. 36,
431.
xxxiii. 21,
158.
i. 11,
408.
iv. 21-24, ..
417.
xxxiv. 18,
159.
i. 13,
12*.
iv.23,
451.
xxxiv. 19,
160.
ii. 7,
374.
iv.24,
452.
xxxix. 16^18
401.
ii. 14-16,
348.
v. 30,
415.
xliv. 15-18,
.. 131,196.
iii. 1-5,
449.
v.37,
425.
iii. 14, . . x
12*.
vi. 33,
425.
EZECH.
iv. 1, 2,
448.
vi. 44,
.. 417,449.
iv. 12, 15,
324.
iv.1-4,
449.
vi. 45,
.. 420,426.
viii. 16,
337.
iv. 4-6,
386.
vii. 16,17, ..
415.
ix. 1, etc.,
286.
vii. 17,
446.
xi. 19,
437.
MATT.
vii. 37,
436.
xiv. 14,
157.
iii. 2, 9, 10, ..
449.
vii. 39,
439.
xx. 7, 8,
324.
iii. 7,
137.
viii. 31,32, ..
446.
xxi. 21,
.. 324,344.
iii. 9,
405.
viii. 44,
137, 142, 146.
xxii. 3,
324.
iv. 16,
425.
viii. 47,
424.
xxiii. 2, 3, 8,
V. 20,
449.
ix. 41,
431.
xxx. 13,
321.
v. 29, 30,
335.
xi. 9,
425.
xxxvi. 26,
437.
v. 45,
194.
xii. 31,
138.
xlvii. 9,
448.
v.-vii.
204.
xii. 35, 36, ..
425.
vi. 9,
.. 391,400.
xiv. 15, 16, ..
452.
DAN.
vi. 26,
46, 52.
xiv. 16,17, ..
.. 417,437.
iii. 1, etc.,
263.
vii. 21,
24.
xiv. 17, ..
426.
iv. 10,
152.
x. 27,
33.
xiv. 26,
.. 426,436.
ix. 2,
291.
x. 28,
335
xiv. 30,
138.
ix. 24,
136.
x. 38,
449.
xv. 5,
427.
xii. 3,
442.
xi.3,
413.
xv. 18, 19, ..
417.
xi.26,
59.
xvi. 7,
452.
Hos.
xi. 28, 29, . .
436.
xvi. 13,
417, 442, 443.
ii.8,
188,193,331.
xiii. 11,
.. 424,439.
xvi. 14,
439.
ii. 9,
73.
xv. 24,
414.
xvii. 3,
.. 54,420.
iii. 4,
.. 324,344.
xvi. 24,
449.
xvii. 3,25, ..
425.
iv. 6,
374.
xxi. 25,
37.
iv. 12,
323.
xxi. 39,
414.
ACTA
vi. 5,
.. 425,433.
xxii. 30,
151.
ii.33,
438.
vi. 6,
420.
xxiv. 14,
118.
ii. 37,
435.
vi. 8,
321.
xxiv. 51,
160.
ii. 38,
436.
vii. 1,
322.
xxvi. 13,
118.
ii. 41, 42, 47,
449.
vii. 12,
435.
xxviii. 18-20,
452.
iii. 1,
396.'
ix. 10,
325.
xxviii. 19, . .
138.
iii. 27,
112.
x. 5,
..331,340.
iv. 12,
54.
xiii 2
187.
MARC.
iv. 32,
449.
--1TT O
439.
i. 27,
120.
v. 38,
396.
XIV. O,
iv. 11,
.. 424,443.
vii 1
66
AMOS.
xiii. 32
415.
Vll. 1, ..
vii. 38,
i. 5,
321.
xiv. 9,
118.
vii. 39,
34o!
v.26,
.. 332,336.
LOG.
viii. 30,
66.
i.9,
vi. 6, 7,
vi. 7,
vi. 6-8,
JONA.
173.
MICH.
69,334,435.
.. 106,322.
315.
i. 70,
iv. 18,
vi. 35, 26, . .
viii. 5,
viii. 10,
ix. 23,
x. 18,
xi. 1, 2,
413.
425.
.. 71,73.
138.
424.
449.
138.
400.
viii. 37,
x. 47,
xiii. 48,
xiv. 15,
xiv. 15, 16, ..
xiv. 16,17, ..
xiv. 16,
xiv. 17,
449.
449.
449.
32L
412.
.. 52,70.
54, 63, 65.
196.
ii. 2,
ii. 2-4,
ii. 18,
HAB.
418.
436.
321.
ZEPH.
QQ1
xi. 13,
xii. 10,
xviii. 13,
xviii. 13, 14,
xxii. 20,
xxiv. 45,
.. 417,452.
452.
436.
63.
160.
444.
xv. 1, etc., ..
xv. 10,
xvi. 1, etc., ..
xvi. 6, 7,
xvi. 14, 15, ..
xvi. 21,
xvi. 30,
414.
314.
394.
69.
449.
128.
435.
i. 4,
i. 5,
ii. 11,
• • • • Ool.
332.
116.
JOH.
i. 5,
i.13,
425.
417, 424, 432.
xvii. 16,
xvii. 18,
xvii. 19,
64.
.. 75,218.
120.
IlAGO.
i. 17,
415.
xvii. 24-27, ..
63.
ii.5,
ii. 7,
160.
413.
i. 18,
iii. 3,
iii. 3, 5,
36, 126, 415.
.. 417,424.
449.
xvii. 24-29, ..
xvii. 26-28, ..
xvii. 27,
52.
46.
65.
ZACH.
iii. 5, 6,
417.
xvii. 30,
.. 54,412.
ix. 7,
x.2,
xi. 7,
xi. 17,
xiv. 16-19,
xiv. 20, 21,
324.
.. 324,344.
348.
321.
348.
448.
iii. 5, 6, 8,
iii. 6,
iii. 10,
iii. 10,
iii. 19,
iii. 34,
452.
437.
390.
4-"0.
425.
38.
xix. 2,
xix.lS,19, ..
xxi. 20-22, 26,
xxi. 21,22, ..
xxiv. 'Jo,
xxvi.18, ..
.. 439.
449.
414.
".'.'4.
434.
42-5, 437, 444.
484
INDICES.
Cap. ROM.
Pag.
Cap.
2 COR. Pag.
Cap.
Pag.
i. 7,
449
i. 1,
449.
iii. 11,
185.
L16,
126.
ii. 16,
43.
iii. 16,
. . 30, 442.
i. 18, 19, 32, ..
i. 18-20,
i. 20,
46.
51.
54, 196.
iii. 1, etc.,
iii. 5, 6, 18,
iii. 6-11,
316.
471.
.. 417,451.
i. 1-10,
1 THESS.
449.
ii 13
i. 21,
195.
iii. 8,
452.
• • • • ""•
i. 21, 22,
77.
iii. 18,
., 36,443.
v. 19,
452.
L23,
99.
iv. 4,
. 443,444.
2 THESS.
i. 28,
209.
iv. 6, 417, 425, 437, 440, 442, 443,
ii. 3, 7, 8,
452.
ii. 5, 9, 10, ..
449.
471.
ii. 9, 11,
129.
ii. 14, 15,
45,46.
iv. 17,
43.
iii. 2,
364.
v. 3,
66.
ITlM.
iii. 19,
436.
v. 17,
437.
iv.6,
30.
iii. 20,
435.
V. 19,
76.
iv. 10,
322.
iii. 24, 25, ..
437.
vi. 14-18,
.. 417,426,
iv. 12-16,
471.
iii. etiv., ..
54.
viii. 5,
449.
v.6-8,
416.
xi.3,
137.
2 TIM.
vi. 2, 6,
437.
i. 10,
55.
vi. 17,
439, 444.
GALAT.
ii. 7,
444.
vi. 23,
vii. 6,
vii. 7,
vii. 9,
436.
452.
73, 434.
435.
i. 4,
iii. 4,
iii. 13, 14,
iii. 16,
417.
66.
437.
138.
iii. 5,
iii. 14-17,
iii. 15,
iv. 21,
449.
471.
442.
242.
vii. 12, 13, ..
435.
iii. 17,
266.
TIT.
viii. 1, 2, 9, 13, 26, . .
452.
iv.4,
135, 138, 411.
i. 1,
126,418,445.
viii. 2, 11, ..
437.
IT. 8,
321.
i. 15,
364.
viii. 7,
425.
v. 16, 25,
452.
ii. 11, 12,
.. 418,437.
viii. 8,
420.
iii. 5,
.. 417,432.
ix.22,
73.
EPHES.
ix. 31, 32, ..
x.3,
x. 17,
435.
435.
54.
i. 1, 2, 13,
i. 8, 9, 17-19,
449.
460.
i. 1,
i.1,2,
HEB.
.. 134,411.
.. 126,411.
xi.4,
327.
i. 9, 17,
84.
413.
xii. 1,2, 13, ..
xii. 2,
xv. 8,
xv. 19,
xv. 30,
449.
425.
414.
455.
452.
i. 10,
i. 17, 18,
i. 17-20,
ii. 2-5,
ii. 5,
75.
417,421,442.
.. 439,471.
437.
425.
L2, '
i.3,
i.6,
ii. 5,
ii.9,
136.
36.
.. 135,380.
157.
136.
xvi. 25,
443.
ii. 5, 9, 10,
ii. 10,
449.
437.
ii. 10,
ii. 14,
34.
138.
1COR.
i.2,9,30, ..
449.
ii. 12-15, 18,
ii. 18,
iiL 2
75.
452.
• Aft
ii. 14-16,
ii. 15,
136.
68,93,434.
L5,
i. 18,
439.
30.
iii. 7,' 16-19,
• • * • 00.
471.
ii. 17,
iii. 1,
331.
. . 411, 415.
i. 21,
i. 30,
ii. 4,
412.
4:37.
452.
iii. 9,
iii. 9-11,
iii. 10,
. . , . 443.
75.
38.
iii. 2,
iii. 6,
iv. 12,
416.
.. 416,449.
126.
ii. 4-6, 10, ..
ii. 4-7,
ii.6-13,
ii. 7,
ii. 7-9,
ii. 7,14,
32.
460.
426.
441, 443.
440.
33.
iv. 3,
iv. 8, 11,
iv. 15, 16,
iv. 18,
iv. 21-24,
iv.23,24,
452.
438.
471.
54, 421, 425.
. . 66, 421,
.. 42,425,437,444.
v. 13, 14,
v. 14,
vi. 4,
vi. 5,
vii. 12-15,
ix. 1-12,
418.
134.
430.
157.
406.
451.
ii. 10,
443.
v. 8,
. . 421, 425.
ix. 10,
393.
ii. 10-16,
ii.12,16, ..
ii.14,
ii. 14, 15,
417.
442.
417, 424.
421.
v. 14,
v.18,
v. 25, 26,
vi. 17, 18,
• • . . 425.
452.
416.
452.
ix. 11,
ix. 12,
ix.22,
X.1,
160.
437.
.. 140,315.
160, 207, 393.
viii. 2,
viii. 4,
410.
321.
PHILIPP.
x. 5,
xi.4,
135.
144.
viii. 5,
321.
i. 1, 6, 7,
449.
xi. 6,
54, 76, 427.
ix. 14,
404.
i. 19,
452.
xi. 7,
168.
x. 20,
143.
ii. 1,
452.
xii. 2,
411.
xii. 7,
438.
ii. 16,
425.
xii. 28, 29,
478.
xii. 7, 11,
xii. 8,
xii. 11,
439.
439.
470,
i. 2-5,
COLOSS.
449.
i. 5,
JACOB.
417,439,479.
xii. 13,
452.
i. 9, 10,
.. 442,446.
i. 17,
iii. 17,
. . 439.
57.
xiii. 2, .. M
420.
i. 23,
66.
xiii. 12,
410.
i. 26, 27,
471.
1 I>ET.
xiv. 12,
471.
i. 27, 28,
460.
i.2-5,
449.
xiv. 24, 25, ..
433.
ii. 2, 3,
443.
i. 11,
411.
xv. 32,
95.
ii. 2, 3, 7,
471.
i. 20,
413.
xv. 33,
17.
ii. 2, 8, 9,
460.
i. 23,
.. 126,432.
xv. 54,
138.
ii.3,
.. 38,416.
ii. 4, 5,
. . 448, 449.
xvi. 1,
449. iii. 10,
.. 42,443.
ii.9,
421, 425, 444.
INDICES.
485
Cap.
Pag.
Cap.
Pag.
Cap.
iii. 19,
153.
iii. 6,
153.
10,
iii. 20,
157.
iii. 18,
471.
19,
iv. 10, 11,
471.
1JOH.
2 PET.
i. 6,
ii. 3, 4,
425.
420.
1.1,
1.1-4,
449.
ii.8,
138.
ii. 14,
.8,9,
447.
ii. 20,
. . 417, 440.
iii. 1-4, 16-20,
• 9,
.. 421,425.
ii. 20, 27,
.. 421,426,442,449.
iii. 9,
. 19,
425.
iii. 3,
437.
iv. 11,
.21,
411.
iii. 8,
.. 137,138.
v. 13,
ii. 5,
. . 153, 157, 168, 182.
iii. 12,
.. 144,146.
xii. 9, 14, .
ii. 20, 21,
435.
iv. 7,
420.
xiii. 11-13, .
ii. 22,
465.
v.20,
. . 439, 444.
xiii. 16,
iii. 1, etc.,
276.
JUD.E.
xvii. 16,
iii. 3-11,
393.
1,
449.
xx. 2,
iii. 5-7, 13,
156.
9,
205.
xxii. 17,
410.
APOO.
3, 415.
325.
452.
119.
41.
41.
137.
123.
125.
138.
137.
II.— INDEX AUCTORUM QUI IN HOC OPERE PARTIM
CITANTUR, PARTIM EXPLICANTUR.
Abarbanel, 333, 373.
Aben Ezra, 145, 163, 170, 175, 178, 360, 368.
Abraham Ecceliensis, 264, 302.
Abulensis, 217.
Abulpharajius, 147, 152.
Abydenus, 154.
Acacius Beroese, 463.
Achilles, 115.
Acosta, Jesuita, 476.
Acron, 105.
Ado, 242.
Adrichomius, 335.
^schylus, 102.
JEsopus, 174.
Albertus Magnus, 211.
Alcoranus Muhammetic., 153, 174, 385, 392, 395, 415.
Alexander Polyhist., 154.
Alphes, Raf., 403.
Altissidorensis, 275.
Ambrosius, 121, 151.
Amelius, 133, 200, 201.
Ammonius, Alex., 201.
Anaxagoras, 91.
Anaxandrides, 100.
Anaximenes, 92.
Anaxippus, 80.
Anonymus, 102.
Antigonus, 377.
Antipater, 337.
Antij.hanes, 100.
Antisthenes, 250.
Apollinarius, 463.
Apollodorus, 224, 256.
Apollonius, 33, 81, 82, 84, 91, 107, 109, 133, 204, 250,
264, 430.
Apollonius Molo, 119.
Appianus, 93.
Apuleius, 188.
Aquila, 158.
Aristarchus, 379.
Aristeas, 378.
Aristobulus, 377.
Aristophanes, 91.
Aristoteles, 29, 31, 48, 53, 78, 82, 83, 85, 86, 91, 134,
223, 362, 410, 423, 430.
Arnobius, 78, 103, 104, 119, 125, 131, 252.
Arrianus, 79, 119, 477.
Asclepiades, 29.
Athenaeus, 81, 98, 105, 212, 218, 221, 226, 259, 279,
280, 337, 363.
Athenagoras, 78, 199, 207, 252.
Athanasius, 78, 283.
Auctor Etymologic!, 226.
Auctor libri cui titulus, " Onus Ecclesiae," 465.
Auctor Question, ad Orthodox., 198.
Auctor vitas Isidori, 216.
Augustinus, 29, 55, 69, 78, 107, 113, 120, 121, 125,
126, 131, 143, 144, 155, 173, 175, 178, 256, 275, 276,
279, 286, 328, 345, 378, 429, 453, 455, 467.
Azarias, Rabbi, 306, 366, 369, 371, 383, 384.
Bahir, Lib., 355.
Baljeus, 236, 242, 243.
Ballius, 158.
Baronius, 242, 246, 247, 300, 347, 400, 454
Basilius, 2C8.
Bechai, Rab., 355.
Beda, 150, 190, 232, 242, 294, 297, 455.
Bellarminus, 117, 120, 121, 123, 130, 139, 351, 359, 379.
Benjaminus Tudelensis, 310, 311.
Bereshith Rabb., 162, 263.
Berosus, 153, 154, 285.
Bibliander, 274.
Bidellus, 196.
Bochartus, 97, 168, 170, 171, 175, 192, 234, 278, 280,
281.
Boderianus, 138.
Bodinus, 347.
Boissardus, 166.
Boxhornius, 185, 232.
Brennus, 128.
Bucerus, 325.
Budaeus, 34.
Buxtorfius, 28, 149, 173, 175, 177, 178, 183, 296, 299,
304, 310, 331, 351, 352, 354, 369, 370, 382.
Csecilius, 120.
Caesar, 33, 92, 93, 105, 106, 128, 190, 191, 231, 232,
233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 276, 404.
Callimachus, 188, 193, 201, 214, 237, 254.
Calvin us, 175, 325.
Calvisius, 183.
Camdenus, 231, 232, 233, 236, 242, 244, 245, 246, 455.
Camerarius, 105, 275.
Campanius, 121.
Cappellus, 138, 176, 347, 351, 353, 361, 370, 378.
Cardauus, 192, 211.
Cartwrightus, 135.
Carystius Pergamenus, 218.
Casaubonus, 162, 280, 283, 347, 400.
Castalio, 339.
Catullus, 95, 108, 193.
Cedrenus, 148, 155.
Cclsus, 133.
486
INDICES.
Censorinus, 113.
Cevallerius, 359.
Charonius, 78.
Chaucerus, 109.
Checaudus, 303.
Chrysippus, 200.
Chiysostomus, 33, 78, 144, 148, 159, 172, 186, 415.
Cicero, 50, 53, 54, 79, 82, 94, 104, 112, 113, 114, 116
128, 130, 132, 169, 179, 187, 199, 200, 218, 225, 231
253, 254, 259, 278, 284, 300, 363, 428.
Claudianus, 215.
Cleanthes, 430.
Clemens Alexandrinus, 29, 78, 80, 113, 121, 125, 126
151, 212, 217, 219, 227, 252, 259, 279, 280, 285, 298
304, 377, 459, 462.
Clemens Rom., 118.
Clericus, Samuel, 381.
Cluverius, 240.
Cocceius, 158, 382.
Codex Samaritanus, 145.
Comenius, 107, 127.
Conformitat. Auctor, 127.
Constant. 1'Emper., 347.
Cornelius a Lapide, 175, 183.
Coryphseus, 201.
Costerus, 101.
Cotta, 169.
Cunseus, 347.
Curcellseus, 163.
Curtius, 97, 105, 215, 258, 259.
Cyprianus, 49, 131, 400.
Cyrillus, 144, 149.
Damascius, 201, 216, 217.
Davisius, 232, 233.
De Dieu, Ludovic., 163.
Demetrius Phal., 378.
Demochares Histor., 221, 256.
Democritus, 92, 119.
Dio, 48, 115, 213, 235, 241, 244, 246, 247, 248, 250, 259.
Diodorus Siculus, 91, 98, 105, 106, 128, 189, 197, 199,
223, 227, 237, 240, 278, 281, 312, 334, 363.
Diogenes, 29, 30, 92, 239.
Diogenes Erythrseus, 337.
Dionysius Areopag., 30.
Dionysius Halicarnass., 108, 124, 128, 132, 169, 217.
Dionysius Prusaeens, 48.
Ditmarus, 106.
Donatus, 112, 253.
Dorotheus, 242,
Dositheus, 290.
Drusius, 173, 175, 379, 465.
Duris Samius, 208.
Edmundius, 205.
Elias Levita, 174, 175, 176, 178, 344, 351, 354, 358,
359, 367, 371, 384.
Eliezer, R., 149.
Eliota, 232, 233.
Empedocles, 92, 199.
Engelbertus Engles, 359.
Ennius,199,256,333.
Epictetus, 78, 81, 427, 430, 477.
Epicurus, 48.
Epigonus, 285.
Epiphanius, 146, 150, 185, 206, 222, 287, 288.
Episcopius, Simon., 137, 139, 261
Erasmus, 464, 465, 476.
Erpenius, 149, 171.
Espieres, 378.
Etymol. Mag. Auctor, 32,
Eucherius, 175.
Eugubinus, 78, 113.
Eumelus, 212.
Eumenius, 133, 200.
Eupolemus, 285.
Euripides, 80, 179.
Eusebius, 30, 31, 49, 78, 80, 91, 92, 97, 106, 111, 113,
128, 143, 151, 154, 175, 176, 199, 200, 204, 206, 221,
227, 279, 280, 281, 288, 294, 297, 298, 362, 394.
Eustathius, 66, 159, 182, 253, 279, 433.
Eustochius, 372, 378.
Eutropius, 259.
Fagius, 137.
Felbengerus, 137.
Festus Pompeius, 113.
Ficinus, 211.
Florus, 104, 106.
Forerius, 335.
Fotherbejus, 78.
Foxus, 242.
Fullerus, 171, 305, 306.
Galatinus, 347, 382, 384.
Galenus, 27.
Galfridus Monumetensis, 240, 243, 247.
Gassendus, 310.
Gellius, 301.
Genebrardus, 164, 177.
Gerasinus, Nichomacus, 29.
Gildas, 101, 236.
Giraldus Ferrariensis, 78, 113, 275, 28L
Giraldus, Lilius, 278.
Golius, 373.
Goropius Becanus, 176, 233.
Gosselinus, 236.
Gregor. de Valent., 139, 351.
Gregor. Nazianzen, 189, 334.
Grotius, 78, 113, 158, 161, 163, 170, in, 175, 176,227,
342, 394, 400.
Heinsius, 97.
Heliodorus, 304, 336.
Henricus de Erfordia, 242.
Heraclitus, 29.
Herennius, 201.
Hermann us Hugo, 274, 278.
Ilerodianus, 213, 218.
Herodotus, 30, 33, 105, 103, 184, 189, 190, 214, 232,
256, 276, 278, 279, 281, 282, 340.
Hesiodus, 78, 91, 113, 181, 196, 228.
Hesychius, 29, 30, 182, 189, 212, 216, 251, 280.
Hierocles, 128, 133, 166, 201.
Hieronymus, 138, 144, 145, 150, 151, 172, 175, 176,
187, 263, 286, 288, 294, 297, 298, 321, 322, 325, 328,
335, 338, 339, 340, 349, 358, 359, 362, 371, 372, 378,
379, 382, 422, 476.
Hieronymus ^Egyptius, 154.
Holstensius, 143.
Homerus, 78, 93, 94, 159, 160, 182, 188, 191, 200, 252. ,
256,433.
Hoornbeekius, 382, 467.
Horatius, 91, 95, 105, 118, 122, 154, 193, 318, 333.
Hornius, 233, 234, 277.
Hottingerus, 296, 300, 303, 311, 382.
Hulsius, Anton., 409.
Hyrcanus, 377.
Ignatius, 117, 118.
Inghiramius, 164, 301.
Irenams, 118, 280, 281, 298, 304, 377.
Isidorus, 29, 223, 281.
Israel, Ben, 296.
Jacobus a Voragine, 127.
Jamblichus, 32, 79, 133, 200, 20L
Jansenius, 400, 464, 467.
Jarchus, 81, 109, 170.
Johannes Isaacus, 359.
Jonathan, 161.
Jonesius, 213.
Jornandes, 105, 215.
Josephus, 78, 91, 100, 108, 113, 119, 137, 149, 153,
154, 166, 175, 242, 263, 275, 277, 289, 307 309 325,
342, 377, 378, 382, 389, 397, 403.
INDICES.
487
Josephus Albo, 102, 400.
Josephus Cascus, 381, 385.
Josephus de Voysin, 2B6, 299, 354, 372, 382.
Jukasin, 383.
Julianas, 48, 133.
Julius Capitolinus, 248.
Julius Pollux, 216.
Junius, 175, 322, 336, 338, 359.
Justmianus, 276.
Justin. Martyr, 48, 78, 113, 181, 205, 402,403, 428, 459.
Just in us, 118, 121, 125, 130, 131, 151, 194, 250, 251,
25-J, 200, 377, 423, 426, 479.
Juvenalis, 50, 100, 104, 116, 189, 199, 260, 275, 468.
Kimchi, R. D., 149, 175, 212, 344, 349.
Kircherus, 99, 101, 151, 166, 275, 278, 279, 280, 283,
299, 300, 302, 303, 306.
Lactantius, 29, 33, 48, 78, 97, 104, 112, 113, 125, 151,
166, 189, 196, 221, 252, 254.
Laertius, 33, 80, 190, 214, 236, 304, 377, 378.
Lampridius, 213, 246, 248.
Lelandus, 243.
Lessius, 139.
Liudanus, 145.
Linus, 91.
Lipsius, 190, 280.
Livius, 128, 130, 159, 169, 214.
Lluddus, 233.
Lorinus, 347.
Lucanus, 93, 99, 105, 106, 114,215,235, 237, 238, 278,
280.
Lucianus, 92, 97, 153,182, 188, 250, 338, 402, 461.
Lucretius, 94, 98, 199, 254.
Ludovicus Granatensis, 127.
Lud. Vives, 78, 275, 466.
Lyra, 333.
Macrobius, 102, 113, 218, 227, 402.
Maffeus, 117.
Maimonides, 29, 53, 113, 149, 153, 179, 188, 189, 197,
215, 263, 275, 388, 396, 408. Vid. Rambam.
Mallela, 182, 222, 263.
Manas., Conciliat., 164.
Manetho, 278.
Marcellinus, 237. •
Marcianus Heracleotes, 313.
Marcus Mann., 359.
Marinus, 201.
Marsilius Ficinus, 211.
Martialis, 181, 242.
Mart in us Polonus, 300.
Masius, 183, 288.
Maximus Tyrius, 53, 213, 215, 237, 253.
Medus, 257.
Megasthenes, 91.
Mela, 237, 239.
Melchior Can us, 4GG.
Menander, 46, 49.
Mengus, 204.
Mercator, 288.
Mercerus, 145, 158, 175, 177.
Metrodorus, 92.
Meursius, 281.
Midrash Tehillim, 136.
Minutius Felix, 188.
Mnaseas, 154.
Moncaeius, Franciscus, 342.
Montanus, 149, 190, 23tj, 336, 339.
Morinus, 145, 178, 183, 305, 311, 351, 358, 362, 367,
378, 379, 382.
Mornacus, 78, 113.
Moses Gcrundensis, 333.
Moses Nachnianides, 408.
Munsterus, 161, 175, 178, 27fi, 328, 371, 378,
N auclerus, 242.
Nicephorus, 242.
Nicetus, 338.
Nicolaus Damascenus, 154.
Nilus, 186.
Nonnus, 155, 334.
Numenius, 91, 201.
Obicinus, 302, 303.
Olympiodorus, 186.
Origenes, 30, 78, 121, 125, 201, 227, 235, 242, 286,
382, 462.
Orosius, 131, 155.
Orpheus, 78,91, 199, 251, 255.
Ovidius, 91, 113, 153, 162, 193, 257, 402.
Pagninus, 175.
Palaephatus, 223.
Papinius, 91, 102, 105.
Parseus, 175, 178, 183.
Parkerus, 242.
Parmenides, 92.
Pascal, 204.
Pausanius, 98, 107, 128, 213, 250, 257, 258, 281, 336.
Pentateuch. Samarit., 286, 297.
Pererius, 175, 183.
Persius, 95, 112, 114.
Pescennius Festus, 104.
Petavius, 186, 288.
Peucerus, 476.
Phsedon, 92.
Phavorinus, 301.
Pherecydes, Syrus, 29, 30, 92.
Philastrius, 338.
Philo, 98, 99, 137, 279, 378, 389, 397, 403.
Philo Byblius, 92, 98, 200.
Philostratus, 30, 33, 34, 79, 82, 84, 97, 100, 101, 107,
109, 115, 128, 171, 204, 215, 224, 250, 254, 264, 282, 428.
Photinus, 79.
Photius, 29, 216.
Picus Mirandulus, 299.
Pindarus, 222, 257, 477.
Pirke Aboth., 273, 388.
Plato, 29, 30, 31, 34, 53, 78, 81, 91, 92, 107, 109, 110,
112, 191, 202, 223, 253, 283, 333, 428, 430, 477,479.
Plautus, 70, 93, 101, 107, 111. 112, 255, 256, 257, 476.
Plinius, 29, 91, 94, 104, 113, 128, 187, 218, 236, 237,
238, 259, 275, 276, 278, 279, 281, 282, 285, 287, 334,
402.
Plotinus, 37, 47, 133, 197, 200, 201, 210, 477.
Plutarchus,29, 69, 78, 96, 97, 104, 112, 113, 116, 119,
12*, 162, 166, 169, 187, 189, 193, 199, 201, 228, 276,
278, 279, 281, 284, 411, 477.
Pocockius, 147, 273.
Politianus, 476, 477.
Polybius, 128, 159, 191, 371.
Polydorus Virg., 275, 454
Porphyrius, 106, 128, 133, 140, 162, 166, 188, 191,
200, 201, 225, 279, 284, 285.
Possidonius, 119, 237.
Postellus, 365.
Potken, 294.
Proclus, 79, 133, 20L
Procopius, 104, 215.
Propertius, 115.
Protagoras, 377.
Prudentius, 87, 252, 468.
Ptolemaeus, 192, 379.
Pyrobolus, 56.
Pythagoras, 82, 430.
Rab. Jud., 273, 388, 391, 395, 397.
Rab. Salomon, 305.
Raimundus Sebundus, 78.
Rambam, 151, 209, 264, 273. Vid. Maimonides.
Rasfl, 166.
Kavius, 331.
Rayniundus Martin., 273, 347, 354, 382.
488
INDICES.
Reynoldus, 227, 254, 34L
Rhenanus, 464.
Ribadeneira, 117.
Rivetus, 171, 183, 193, 382.
Roccha, Angelas, 274, 276, 278.
Rochardus Phrisonum rex, 121.
Sabellicus, 247.
Sallustius, 49, 93.
Salmasius, 254.
Sanchuniathon, 98, 192, 215, 227, 225, 279, 328.
Sandfordius, 97. 227.
Satyricus, [Juvenal, 100, 260; Pers. 112.]
Saurez, 139.
Scaliger, 91, 151, 166, 171, 176, 217, 218, 224, 244,
245, 278, 282, 288, 398, 399.
Schickardus, 286, 305, 306, 382, 40a
Schindlerus, 175, 359, 365.
Schlichtingius, 147.
Scottus, Andreas, 216.
Scotus, 87.
Seder Olam, 164, 178.
Seder Zeraim, 273.
Seldenus, 113, 149, 153, 162, 164, 177, 179, 287, 233,
300, 342, 347, 352 ; 401.
Seneca, 48, 79, 80, 93, 94, 107, 111,113, 114, 115,200,
244, 245, 256, 357, 410, 477.
Sepher Ikharim, 309, 408.
Sepher Melakim, 164.
Septuagint, 34, 145, 147, 148, 151, 158, 160, 172. 173,
187, 198, 212, 284, 319, 321, 322, 323, 324, 332, 336,
337, 338, 339, 340, 351, 439.
Serarius, 378.
Sernus, 111.
Sibyllina Oracula, 169.
Sigonius, 175.
Silius, 104, 215, 333.
Simeon de Muis, 372.
Simplicius, 284, 285.
Sirachides, 389, 397, 403.
Sixtus Senensis, 382.
Smalcius, 40, 137.
Socinus, 40.
Socrates, 250, 260, 430.
Solinus, 214.
Sommerus, Johan., 137.
Sophocles, 251, 333.
Soranus, 251.
Spartianus, 246, 259.
Spinosa, 35.
Sprengerus, 204.
Statius, 253.
Steuchus, 173.
Strabo, 91, 92, 95, 110, 112, 113, 189, 237, 239, 240,
241, 256, 313.
Strato, 95.
Stuckius, 78, 113.
Suetonius, 29, 50, 112, 115, 128, 169, 218, 241, 244, 256.
Suidas, 119, 206, 212, 213, 216, 222, 275, 280, 281.
Symmachus, 120, 151, 158, 338,
Syncellus, 279.
Tacitus, 49, 105, 112, 114, 119, 12?, 169,190, 214, 228,
231, 232, 235, 236, 241, 245, 246, 247, 278, 280, 281,
282, 341.
Talmud., 403,
Talmud Babyl., 164, 273, 358, 363, 369.
Talmud Hierusal., 164, 296, 369.
Targum Babyl., 276, 310.
Targum Danielis, 381.
Targum Hesterse, 304, 308.
Targum Hierusal., 136, 138, 145, 170, 175.
Targum Jon. Ben Uzziel, 136, 145, 149, 153, 170, 173,
175, 183 ; 195, 262, 342, 349, 381, 382, 383, 384.
Targum Onkelosi,145,149,151,161, 174,175, 381,382.
Tatianus, 53, 80.
Temporarius, 183.
Terentius, 107, 111.
Tertullianus, 48, 49, 78, 103, 113, 115, 118, 120, 121,
125, 131, 151, 153, 162, 163, 206, 242, 252, 259, 286,
298, 338, 396, 400, 411, 413, 439, 459, 462, 466.
Thales, 30, 91, 92.
Themistius, 215.
Theodoretus, 78, 106, 113, 143, 171, 252, 298, 305, 326.
Theodosius, 147.
Theodotion, 144, 382.
Theophilus Alexandrinus, 78.
Theophilus Antiochenus, 78, 80, 99.
Theophilus Johannes, 237.
Theophylactu?, 277.
Theopompus, 30, 92.
Thomas, 78.
Thucydides, 256.
Tibullus, 182.
Timon, 80, 279.
Torniellus, 183.
Trithemius, 464.
Trypho, 194.
Tullius, 101, 109, 113, 114, 169, 258, 279, 285, 357,
363. Vid. Cicero.
Tzemach David, 387.
Tzetzes, 223.
Usserius, 178, 183, 267, 290.
Valentinus, 459.
Valerianus, 127.
Valerius Maximus, 92, 128.
Valerius Soranus, 251.
Varro, 106, 113, 169, 1S9, 219.
Velleius, 48, 117, 200.
Verulamius, 464.
Villalpandus, 300, 306.
Virgilius, 90, 101, 102, 159, 162, 181, 1SS, 195, 199,
215, 251, 255, 257, 334, 402, 473.
Vives, Lud., 78, 275, 466.
Voetius, 470.
Volkelius, 137.
Vossius, 78, 97, 113, 189, 236, 281, 282, 284, 285, 326,
336, 363, 378.
Vulgatus, 145, 152, 198, 217, 284, 304, 322, 336, 338,339.
Xavereius, Jesuit, 121.
Xenophon, 78, 92, 250, 336.
Ximenius, 378.
Xiphilinus, 104.
Zaleucus, 53, 313.
Zeno, 200, 280, 400.
Zenodotus, Stoic, 280.
Zohar, Lib., 383.
Zonaras, 148, 175.
Zozimus, 151, 169.
FINIS.
POSTHUMOUS SERMONS:
SERIES PUBLISHED FOE, THE FIRST TIME
IN MDCCC.LIY.
ALSO,
THREE DISCOURSES,
PUBLISHED IN 1798.
CONTENTS.
POSTHUMOUS SERMONS.
PAGB
PREFATORY NOTE BY THE EDITOR, . . . .492
SKBMON
L — THE FURNACE or DIVINE WRATH. — EZEK. xxii. 17-22, . . 493
II THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE. — Ps. xiv. 6, . 500
III. — FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS. — HAB. it 1-4, . . 508
IV. — SPIRITUAL STRENGTH; — ITS REALITY, DECAY, AND RENOVATION. — ISA.XL 31, 518
V. — HOLINESS URGED FROM THE LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. —
2 PET. iii. 11, .. . 524
VI. — THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS. 1 TflESS. iv. 1, . 637
VII. — PERILOUS TIMES. — 2 TIM. iii. 1-5, ..... 542
VIII. THE MUTUAL CARE OF BELIEVERS OVER ONE ANOTHER. — EPH. IV. 15, 16, 545
IX. NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS. — ISA. iii. 8, 9, . 648
X. — THE DEATH OF THE RIGHTEOUS, — ISA. ML 1, 2, . . 556
XI. THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST. PHIL. U. 5-8, . 661
XII— ENOCH'S WALK WITH GOD.— GEN. v. 24, . . 669
XIII. — A FAST SERMON: — CHRISTIAN DUTIES UNDER THE HIDINGS OF GOD'S FACE.
—ISA. viil 17, . . • • . . 582
THREE DISCOURSES SUITABLE TO THE
LORD'S SUPPER,
PREFATORY NOTE BY THE EDITOR, .
DISCOURSE I. . . t . * , • 695
DISCOURSE II. ....»••• 696
DISCOURSE III. ..•••••• 598
PEEFATOEY NOTE.
THE following Sermons have never hitherto been published. It -was observed that the
other posthumous discourses of our author had been drawn mostly from manuscripts
in the possession of Mrs Cooke of Stoke Newington, the grand-daughter of Sir John Har-
topp, the friend of Owen, and member of the small church in which, during the closing
years of his life, he officiated as pastor. On application to the present representative
of Sir John Hartopp's family, Sir W. E. C. Hartopp, Four Oaks, Sutton Coldfield,
Warwickshire, it was ascertained that an additional volume of the same unpublished
manuscripts was in his possession ; and with a generosity which merits the warm grati
tude of all the admirers of Owen, he placed it immediately at the disposal of the pub
lishers of the present edition of Owen's works. On the fly-leaf of the volume, which
is beautifully written and carefully preserved, there appear the following name and
statement : " Eliz. Cooke ; These manuscript sermons were taken in shorthand by her
grandfather, Sir John Hartopp, from Dr Owen's own mouth, and transcribed by him
into longhand; — bound up by her, in order to preserve such valuable discourses.
Newington, 1755." In further confirmation of their genuineness, it may be added,
that the first sermon in the series is evidently identical with Owen's posthumous
treatise "On the Mortification of Sin." A proof of scrupulous adherence to Owen's
statements, and of a desire on the part of the writer to give as exactly as possible what
came from his lips, is found in the beginning of one of the sermons, where he mentions,
that having come late into the meeting-house, after the service had begun, he had not
been able to give the introductory part of the discourse. With all the disadvantages
under which they are now given to the world, they have still sufficient merit to jus
tify the character ascribed to them by Mrs Cooke, to whose care we are indebted for
their preservation, when she pronounces them " valuable discourses." — ED.
POSTHUMOUS SERMONS.
SERMON I.
THE FURNACE OF DIVINE WRATH.
"And the word of the LORD came unto me, saying, Son of man, the house of Is
rael is to me become dross: all they are brass, and tin, and iron, and lead, in
the midst of the furnace; they are even the dross of silver. Therefore thus
saith the Lord GOD ; Because ye are all become dross, behold, therefore I
will gather you into the midst of Jerusalem. As they gather silver, and brass,
and iron, and lead, and tin, into the midst of the furnace, to blow the fire
upon it, to melt it; so will I gather you in mine anger and in my fury, and I
will leave you there, and melt you. Yea, I will gather you, and blow upon
you in the fire of my wrath, and ye shall be melted in the midst thereof.
As silver is melted in the midst of the furnace, so shall ye be melted in the
midst thereof; and ye shall know that I the LORD have poured out my fury
upon you." — EZEK. xxii. 17-22.
I SHALL not insist upon the particular opening of these words,
but only take some observations from them : —
First, This is a very instructive similitude this of silver and dross;
therefore it is often made use of by the Holy Ghost: Isa. i. 21, 22,
"How is the faithful city become an harlot! it was full of judg
ment ; righteousness lodged in it ; but now murderers. Thy silver
is become dross." " Thy silver is become dross ;" — this is God's ex
pression of the condition of an apostate people. " Thy silver is
become dross." He uses it again, Jer. vi. 29, 30, " The bellows
are burned, the lead is consumed of the fire; the founder rnelteth
in vain : for the wicked are not plucked away. Reprobate silver,"
refuse silver, drossy silver, "shall men call them." And so here,
in this place of the prophet, " Thy silver is become dross."
Secondly, There are two sorts of things that are called the dross
of silver. The first is the scoria, that which remains after the fur
nace, and which manifests, the whole not being departed, the whole
to be dross ; that is, to be refuse and reprobate silver, — that is, the
dross after a trial. There is, secondly, a dross that is called so,
which is nothing but the ore the silver is mixed withal before a
trial. That is the dross here mentioned,— brass, tin, iron, lead ; such
494 THE FURNACE OF DIVINE WRATH.
things as are mixed with the silver before the trial. When God
promises a purification, " I will take away all thy tin/' saith he.
Now, whenever a nation is thus dross, there is yet some good silver
in it. When there is nothing but refuse silver after a trial, then is
all thrown away ; but when there is a multitude of dross before a
trial, there is always some good silver, or else no trial would be
made. God is not an unskilful founder, to make a trial when there
is no silver in the material. So here, in the text, "As silver is
melted in the furnace;" — " as silver."
Thirdly, When the dross is greatly increased, and the silver will
not be otherwise separated from it, both dross and silver must into
the same furnace. That is the case here; and you will excuse me
if I judge it to be the case with ourselves. Both dross and silver must
go into the same furnace ; for we must observe, — 1. That the furnace
belongs to God's covenant. There is nothing in the furnace but that
the best silver may be brought into it; and it needs to be brought into
it, if it be but a furnace. In the day that God made a covenant with
Abraham, Gen. xv. 1 7, " it came to pass, that, when the sun went down,
and it was dark, behold a smoking furnace, and a burning lamp that
passed between the pieces of his sacrifice." There the furnace is dedi
cated, God's furnace, in those words, for the use of the church. If it
be but a furnace, it is in the covenant for the use of the church : for, —
2. God hath an oven as well as a furnace; but the oven belongs not
to the church at all: Mai. iv. 1, " Behold, the day cometh, that shall
burn as an oven ; and all the proud, yea, and all that do wickedly,
shall be stubble : and the day that cometh shall burn them up, saith
the LORD of hosts, that it shall leave them neither root nor branch."
When was this? Why, first, Christ came as " a refiner and purifier of
silver," chap. iii. 3 ; and they are not purified by Christ. And " the day
cometh that shall burn as an oven;" that was the day when Jerusalem
was burned, and all that wicked, apostate church was consumed. God
left them neither root nor branch, when eleven hundred thousand
of them were destroyed in that city. That was God's oven, which
burned up that wicked, apostate church. Truly, brethren, if we had
complied with Christ as a refiner, in the day of his refining, we might
have prevented the day of the coming of his oven. However, that
is not the thing here threatened ; but it is a furnace in common for
the silver and for the dross, — the same furnace.
Why then, observe, that when God brings both silver and dross,
both good and bad, into the same furnace, it is the highest token of
God's displeasure. So it is here in the text, * Ye shall know that
I do it in my fury, and in mine anger, and in my displeasure/
There is nothing more to be trembled at than when all must go
into the same furnace. ' I will gather the silver, and the brass, and
THE FURNACK utf DIVINE WRATH. 495
the iron, and the lead, and the tin together, and they shall go into
the same furnace/ God sometimes makes a distinction; as Isa. xxxi.
9, " Saith the LORD, whose fire is in Zion, and his furnace in Jeru
salem." The "fire" there is the fire of a fining-pot ; the "furnace"
is a burning furnace. There is such a time, there may be, there
hath been such a time, when God will bring his own Zion only to
the fining-pot, and they shall not be in the furnace with wicked
ones. I am afraid the cleansing of the churches is beyond the fining-
pot; however, here in my text they are put into the same furnace.
When is a people so overgrown with dross as that it is necessary
the good and the bad should go into the same furnace?
I shall name but two plain things : —
1. When the generality of a people are openly wicked and pro
fane. You will see in the following verses of this chapter the rea
son given why God will put them all into the furnace. And why is
it? Because the prophets were wicked, and the priests were wicked,
and the princes were wicked, and the people were wicked. He dis
tributes them all into several parts, — prophets, priests, princes, people;
and they are all wicked, and therefore they must into the furnace,
saith he. Isaiah also speaks of setting up a furnace, chap. i. Why
will God set up such a dreadful furnace? Why, saith he, verses 5, 6,
it is because "the whole head is sick, and the whole heart faint. From
the sole of the foot even unto the head there is no soundness in it ; but
wounds, and bruises, and putrifying sores: they have not been closed,
neither bound up, neither mollified with ointment/' When there is
an universal corruption of the ways and walkings of all sorts of men,
and of the whole body of the people, then God sets up his furnace.
2. You may add hereunto, that the dross doth so cleave unto the
silver that there is no other way of separating them, but they must
all into the same furnace. When all endeavours fail, warnings
fail, chastisements fail, preaching of the word fails, and the silver is not
separated from the dross; when men can scarce, professors can scarce,
bear to be warned ; when they can think of others' sins, but will not
think of their own ; when they will do nothing towards reforma
tion, but say they shall have peace, — let what will come, one way or
other they shall have peace; — there is no way but we must all into
the same furnace ; nothing else will do.
This is all that I shall observe from the words; only I would
make a little use of them in one or two words. And I will say con
cerning them, as the apostle Paul doth in another case, " This speak
I, not the Lord ;" that is, not that he spake any thing against the
mind of the Lord, but it was that which he had not an immediate
revelation about. * Though/ saith he, 'I judge I have the Spirit
of God to guide me according to rule in this matter, yet I have not
496 THE FUKNACE OF DIVINE WRATH.
an especial revelation about it ; " This speak I, not the Lord/' ' But
when he comes in with that for which he hath a special revelation,
then, " This the Lord commandeth, not I." So, truly, I will say two
things, whereof one is, ' I say, and not the Lord ;' and it is only
this, that it is my judgment we are all going into the same fur
nace. Let men please and flatter themselves as they will, crying,
' The church, the church ; The temple of the Lord ; Peace, peace ;'
my judgment is, we are all going into the same furnace with all the
brass, and tin, and lead, and iron, in the nation, — going into the same
furnace. And do I say so now? do I think so now? Nay, I have
been speaking of it to this congregation for some years, that we are
all going into the same furnace. But this I can say, ' I speak from
the Lord, the Lord speaketh, and not I/ that things are so stated
in the rule, so stated in providence, that it is your duty and mine to
prepare for the furnace, a fiery furnace, a smoking furnace, that I am
afraid God will cast this whole nation into ; for, —
First, Neither you nor I can tell what to say as to the sins of
the nation, of all sorts of persons, — our priests, prophets, princes,
people. Nor you nor I can tell what to say unto the deadness and
slowness of all sorts of professors, — of me, and you, and of all sorts of
professors, — to come to such a reformation as may be preventive of a
furnace ; nay, to come to such a reformation as may give us faith to
plead for an interest in the fining-pot and not in the furnace. I
know what the general hopes of men plead and speak. Well, bring
forth your reasons, plead them before God this day, if you can, if
you have any thing to plead but sovereign grace and mercy.
And [as for] the utter impossibility that appears by any other way
to separate the silver from the dross, to separate us from the world,
the plague, the fire, have not done it; signs in the heavens above
and in the earth beneath have not done it; the sincere preaching of
the gospel, though in weakness, hath not done it; entreaties, beg
gings, exhortations, have not done it; our prayers have not done it:
we cleave unto the world still.
I will not insist upon particulars now ; I have showed you enough
formerly. So that I know nothing that can be a plea why we should
not all into the same furnace. And, —
Secondly, God hath called out his workmen to set up a furnace.
The workmen that God calls out in the world are not to make the
fining-pot, but men that work in mortar and brick, fit to build a
great furnace. And there are all sorts of them; — the Lord help us!
God employs his workmen to build the furnace; — some by violence,
some by treachery, some by folly; but all prepare a furnace. We
may see them at work and hear them working every day, to prepare
for this nation a furnace of God's wrath and displeasure.
THE FURNACE OF DIVINE WRATH.
Now, brethren, this I say, this saith the Lord, when God's workmen
are setting up a furnace it is certainly our duty to be building an
ark. The persons that were employed about Noah's ark (it is but
another kind of allusion) were God's workmen to bring on a de
struction that destroyed the old world, the world that repented not
at the preaching of Noah. God called out his workmen; but Noah,
moved with fear, built an ark. I have observed that the spirits of
men do work towards and hearken after every thing that may keep
them from fear: generally they do so; and oftentimes most weak
and trivial things will put off our fear. But, saith He, " Noah,
moved with fear," upon the warning of God that there would come
a deluge that would destroy like this furnace, " built an ark/' He
was moved with fear, and he built an ark. I have often wondered
at that word, Ezek. xxi. 9-13. God threatens " a sword, a sword
sharpened, and also furbished : it is sharpened to make, a sore
slaughter; it is furbished that it may glitter: should we then make
mirth ? He hath given it to be furbished, that it may be handled :
this sword is sharpened, and it is furbished, to give it into the hand
of the slayer. Smite therefore upon thy thigh/' Why? "Because
it is a trial/' saith he, " and what if the sword contemn even the
rod ?" — all other meaner afflictions? After having spoken such a
great and dreadful word of the sword being furbished and given into
the hand of the slayer, " It is a trial," saith he. The meaning is this :
Here the people themselves had thoughts of a thousand ways of
escaping the sword ; and that it should not be a trouble, a trial, unto
them, they would bear it this way and that way. Truly, I am
ashamed of myself and most of the people of God with whom I con
verse, to see that we have such thoughts; — that when God's sword
is furbished, there is not a trial in it, — that we shall be dealt well
enough withal. But prepare yourselves ; a trial it will be, a trial
that will try all your carnal confidences, and consume them. It will
try your profession of what sort it is ; and if it be found false, will
consume it also. It is to try all your graces to the utmost, — all your
faith, all your trust, all your self-resignation, all your readiness to
leave the things of the world and to part with them. It will be a
trial, friends. Think what you will, it will be a trial. " Because it
is a trial," saith He. It is strange there should be such stupidity
upon us, that when the sword is furbished and made bright for the
slaughter, and given into the hands of the slayer, we should not
BO much as think that it will be a trial, but make mirth. The reason
is this, plainly, Because we have escaped former trials in the plague,
and fire, and in the wrath of man. But saith the prophet, " This
shall contemn every rod/' — go beyond all those rods we have under
gone, and despise them. You think it is a rod ; but do not mistake;
vor. XVIL 32
498 THE FURNACE OF DIVINE WRATH.
it shall contemn every rod, despise them, and will be a trial. You
have had no trial ; neither your confidence nor your grace has been
tried : but this will be a trial I do not believe these things are a
vain divination.
Then what is our duty, if this be the posture of things with us ?
Why, that which we are come together for this day; which is to
cry to God for mercy, in this day of darkness, of gloominess, this
day of anguish, —
1. For the whole nation. Let us pray to God that, if it be his
holy will, however he shall deal with the nation, he would call
in the workmen that seem to be employed about building the fur
nace ; for their faces are filled with dread and terror, and it argues
dreadful work when God employs such workmen: beg of God to
divert them, otherwise to employ them ; beg of God to take them
off, — that fierce, cruel men may not have the execution of God's
judgments upon this poor land, — that God would take us yet into
his own hands,— that men whose hearts are like the nethermost mill
stone, that grind with blood and revenge, may not have the trial of
the land.
2. We may hope yet that the decree is not gone forth, and we
may beg that God would not use these workmen. Now, if we should
beg of God that he would yet cause the furnace to pass away, if we
find it coming, and if we find our hearts enlarged to pray, and
God bowing down his ear to hear, let us continue to ask further,
not only that such and such may not be employed to fire the poor
nation, but that God would even cause the furuace to pass away.
Abraham began to pray to God: '0 Lord/ saitb he, 'if there be
fifty righteous in Sodom, wilt thou spare?' ' 1 will/ saith God,
* if there be fifty/ ' Lord/ saith he, ' if there be forty-five, wilt
thou spare ? ' 'I will for forty-five/ saith God. * Yet let me
add, suppose there be forty?' *I will spare for forty's sake/
Abraham found the infinite condescension of God to hi* prayer, and
he asks no more by fives, but by tens : * Wilt thou if there be
thirty, twenty, ten, there?' Faith grew upon the Lonl If we
find God answers our supplications for the removal of the workmen
that are employed, that God would employ them elsewhere, and we
have asked salvation in that, and a disappointment of others ih their
counsels, and find the Lord coming down, let faith come to ask
by tens and tens, to bring it to the lowest degree. The utmost con
descension of grace and mercy that will bear a consistency with
the essential holiness and righteousness of God may be drawn out
by faith and prayer. Then cry mightily unto the Lord, that, if it
be his will, the furnace may depart from the nation.
3. If it be so determined that the furnace must beset up, and
THE FURNACE Otf DIVINE WRATH. 499
that we must all into the furnace, beg of God that we may have
the lamp that belongs unto the covenant as well as the furnace.
The furnace was all horror and smoke ; but the lamp had a light in
it. I take it from that of Abraham. When the furnace was a dark
and smoking furnace, yet there was a lamp, a burning, shining
light, that passed between the pieces of the sacrifice. That the
dark, smoking furnace may not deprive us of the light of God's
countenance in Christ, to support us in it and under it, beg of God
that though we go into the furnace, yet we may have the lamp to
direct us, to give us light in that horror of darkness, and in the
smoking furnace.
Lastly, Who knows but that God may yet, by prayer, by the
preaching of the word, by continual warnings, before the day comes,
before the decree brings forth, before it be too late, make such a
separation (for this is as far as ever I can go), that his people shall
be put into the fining-pot, and not into the same furnace? Cry for
that ! It is your mercy to be in Zion's fining-pot rather than in the
consuming furnace.
And, then, tremble to think that there seems to me no dispensa
tion remaining but the oven, but that which shall consume, and
leave neither root nor branch.
The substance of all is, brethren, that there is a woful and a
wicked corruption and profaneness of life grown upon the generality
of the nation, — that there is such an adherence to the world and the
ways of the world among professors, that former means have not
separated them from the world (for this separation from the world
in outward worship, if it be all, signifies nothing), — that we
seem all to be ready, unless God relieve in infinite mercy, to be
brought into the same furnace; which is under a testimony of God's
displeasure: ' Ye shall know that I have done it in anger, when I
have brought you into the same furnace/ It is a great pledge of
God's displeasure with us. Yet there is left room for faith and
prayer to plead with God in all the particulars mentioned ; — to
deliver us from the hands of blood-thirsty men; to divert the judg
ment (' I repented me of the evil,' saith God) ; yea, to remove the
furnace; yea, to make us meet for the fining-pot, or, however, to
enjoy the lamp when we are in the furnace, — to enjoy light, direc
tion, guidance, when we are in all confusion of darkness and in the
smoking of the furnace.
500 THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE.
SERMON II.
THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE.
PREACHED FEBRUARY 27, 1669.
" Ye have shamed the counsel of the poor, because the LORD is his refuge." —
Ps. xiv. 6.
THERE is a peculiar mark put upon this psalm, in that it is twice
in the Book of Psalms. The 14th psalm and the 53d psalm are the
same, with the alteration of one or two expressions at most. And
there is another mark put upon it, in that the apostle transcribes a
great part of it, Rom. iii. 10-12.
It contains a description of a most deplorable state of things in
the world, — ay, in Israel; a most deplorable state, by reason of the
general corruption that was befallen all sorts of men, in their princi
ples, and in their practices, and in their opinions.
First, It was a time when there was a mighty prevalent principle
of atheism got into the world, got among the great men of the world.
Saith he, * That is their principle, they say in their hearts, " There is
no God."' It is true, they did not absolutely profess it; but it was
the principle whereby all their actings were regulated, and which
they were conformed unto. " The fool," saith he, " hath said in his
heart, There is no God."" Not this or that particular man, but the
fool, — that is, those foolish men ; for in the next words he tells you,
" They are corrupt/' Saith he, "The fool they are corrupt;"
and verse 3, " They are all gone aside." "The fool" is taken inde
finitely for the great company and society of foolish men, to intimate
that whatsoever they were divided about else, they were all agreed in
this. ' They are all a company of atheists/ saith he, ' practical athe
ists.' "The fool hath said in his heart;" — that was their principle.
Secondly, Their affections were suitable to this principle, as all
men's affections and actions are suitable to their principles. What
are you to expect from men whose principle is, that there is no God ?
Why, saith he, for their affections, " they are corrupt;" which he ex-
presseth again verse 3, "They are all gone aside, they are all to
gether become filthy." " All gone aside." The word in the original
is, "They are all grown sour;" as drink, that hath been formerly of
some use, but when grown vapid, — lost all its spirits and life, — it is
an insipid thing, good for nothing. And, saith he, " They are all to
gether become filthy," — "become stinking," as the margin hath it.
They have corrupt affections, that have left them no life, no savour;
but stinking, corrupt lusts prevail in them universally. They say
"There is no God;" and they are filled with stinking, corrupt lusts.
THE WISDOM OF MAKING THE LOUD OUR REFUGE. 501
Thirdly, If this be their principle and these their affections, let
us look after their actions, in the third place, to see if they be any
better there, if they are any better in their actions. But consider
their actions. They be of two sorts, — 1. How they act in the world;
2. How they act towards the people of God.
1. How do they act in the world? Why, consider that, as to their
duties which they omit, and as to the wickednesses which they per
form. What good do they do? Nay, saith he, "None of them
doeth good."" Yea, some of them. " No, not one/' Saith he, verses
1, 3, " There is none that doeth good, no, not one." If there was any
one among them that did attend to what was really good and use
ful in the world, there was some hope. * No/ saith he; ' their
principle is atheism, their affections are corrupt; and for good, there
is not one of them doeth any good, — they omit all duties/
What do they do for evil? Why, saith he, " They have done
abominable works;" — 'works/ saith he, 'not to be named, not to
be spoken of, — works which God abhors, which all good men
abhor/ "Abominable works/' saith he, ' such as the very light of
nature would abhor/ and give me leave to use the expression of the
psalmist, — " Stinking, filthy works/' So he doth describe the state
and condition of things under the reign of Saul, when he wrote this
psalm.
2. * If thus it be with them, and if thus it be with their own ways,
yet they let the people of God alone; they will not add that to the
rest of their sins/ Nay, it is quite otherwise ; saith he, " They eat
up my people as they eat bread/' " Those workers of iniquity have
no knowledge, who eat up my people as they eat bread, and call not
upon the LORD." What is the reason why he brings it in in that
manner? Why could he not say, ' They have no knowledge that
do such abominable things;' but brings it in thus, " They have no
knowledge, who eat up my people as they eat bread"? — ' It is strange,
that after all my dealings with them and declaration of my will,
they should be so brutish as not to know this would be their ruin.
Don't they know this will devour them, destroy them, and be called
over again in a particular manner/ In the midst of all the sins,
and greatest and highest provocations that are in the world, God lays
a special weight upon the eating of his people. They may feed upon
their own lusts what they will; but, ' Have they no knowledge, that
they eat up my people as they eat bread?'
There are very many things that might be observed from all this;
but I aim to give but a few hints from the psalm.
Well, what is the state of things now? You see what it was with
them. How was it with the providence of God in reference unto
them ? Which is strange, and a man would scarce believe it in such
502 THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE.
a course as this is, he tells you, verse 5, notwithstanding all this,
they were in great fear. " There were they in great fear," saith he.
May be so, for they saw some evil coming upon them. No, there
was nothing but the hand of God in it; for in Ps. liii. 5, where these
words are repeated, it is, " There were they in great fear, where no
fear was;'"' — no visible cause of fear; yet they were in great fear.
God by his providence seldom gives an absolute, universal security
unto men in their height of sin, and oppression, and sensuality, and
lusts; but he will secretly put them in fear where no fear is: and
though there be nothing seen that should cause them to have any
fear, they shall act like men at their wits' end with fear.
But whence should this fear arise? Saith he it ariseth from hence,
" For God is in the generation of the righteous." Plainly they see
their work doth not go on; their meat doth not digest with them;
their bread doth not go well down. * They were eating and devour
ing ray people, and when'they came to devour them, they found God
was among them (they could not digest their bread) ; and this put
them in fear, quite surprised them.' They came, and thought to have
found them a sweet morsel: when engaged, God was there filling
their mouth and teeth with gravel; and he began to break out the
jaw-bone of the terrible ones when they came to feed upon them.
Saith he, ' God was there/ verse 5.
The Holy Ghost gives an account of the state of things that was
between those two sorts of people he had described, — between the
fool and the people of God,— them that were devouring, and them
that had been utterly devoured had not God been among them.
Both were in fear, — they that were to be devoured, and those that
did devour. And they took several ways for their relief; and he
showeth what those ways were, and what judgment they made upon
the ways of one another. Saith he, " Ye have shamed the counsel
of the poor, because the LORD is his refuge/''
There are the persons spoken of, — they are "the poor;" and that is
those who are described in the verses foregoing, the people that were
ready to be eaten up and devoured.
And there is the hope and refuge that these poor had in such a
time as this, when all things were in fear; and that was " the LORD/'
The poor maketh the Lord his refuge.
And you may observe here, that as he did describe all the wicked
as one man, " the fool/' so he describes all his own people as one
man, " the poor/' — that is, the poor man : " Because the LORD is his
refuge." He keeps it in the singular number. Whatsoever the
people of God may differ in, they are all as one man in this business.
And there is the way whereby these poor make God their refuge.
They do it by "counsel," saith he. It is not a thing they do by chance,
THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE. 503
but they look upon it as their wisdom. They do it upon considera
tion, upon advice. It is a thing of great wisdom.
Well, what thoughts have the others concerning this acting of
theirs? The poor, they make God their refuge; and they do it by
counsel What judgment, now, doth the world make of this counsel
of theirs? Why, they " shame it;" that is, they cast shame upon it,
contemn it as a very foolish thing, to make the Lord their refuge.
4 Truly, if they could make this or that great man their refuge, it
were something; but to make the Lord their refuge, this is the
foolishest thing in the world/ say they. To shame men's counsel,
to despise their counsel as foolish, is as great contempt as they can
lay upon them.
Here you see the state of things as they are represented in this
psalm, and spread before the Lord; which being laid down, the
psalmist showeth what our duty is upon such a state of things, —
what is the duty of the people of God, things being thus stated.
Saith he, * Their way is to go to prayer:' Verse 7, " Oh that the salva
tion of Israel were come out of Zion ! when the LORD bringeth back
the captivity of his people, Jacob shall rejoice, and Israel shall be
glad." If things are thus stated, then cry, then pray, " Oh that the
salvation of Israel were come out of Zion/' etc. There shall a re
venue of praise come to God out of Zion, to the rejoicing of his people.
That which I would principally think of use for myself and you
in this psalm is this, —
That it is a wise thing, a thing of great counsel and advice, to
make God our refuge in the time of greatest distress, terror, disorder,
and wickedness, that can be in the world. This was the counsel of
the poor of old in such a time as is here described (and there is not
a sadder time in the whole book of God), that at such a time, and at
all times, it is a wise thing, a thing of counsel and advice, to make
God our refuge. I do remember, in Deut. xxxii. 21, God reproaches
his people that they provoked him with that which was not God;
and in Gal iv. 8 it is a reproach unto them, " Ye did service unto
them which by nature are no gods." The meaning of it is this,
that it is the foolishest thing in the world to put our trust and con
fidence in any thing that hath not the nature of God. There is
nothing but the immense nature of God that is able to yield a re
fuge unto a poor soul in all the distresses whereinto it may fall;
and therefore it is certainly our wisdom to make him our refuge.
It is true, men do not take their immediate refreshment out of the
ocean ; but it is from the ocean that all our streams are derived that
give refreshment unto all creatures. We do not immediately take
our spiritual relief in trouble from the immensity of God's nature,
from his being God ; but it is from thence that all our streams where-
504r 1HE WISDOM OF MAKING THE LOUD OUR REFUGE
by we are relieved do proceed. And let us, any of us, set ourselves 1 '
to the most glorious stream that appears for our refreshment, if we
do not by faith trace it unto the immensity of God's nature, we shall
deal with it as behemoth thinks to do with Jordan, drink all up,
swallow up the glorious stream of refreshment that lies before it, if
we do not see it by faith stream from the immensity of God's na
ture. "Trust in the LORD for ever," saith he, Isa. xxvi. 4. Why?
what is the reason? "For in the LORD JEHOVAH is everlasting
strength." The eternity of God and the omnipotency of God, the
everlasting strength and name of God, that he is Jehovah, are rea
sons for us to place our trust and confidence in him. " Trust in the
LORD for ever: for in the LORD JEHOVAH is everlasting strength."
Ye know that God doth often invite us to trust in his name; and
they that know his name will put their trust in him: Ps. ix. 9, 10,
"The LORD also will be a refuge for the oppressed, a refuge in times of
trouble. And they that know thy name will put their trust in thee."
" The name of the LORD is a strong tower: the righteous runneth
into it and is safe," Prov. xviii. 10. Is there any one that " walketh
in darkness, and hath no light ? let him trust in the name of the
LORD," Isa. 1. 10.
Ay, but you will say, 'Is it wisdom so to do? is it matter of
counsel? the best course?' We have briefly seen it is great folly
to trust in any thing that is not God by nature. Now we come to
the positive part, that we are to make him our refuge. Is it good
counsel so to do? Yea, ' Trust in my name/ saith God.
1. I would observe two things concerning this name of God, that
he doth propose to us for the object of our trust, to make our refuge
of:—
(1 .) In general, what is there in this name of God? Why, the whole
Scripture is but a declaration of the name of God. All the preaching
of Jesus Christ is nothing but to declare the name of God. He saith
so himself, John xvii. 6, where he gives an account of his ministry:
" I have manifested thy name," saith he, " unto the men which thou
gavest me out of the world." And ye have a summary description
of it, Exod. xxxiv. 5-7, " I will proclaim my name." What name?
Why, saith he, "The LORD, strong and mighty;" or, as we read it,
" The LORD God, 1 merciful and gracious, long-suffering, and abun
dant in goodness and truth, forgiving iniquity and transgression and
sin, and that will by no means clear the guilty." Certainly, if this be
the name of God, it is better to trust in the Lord than to put confi
dence in princes. It is wiser, it is better, of better counsel ; for this is
bis name. The name of a prince may be Nabal ; but God proposeth
his name to us, so as to suit every state and condition we may pos-
i In the Hebrew EL, which signifies " Mighty."
THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE. 505
sibly be in, under any distress: "The LORD God, merciful and
gracious/'
(2.) It is wisdom, because God hath, in the revelation of his name,
from the foundation of the world, accommodated himself unto the
state and condition of his people, that they might thereby be wrought
upon to trust in him, When he revealed himself to Abraham, who
was to wander up and down the earth in the midst of strange and
wicked nations, without a dwelling-place, and was, I am persuaded, in
that state oftentimes which he expresses once, " The fear of God is
not in this place, and they will slay me" (he had occasion oftentimes
to think thus, "They will slay me for my goods and possessions;"
he was a very great eye-sore to all the wicked inhabitants of the
land, as Isaac was afterwards, " Thou art much mightier than we"),
why saith God, " Fear not, I am God Almighty."" He accom
modates his name to his condition. And you know when the chil
dren of Israel quite despaired, and thought they should die under
their bondage, and be worn away, God comes to them, and reveals
himself unto them by his name Jehovah ; — ' I will fulfil all my
promises now/ When the children of Judah came out of captivity
from Babylon, and the world was full of noise, confusion, and tumult,
and armies were round about them, as you may see in the prophecies of
Haggai and Zechariah, what was the name God revealed himself by?
" Thus saith the LORD of hosts/' He revealed that he had the
power of all the armies in the world. What name hath God revealed
himself now by, that may be relief unto us, and make it advice
and counsel now? Why, he is revealed now as "The God and
Father of our Lord Jesus Christ." That is his name, and that is
his memorial throughout all generations, which takes in all our
spiritual and temporal concerns, — one who is afflicted with us in all
our afflictions, tempted in all our temptations, suffers with us under all
our sufferings. He is the God and Father of our Lord Jesus Christ,
who is the captain of our salvation, and able to save unto the utter
most. He hath called us to trust in this name, and hath given us
this reason for it.
2. God, to show it to be our duty and wisdom, doth immediately
propose the very properties of his nature for our relief: Isa. xl.
27, " Why sayest thou, Jacob, and speakest, Israel, My way
is hid from the LORD, and my judgment is passed over from my
God?" — words whose sense are often ready to possess our hearts: I
am sure they often lie at the door of mine ; I know not how it is with
you. What doth God propose to relieve them in that condition?
Why, he doth tell them, verse 28, " Hast thou not known? hast thou
not heard, that the everlasting God, the LORD, the Creator of the
ends of the earth, fainteth not, neither is weary? there is no search-
506 THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE.
ing of his understanding/' Why, he proposeth three or four of
the essential properties of his nature to our consideration to make
our refuge : — His eternity ; he is " the everlasting God ;" — his power ;
he is '* the Creator of the ends of the earth;" — his unchangeableness;
he " fainteth not, neither is weary;" — and his infinite wisdom ; " there
is no searching of his understanding/' He proposeth immediately
unto our consideration these glorious properties of his nature for our
relief and refuge in such a time, when we are so far beyond all re
lief and all hope in the world. We are so quite sunk under the
weight, so laid out of the way, so thrown away, that we are ready to
think that we can see no relief from God himself. * " My way is hid
from the LORD ;" — I have had my last trial and hearing ; my judgment
is cast out in the court of God, passed over ; God will not determine
in my cause/ It is the complaint of the church under the great
oppression of the Babylonians, 'God hath passed it over, put off the day
of hearing/ What doth God give in this great distress to their relief?
Why, he minds them of his glorious properties, of his unchange
ableness, eternity, infinite wisdom, and infinite power. God carries
it on in that place, but I will go no farther, though in the next
words God manifests that he will exert all these holy properties of
his nature in a way of covenant mercy to those that believe in him
and put their trust in him.
3. It is our wisdom ; because no distress is unspeakably and un
controllably great that is capable of any relief or appearance of re
lief from any thing but the infinite nature of God. We are exposed,
or may be, unto such distresses as nothing can give us the least re
lief in but the consideration of God's nature. Suppose a man were
by the hands of violence cast into prison or a dungeon, where none
was able to relieve him. Ay, but he will say, ' I have relief here;
many good people know I am in a dungeon, and they will pray for
me, pity me, have compassion upon me/ But a man may be cast
into that condition where no man sees him, no man knows of him,
where there is none to pity him, — a storm at sea, a dungeon out of
knowledge. What shall relieve this man but the sole consideration
of his interest in the infinite properties of God ? I have known many
in distresses of conscience that have been able to blow off every
thing, until God comes to swallow them up with the infiniteness of
God. Doubts and fears of their hearts have despised every answer,
every word of comfort, that could be given unto them ; but if you
could once come to swallow them up in the infiniteness of God, that
hath given them some quiet. And the reason of all this is, because our
fears are able to pursue our apprehensions [of relief]. Whatever you
can apprehend, your fears will go as far as your apprehensions, and
weaken it unto you. Swallow up your apprehensions in what is in-
THE WISDOM OF MAKING THE LORD OUR REFUGE. 507
finite, and fear is swallowed up thereby. Every particular that your
apprehension or reason can go through, your fears will go through,
and will imbitter it to you. But if you can swallow all up into infi
nite wisdom, unchangeableness, mercy, fears and every thing else are
swallowed up; and then the soul is at rest. Bring it to a particular
promise. While fear and unbelief are at work, they will go as far as
you, and give trouble; but if you come to make the Lord himself,
in his infinite nature, to be your refuge, there is rest and peace in
the soul.
It is matter of counsel and wisdom to make God our refuge, be
cause it is a foolish thing to trust in that which is not God ; and
because God hath so proposed his nature and properties to us, as is
suited to give us relief in every strait and distress whatsoever that
may befall us.
" Ye have shamed," saith. he, " the counsel of the poor." There
is nothing that wicked men do so despise as the making God a re
fuge, — nothing which they scorn in their hearts like it. " They shame
it/' saith he. * It is a thing to be cast out of all consideration. The
wise man trusts in his wisdom, the strong man in his strength, the
rich man in his riches; but this trusting in God is the foolishest thing
in the world/
The reasons of it are, —
1. They know not God; and it is a foolish thing to trust one
knows not whom.
2. They are enemies to God, and God is their enemy; and they
account it a foolish thing to trust their enemy.
3. They know not the way of God's assistance and help. And, —
4. They seek for such help, such assistance, such supplies, as God
will not give; — to be delivered, to serve their lusts; to be preserved, to
execute their rage, filthiness, and folly. They have no other design
or end of these things; and God will give none of them. And it is
a foolish thing in any man to trust God to be preserved in sin. It
is true, their folly is their wisdom, considering their state and condi
tion. It is a folly to trust in God to live in sin, and despise the
counsel of the poor.
Here we see what our duty is; and I thought I should have been
able to have added a word or two of direction how to put this coun
sel into execution, to make the Lord our refuge, but my strength is
gone.
508 FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
SERMON III.
FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
PREACHED JANUARY 5, 1672.
" I will stand upon my watch, and set me upon the tower, and will watch to see
what he will say unto me, and what I shall answer when I am reproved.
And the LOUD answered me, and said, Write the vision, and make it plain
upon tahles, that he may run that readeth it. For the vision is yet for an
appointed time, but at the end it shall speak, and not lie : though it tarry,
wait for it ; because it will surely come, it will not tarry. Behold, his soul
which is lifted up is not upright in him: but the just shall live by his faith."
— HAS. ii. 1-4.
I MUST look a little back into the first chapter. The title is, " The
burden which Habakkuk the prophet did see." The burden is a
burdensome prophecy, that should lade and burden them that were
concerned in it. It is the burden which Habakkuk did see. Ha
bakkuk, I do judge, is a proper name, though there is some question,
because of the composition ; and it signifies the "wrestler" or "striver."
It is apparent he was a very great wrestler with God, a great pleader
with God ; as any man may discern, if he will but read the first and
third chapters, where there is as great a spiritual conflict and wrest
ling in them both as is in the whole book of God. He may be so
called because he was an eminent wrestler with God in those days,
as Jacob was. And it is such to whom God gives visions. God gives
visions of judgment and of peace (for they are both here in a prin
cipal manner) to those that are great wrestlers with him. I will
not insist upon this, though I could prove it, because I am not so
absolutely certain that the word here is not merely a proper name.
The burden and vision he had was a grievous burden, a grievous
vision, concerning the wasting of Jerusalem and of all the nations
about by the Chaldeans. God doth frequently involve his church
in common calamities; but he hath always a special design towards
them in those common calamities. Alas ! Nebuchadnezzar com
manded the Chaldeans and the nations about; they saw no more
in the wasting and destroying of Jerusalem than in the wasting of
Egypt and the countries about. God involves his church in general
calamities with particular designs: for we know what particular de
sign God had upon his people at that time ; which, indeed, was the
wheel within the wheel that caused the destruction of all the nations
round about. Jerusalem was not destroyed because the nations were
to be destroyed ; but they were to be destroyed because Jerusalem
was to be destroyed. And this was a great and dreadful period of
time. God had set up his church, and had continued it now for
four or five hundred years; but it had so many breaches, flaws, de-
FAITH S ANSWER TO DIVINE REPROOFS. 509
cays, that he saw there was no dealing with it, but to take the fahric
down to the ground. It had been often repaired ; in Josiah's and
Hezekiah's times many reparations had been made of the fabric of the
church. God saw it was grown so ruinous that it must be taken down
to the ground ; therefore he brought that universal devastation upon
them by the Chaldeans, when their whole nation and church-state was
ruined, and the people carried into captivity, and the temple burned
with fire. I often compare it to God's dealing with the Christian
church. When it had stood four or five hundred years after its first
erection, God saw it necessary to take it quite down ; and turned in the
Goths and Vandals, those barbarous nations, that ruined the church
all the world over, the apostate church. And God let the church
of Judah lie but seventy years before he repaired it; but he let the
Christian church lie in rubbish seven times seventy years, before
there was any vigorous attempt for its reformation. I only observe,
it was a great period of time when this prophet had his vision ; which
gives great weight unto it. And he describes the matter of his vision
in verses 6-11 : " For, lo, I raise up the Chaldeans, that bitter and
hasty nation, which shall march through the breadth of the land, to
possess the dwelling-places that are not theirs. They are terrible
and dreadful: their judgment and their dignity shall proceed of
themselves. Their horses also are swifter than the leopards, and are
more fierce than the evening wolves: and their horsemen shall spread
themselves, and their horsemen shall come from far; they shall fly
as the eagle that hasteth to eat. They shall come all for violence :
their faces shall sup up as the east wind, and they shall gather the
captivity as the sand. And they shall scoff at the kings, and the
princes shall be a scorn unto them: they shall deride every strong
hold; for they shall heap dust, and take it. Then shall his mind
change, and he shall pass over, and offend, imputing this his power
unto his god." Truly, a man would take it to be a description of
another nation at this very day. And if I would insist thereon, I
could show you how applicable the particulars are, in the hastiness,
fury, pride, of that nation; in the multitude of their horsemen, and
spoils, and captivities, and taking of forts; in their superstition and
idolatry, imputing it to their gods, and standing upon their strength:
but I will not do it.
Upon the consideration hereof, that so great and mighty a nation
should come and swallow up the people, and there would be no
standing before them, upon the strangeness of it, the prophet falls
under a double, deep temptation: and, let us do what we will or can-,
we shall find something of those temptations exercise our minds iu
a like dispensation. The first was, That notwithstanding all their
profession, yet God has no regard unto his church and those that
5 1 FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
make profession of his name and truth ; that he respects other men
in the world more than them. " Wherefore," saith he, verse 13,
" lookest thou upon them that deal treacherously, and holdest thy
tongue when the wicked devoureth the man that is more righteous
than he ?" — ' It is true, this poor people is a sinful people; but they
are more righteous than the Chaldeans. Whence is this? I cannot
understand it/ And so in verse 4, " The wicked doth compass about
the righteous; therefore wrong judgment proceedeth." This was
his first temptation. Secondly, He hath another temptation upon
it that goes farther. Saith he, ' It may be God regards none of these
things ; that even throughout the world the strongest carries it : ' Yerse
14, " Thou makest men as the fishes of the sea;" the rule whereof is,
that the greater devour the less. ' Thou makest all the inhabitants of
the earth as the fishes of the sea. I can see nothing else [than] that
those that have strength, power, and greatness, they devour the less/
And this twofold temptation is exceeding apt to insinuate itself into
the minds of men in the time of such terrible dispensations. And
thence there ariseth a twofold conclusion which the prophet maketh
in verse 4, under his paroxysm; a dreadful conclusion: — 1. That
" the law is slacked." The word, the law, is ceased ; there is an end
of the law; it seems as though the law were come to an end; that is,
the whole covenant of God, and the ordinances and presence of God
with them, are come to an end, for the wicked devoureth the man
that is more righteous than he, and, when it is done, imputes it to
his god. There is an end of the law, the covenant, and institutions.
2. Saith he, ' There is no providence, then, in governing of the
world, and judgment doth never go forth/ Dreadful conclusions
the prophet was tempted unto, or tempted with, upon the considera
tion of this wonderful vision of the Chaldeans, that hasty and fierce
nation, destroying the church of God, with the nations round about
them, because terrible, strong, and many.
To stay himself, in this first chapter he fixes upon two general
conclusions, with which, in the midst of these great concussions and
impressions that were upon him, he should stay himself : — 1. That
notwithstanding all this, God is holy and faithful, and always the
same : Verse 1 2, " Art thou not from everlasting, LORD my God,
mine Holy One?" — 'He is the LORD our God, and our Holy One,
notwithstanding all these dispensations/ 2. The second conclusion
he fixes upon is this, That correction is needful for the church of God,
but it shall not be to their destruction : " We shall not die. LORD,
thou hast ordained them for judgment; and, mighty God, thou
hast established them for correction."
These two general conclusions he lays down ; and I would only
observe, that it is good for us to retain some general principles,
FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS. 51 1
that we may be unshaken in whatever private, particular concussions
our faith may have under God's dispensations; such as these: That
God is from everlasting the same, the Holy One, and changeth not;
secondly, That though the church of God need judgment and cor
rection, yet they shall not die, God will not utterly destroy them.
Having fixed these principles, the prophet knew it was not enough ;
but he goes to bring things to a particular issue, in the beginning of
this second chapter, in the words I have read unto you.
And there are four things in the words: — 1. What he would do
now, after all these shakings : " I will stand upon my watch, and set
me upon the tower." 2. To what end he would do so. It is to " see
what God will say unto me, and what I shall answer when I am
reproved/' 3. There is the event of it ; God shows him a new vision :
" The LORD answered and said, Write the vision, and make it plain
upon tables/' And, 4. There is the conclusion which he works all
unto, and his own will unto, the issue of these things, in verse 4.
This, then, must all come to, to put an end to all disputes, fears, temp
tations, "Behold, his soul which is lifted up is not upright in him:
but the just shall live by his faith/'
For the opening of these words (which is the most I aim at, and
some short observations from them), take notice that the prophet
may be looked on under a double consideration, — 1. As a public
minister of the church, as a prophet; 2. As a particular believer,
that had to deal with God about these things.
First, He may be looked upon as a public minister of the church,
and so having received a vision from God, it was his duty to observe
what would be the issue of it, what would become of it.
It is the duty of all public ministers of God, whether ordinary or
extraordinary, to look after the event, and success, and issue of the
visions which they receive from God, which they give out from him.
So doth the prophet here : * Well, I see not through to the end of
this business; I will set me upon the tower, where God places the
watchmen;' that is, he doth enjoin himself to have continual consi
deration of God's dealings and of God's works.
In this posture he hath a vision ; and you may consider, — 1. The
vision itself, and, 2. The nature of it.
The vision itself is explained, Isa. xxi. 6-10. That and this
put together explain well what this vision was. " Thus hath the
Lord said unto me, Go, set a watchman," set this Habakkuk, " and
let him declare what he seeth. And he saw a chariot with a couple
of horsemen, a chariot of asses, and a chariot of camels ; and he
hearkened diligently with much heed: and he cried, A lion: My
lord, I stand continually upon the watch-tower in the daytime, and
I am set in my ward whole nights: and, behold, here cometh a
512 FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
chariot of men, with a couple of horsemen/' This the watchman
tells God. " And God answered and said, Babylon is fallen, is fallen ;
and all the graven images of her gods he hath broken unto the
ground. O my threshing, and the corn of my floor." God sets him
upon the watch-tower in a vision, and he seeth all sorts of creatures
come with tidings that Babylon is fallen, that God hath executed
judgment upon these Chaldeans. All bring tidings that Babylon is
fallen, the Chaldeans are destroyed. So here in this, when he
comes to declare this vision. It is expressed in verses 5-8, " Because
he transgresseth by wine, he is a proud man, neither keepeth at
home, who enlargeth his desire as hell, and is as death, and cannot
be satisfied, but gathereth unto him all nations, and heapeth unto
him all people : shall not all these take up a parable against him,
and a taunting proverb against him, and say, Woe to him that in-
creaseth that which is not his! how long? and to him that ladeth
himself with thick clay! Shall they not rise up suddenly that shall
bite thee, and awake that shall vex thee, and thou shalt be for
booties unto them? Because thou hast spoiled many nations, all the
remnant of the people shall spoil thee; because of men's blood, and
for the violence of the land, of the city, and of all that dwell therein."
This is the vision God gave him concerning the Chaldeans. Let them
spoil the people for a season, the watchman upon the tower sees, and
tidings come unto him that Babylon is fallen, is fallen, the Chaldeans
are destroyed by the nations whom they had destroyed and pillaged;
because they enlarged their desire like hell and the grave, and no
thing could satisfy them until they should gather all nations unto
them. This is the vision. In the midst of the greatest distresses,
there is a vision of the destruction of all Christ's enemies and the
enemies of the church sufficiently recorded; and after a while he will
declare the accomplishment of this vision, when we shall see chariots
coming, one providence after another, declaring God is executing
vengeance against Babylon, [and] the Chaldeans.
Then we have the adjuncts of this vision, which I will but name: —
1. It is certain: " Write it/' It is a certain vision. 2. It is evi
dent: " Make it plain upon tables, that he may run that readeth it/'
3. It is determined: "The vision is yet for an appointed time ;"
you must not cause it to make haste. 4. That there will be & great
many interpositions, that will cause men to fear this vision will never
be accomplished : " Though it tarry, wait for it ; at the end it shall
speak, and not lie/' Men will think it is but a false vision, that it
will lie; but wait, for it will not tarry beyond its appointed time.
I could take observations from these adjuncts concerning the de
struction of the adversaries of the church, but I shall say nothing to
•them, because there is something else I would. speak unto.
FAITH'S ANSWER TO DIVINE EEPEOOFS. 513
Secondly, Habakkukmay be considered not only as a public minister
of the church, but &s&privatebelieve?*; and thence we may learn three or
four things from his deportment in this case, as he was a private believer.
1. In all that we have to do with God, we may justly fear and justly
expect that we shall be reproved by him. Habakkuk had had deal
ings with God, and saith he, " Now I will watch to see what he will
say unto me, and what I shall answer when I am reproved/' Pray
remember it, I say, in all wherein we have to do with God we may
justly fear that we shall be reproved, that he will reprove us.
Consider ourselves as men, poor creatures, consider ourselves as
sinful men, we have reason to expect reproof from God.
Consider ourselves as men: Job iv. 17-19, " Shall mortal man be
more just than God? shall a man be more pure than his maker? Be
hold, he put no trust in his servants ; and his angels he charged with
folly : how much less in them that dwell in houses of clay, whose
foundation is in the dust, which are crushed before the moth ?" If
God chargeth his very angels with folly, — that is, an unanswerable-
ness unto his infinite holiness and wisdom, — what can poor mortal
men expect, that dwell in houses of clay, that are crushed before the
moth ? Therefore, upon that very consideration, when Abraham spake
unto God, Gen. xviii. 27, " Behold/' saith he, "I have taken upon
me to speak unto the Lord, who am but dust and ashes ;" — ' Let not
God be angry that I, who am but dust and ashes, speak unto thee/
We may upon this consideration, but much more upon the considera
tion that we are sinful men, expect God will reprove us.
We may refer the grounds whence we should be in a continual ex
pectation of reproof from God unto these three heads : —
(1.) The consideration of God's own holiness. This ground the
prophet lays down, Hab. i. 13, ' " Thou art of purer eyes than to be
hold evil, and canst not look on iniquity;" and therefore I must
consider what I shall say when I am reproved/ Such is the in
finite purity and holiness of God, that we cannot expect but that
we shall fall under reproof when he comes to deal with us. The
reason why men think they shall not be reproved by God is, be
cause they think God is such an one as themselves, having no re
gard to the holiness of God. But saith God, ' I will reprove thee,
and manifest myself to be a holy God/
(2.) We may justly expect to be reproved, because of the defilement
that is in the best of our duties. Poor Habakkuk here was a great
wrestler with God, yet he had such defilements cleaving to the best of
his duties that he might justly expect to be reproved by God upon that
account. Isa. Ixiv. 6, " All our righteousnesses are as filthy rags;"
and if, in any thing we have to do with God, the best righteousness
we have is but as filthy rags, may we not expect to be reproved ?
VOL. xvn. 33
514 FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
(3.) We have reason to fear upon the account of sin : Ps. cxxx. 3,
" If thou, LORD, shouldest mark iniquities/' what is done amiss, we
have done so many things amiss, " who shall stand ? " So Ps. cxliii.
2, " Enter not into judgment with thy servant;" he deprecates God's
reproving of him: " for in thy sight shall no man living be justified/'
I say, it is good to apprehend upon all these accounts, of God's
holiness, the imperfection of our best duties, the multiplication of
our sins, that God will reprove us. Fear always. Blessed is the
man that doth so.
2. Observe from hence, also, that it is good to be well prepared
with an answer to give unto God when we are reproved. Saith
he, " I will watch to see what he will say unto me, and what I
shall answer when I am reproved." It is good to be prepared with
an answer to give unto God. Job thought so : Chap, xxiii. 3, 4,
" Oh that I knew where I might find him ! that I might come even
to his seat ! I would order my cause before him, and fill my mouth
with arguments." You know who was reproved, and had nothing to
answer; — the poor creature that came in to the wedding, as we all do.
Our profession is our coming in to the wedding. Christ comes and
reproves him : " Friend, how earnest thou in hither, not having
a wedding garment?" The poor creature had nothing to answer, —
he was speechless. What then ? " Bind him hand and foot, and
cast him into outer darkness." If we have nothing to answer when
God reproves us, that will be the issue with every one of us.
And there is a fourfold evil answer that men betake themselves
unto under God's reproof: —
(1.) There is Adam's answer. " Hast thou eaten of the tree
whereof I commanded thee that thou shouldest not eat ? " " The
woman whom thou gavest to be with me, she gave me of the tree,
and I did eat/' Men think to answer God by palliating excuses.
God will reprove them, and they will make palliating excuses in their
own hearts. ' It is not so and so ; there was this and that occasion
of it/ This answer will not stand.
(2.) There is Jonah's answer when he was reproved. " Doest
thou well to be angry ? " saith God to Jonah. He tenderly reproves j
him. " Yea^ I do well to be angry, even unto death." Men [there
are] that, under God's reproofs, will justify themselves in all their sins;
like the man in Deut. xxix. 19, who when he heareth the words of
the curse yet saith, " I shall have peace, though I add drunkenness
to thirst;" — ' Notwithstanding all these reproofs of God, I do well to
go on in the way wherein I am/ This answer also will not stand.
(3.) There is Israel's answer: Ps. Ixxviii. 34-36, "When he slew
them, then they sought him : and they returned and inquired early
after God. And they remembered that God was their rock, and the
FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS. 515
high God their redeemer." But what then ? " Nevertheless they
did flatter him with their mouth, and they lied unto him with their
tongues." False professors, upon God's reproofs, they humble them
selves temporarily, and engage in false promises of reformation. This
is the common answer mankind give to God's reproofs; but this
answer will not pass when God comes to reprove.
(4.) There is men's answer at the last day : Matt. vii. 22, " Lord,
Lord, have we not prophesied in thy name ? and in thy name have
cast out devils? and in thy name done many wonderful works?" God
comes and reproves them, and they plead their duties, their works.
It will not do. "I never knew you: depart from me, ye that
work iniquity," verse 23.
These are the common answers men, in their souls, and consciences,
and spirits, give to God, when he reproves them. Either they ex
cuse themselves, with Adam ; or justify themselves, with Jonah ; or
promise better things, with false, flattering Israel; or plead what
good things they have done. All these things will fail us; which
leads me to the last observation.
3. There is but one answer that will hold, but one good answer that
is to be made unto God when we are reproved by him ; and that is
this, — free justification in the blood of Jesus Christ. What shall I an
swer when I am reproved? Truly this, " His soul which is lifted up
is not upright in him: but the just shall live by faith." And the
apostle, in three or four several places, doth prove that this resolution
of the prophet intends faith, that is the means of our free justifica
tion, in the blood of Jesus Christ. This is the great and only answer
poor sinful souls can make unto God when reproved.
I will a little open it unto you, by showing you how God reproves
us, and whence it is that this is our only answer.
God reproves us four ways: — (1.) In general, by the curse of the
law: " Cursed is every one that continueth not in all things which are
written in the book of the law to do them." This is God's great re
proof 'of all sinners. Under this reproof we all lie. Truly, he that
cannot answer this reproof of God will be cast out as a speechless, self-
condemned person. (2.) God reproves us by particular applications of
the word of the law, finding out our special sins; as when the prophet
came to David, and told him, " Thou art the man." When in the
preaching of the word there is application made unto the souls of
men, that they are the persons that are guilty, that is a peculiar re
proof of God. The general reproof is by the curse of the law, the
sanction of the law ; the particular reproof is by the application of
the word to the conscience. (3.) God reproves us in general judgments :
" LORD, when thy judgments are in the earth, the inhabitants
of the world will learn righteousness." All the dispensations of God
516 FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS.
that are dreadful and terrible in the world, we ought every one to
take them as reproofs for sin, and not put the evil day far from us,
nor think there are not any calls of God in them towards us. (4.)
God reproves us by particular afflictions and trials, — chastisements
in our persons, in our relations, in things that befall us in this world.
The end of them is to reprove us. The first language wherewith
affliction upon a person or in a family opens its mouth in conscience
is, ' Thou art a sinner ; ' as the woman, when her child died, said
unto the prophet, " thou man of God, art thou come unto me to
call my sin to remembrance, and to slay my son ? " 1 Kings xvii.
18. The brethren of Joseph, as soon as they fell into trouble, said,
' God hath called our sin to remembrance/ One great end of af
fliction is to reprove for sin.
Now, I say there is no other answer, when God thus reproves in
conscience, to be given, but only the plea of pardon of sin and free jus
tification of our souls by the blood of Jesus Christ. The apostle tells
us so, Rom. iii. 19, " Now we know that what things soever the law
saith, it saith to them who are under the law : that every mouth may
be stopped, and all the world may become guilty before God." God
gives reproofs by the law ; what is the issue? Every mouth is stopped ;
all the world becomes guilty before God. Must they lie always so?
is there no answer to be given to God? no relief? 'No/ saith he; 'but
we are "justified freely by his grace, through the redemption that is
in Christ Jesus/" verse 24. Here the mouth of the sinner is opened
again, here is something for him to plead. But take him by him
self under God's reproofs by the law, and every mouth is stopped,
and that to eternity, and that with a sense of guilt; all the world
becomes guilty before God.
The reasons hereof are these : There is no other answer, 1 . Be
cause in every other answer we should attempt the soul is lifted up
The prophet doth distribute all things that can be said to God when
we are reproved under these two heads ; — one of them, " whose soul
is lifted up, and that is not upright in him;" and the other pleads
that " the just shall live by faith/' There is an elation of mind, a
lifting up of soul, which God abhors, in any other answer we can give
him when we are reproved, whatever it be. This is the only answer,
2. Because, in truth, the Lord Jesus Christ hath really made this
answer for us. The whole charge from God consists in the curse of
the law, and in the application of it unto our souls in particular.
If Jesus Christ hath answered to both these, where shall we have
another answer? He hath answered the curse of the law, taken
away the curse by "being made a curse for us," Gal. iii. 13; hath
answered whatever the law required. " What the law could not
do, in that it was weak through the flesh, God sending his
FAITH'S ANSWER TO DIVINE REPROOFS. 517
own Son in the likeness of sinful flesh, and for sin, condemned
sin in the flesh : that the righteousness of the law might be ful
filled in us." God reproves not but by the law. He speaks in
the command and curse of the law, and reproves in both. Christ
hath answered in both. He was made a curse, and answered that re
proof. He fulfilled the righteousness of it, and answered that re
proof, paying that which he took not. God reproves us in the par
ticular application of the law to our souls for our sins. Why, God
hath made all our sins to meet upon him, Isa. liii. 6 : which is
the second reason why this is the only answer, — because, indeed,
Christ hath made this answer for us. 3. Because in all cases wherein
we are reproved by God, Christ hath undertaken to be our advo
cate: 1 John ii. 1, "If any man sin, we have an advocate with the
Father, Jesus Christ the righteous." It is upon the account of sin
that we are reproved. God comes to reprove us, and we have set
ourselves upon the watch-tower to see what we can answer him ; for
God must be answered when he reproves. Why, we have an Advo
cate. An advocate appears for a man, and pleads his cause. Shall
we take the plea of Christ out of his mouth, and say, ' We can an
swer better for ourselves?' I think it is our wisdom to trust to our
advocate. And he pleads his own righteousness; for he is a propitia
tion for us. He pleads the atonement unto all God's reproofs. When
a man pleads nothing but pardon of sin through free justification by
the blood of Christ, he saith nothing to God but what Jesus Christ
pleads for him. The last reason is, 4. Because indeed we have no
thing else to plead, no other answer to give. Our mouths are
stopped, we are become guilty, and have not [any thing wherewith]
to answer any reproof of God. We are apt to betake ourselves for
relief unto excuses and promises, of what we are, and have done,
or will do ; but these answers will not do. I might easily go over
the consideration of all we are apt to consider, our works before justi
fication and after justification, to see if any of them will answer God
when he comes to require a perfect righteousness of us, and to reprove
us for every sin. What else will answer, what can we return else,
but this righteousness of Christ? " The just shall live by faith. v
[As] for the use of it, it should keep our souls in an abhorrency of
all. those doctrines which pretend other pleas before God for our jus
tification, — that would make our own faith, our own obedience, our
own works, to be the condition of our justification ; that is, to make
them to be our plea when we come to answer God when we are
reproved of him. Do we think we can do such things when God
charges upon us the curse of the law? Will our faith, our obedi
ence, our works, be an answer to God ? ' Nay, Lord, we have done
thus and thus; we have obeyed in sincerity; we have performed
518 SPIRITUAL STRENGTH.
these and those duties/ Shall we trust to it? Will the men of these
doctrines trust to it themselves, when God comes indeed to deal with
them? Can their hands be strong or their hearts endure upon these
principles, when indeed God shall deal with them? when God speaks
in the application of the law to their souls? Besides the great con
tempt cast therein upon Christ, we will not allow him to be our ad
vocate. They will soon find their hearts cannot endure when they
come to die, or when conscience is brought under a sense of his dis
pleasure for sin.
A second use of it is for instruction unto ourselves, that we should
always have this answer in readiness. We know not how soon God
may come with special reproofs unto us. Truly, besides those gene
ral ways, in the law and in the preaching of it, God hath particular
applicatory ways, and works in the world in judgments and afflic
tions; and how soon he may enter into our consciences we know not.
It is good to have an answer ready. And truly we see what the an
swer is, ' Lord, we are poor, lost, undone creatures. If thou wilt deal
with us, we cannot answer thee for one of a thousand ; if thou markest
what is done amiss, none can stand/ ' What, then, have you to
plead, or are you speechless?' ' No, Lord; yet there is a plea left,
this great plea, " The just shall live by faith/' Thou hast appointed
a new way of interesting us in justification, by the way of believing
in Christ; and that plea our souls advance/ Have this plea in readi
ness when sin is charged upon your souls and consciences, in all your
troubles and fears. Nothing else will answer God when he reproves.
I thought to have showed you what is required of us that we may
be able to manage this plea aright, that it be not presumption in us ;
as, a stable self-condemnation without reservation, a prospect and
view of the atonement made by Christ, and casting ourselves upon
him to undertake for us.
SERMON IV.
SPIRITUAL STRENGTH ; — ITS REALITY, DECAY, AND RENOVATION.
PREACHED JANUARY 9, 1672.
" But they that wait upon the LORD shall renew their strength; they shall mount
up with wings as eagles; they shall run, and not be weary; and they shall
walk, and not faint." — ISA. xl. 31.
THE occasion of the words arises from the complaint of Jacob and
Israel, verse 27, " Why sayest thou, O Jacob, and speakest, Israel,
My way is hid from the LORD, and my judgment is passed over from
my God/' It was with respect unto the dark dispensations of God's
providence towards the whole church, the church in general, that
this complaint was made.
SPIRITUAL STRENGTH. 519
I shall not stay to open the particulars; but as it is the complaint
of the church in general, upon the account of God's dispensation in
general, so it is the condition of particular believers, of many be
lievers, internal and external, spiritual and temporal, that they may
be brought to that state wherein, through their weakness and unbe
lief, they may make this complaint.
God gives an answer hereunto, verse 28, " Hast thou not known?
hast thou not heard, that the everlasting God, the LORD, the Creator
of the ends of the earth, fainteth not, neither is weary? there is no
searching of his understanding." He proposeth his own infinite
and glorious properties and excellencies for the relief of his people.
When all other considerations fail them (as there is a time and sea
son when nothing will relieve us but that which is every way in
finite), it overbears and overwhelms them.
But in the following verses, and in that which I have read, he gives
them to understand where the great mistake lay. They thought it
was trouble that arose for want of kindness and evidence of kind
ness from God, when indeed their trouble arose all for want of spi
ritual strength in themselves; and therefore God speaks not unto
them of further manifestations of his love and grace to deliver them
out of those straits, but he speaks to them of giving them more
strength, more grace, whereby they may be able to manage them
selves better under it. All our troubles and all our despondencies,
they are not from want of sufficiency in God to relieve us, they are
not from the greatness of our troubles and temptations ; but they are
all of them from the weakness of our faith and our grace. We think
otherwise, but it is well if we could learn that that is the true state
of things with us. When Peter was coming upon the water to Christ,
the winds began to rise, and the waves to run high ; and Peter cried
out, " Lord, save me." And now, if you should have asked Peter why
he doubted, he would have answered, ( Because of the greatness of the
danger/ — because the winds and waves of the sea were against him.
Christ lets him know it was otherwise : " O thou of little faith, where
fore didst thou doubt?" It was not because of the greatness of his
danger, but because of the littleness and weakness of his faith, that
he was put into that condition of doubting. " My way is hid from
the LORD, and my judgment is passed over from my God/' ' Why/
saith the Lord, ' you must have more strength/ Therefore that is
it which God promises in these words, " They that wait upon the
LORD shall renew their strength/' And I think these things lie
plain in it, which I shall but little more than name: — First, That
all believers have a spiritual strength. Secondly, That this spiritual
strength of believers is subject to decays, to weaknesses. And,
Thirdly, That the way to renew this spiritual strength and to in-
520 SPIRITUAL STRENGTH".
crease it is by waiting upon God. And then we may, in a word or
two, show you what it is to wait upon God, and how we do renew
and increase our spiritual strength thereby.
First, It is plain in the text that all believers have a spiritual
strength : " They shall renew their strength." I acknowledge the
word "their" is not in the original, but the very phrase carries it,
" They shall renew strength ;" that is, their own spiritual strength.
Who hath a spiritual strength by nature? We have no strength,
we have no power, no ability to live the life of God, nor to do any
thing that tends thereunto: Rom. v. 6, " When we were yet without
strength, in due time Christ died for the ungodly;" and till we are
made partakers of the benefits and effects of the death of Christ, we
are ungodly and without strength ; we have no strength at all. No
unbeliever hath any strength.
But now all that do believe, they have spiritual strength : 2 Pet.
L 3, " According as his divine power hath given unto us all things
that pertain unto life and godliness, through the knowledge of him
that hath called us to glory and virtue ;" that is, whatsoever is re
quired to lead a godly life is given unto believers by the divine
power of God, a power that hath given us all things that pertain to
life and godliness, — strength to enable us to live, and godliness for
a holy and godly life and conversation. There are expressions to
that purpose in other places: Eph. iii. 16, " That he would grant you,
according to the riches of his glory, to be strengthened with might
by his Spirit in the inner man." Through the Spirit, the Spirit of
God, that is, the author of all grace, he strengtheneth us with might,
gives might and power. And the apostle affirms the same again, Col.
ill, " Strengthened with all might, according to his glorious power,
unto all patience and long-suffering." And though there is a prin
ciple, a seed of grace, a habit of holiness, inlaid in the heart and
mind of all believers, enabling them to live unto God, a sufficiency
of grace for that end and purpose, yet so as [that] what they do by
virtue thereof is not done by themselves but by the grace of God.
As our apostle said, " I laboured more abundantly than they all ; yet
not I, but the grace of God which was with me ;" giving him strength,
power, and ability to go through with all those dangerous and labori
ous duties wherein he was engaged in the work of the gospel. We
have no strength by nature, we are dead in trespasses and sins; but
when quickened by the Spirit of God, he gives us this spiritual
strength and power whereby we are enabled to live to God.
Secondly, This strength of believers, which is the actings of the
principle of grace and holiness in them, is subject unto decays. " Be
watchful," saith Christ in the counsel he gives unto the church of
Sardis, Rev. iii. 2, "and strengthen the things which remain, that are
SPIRITUAL STRENGTH. 521
ready to die : for I have not found thy works perfect before God."
There was a decay in grace, a decay in spiritual strength, wherein their
faith and love, in all the fruits of them, and works, were ready to die.
It would be worth the while, had 1 time, to consider the many ways
whereby our spiritual strength and principle of grace, wherewith
our natures are inlaid in our conversion unto God, are weakened. It is
principally by our own negligence, by powerful corruptions and temp
tations, by cares of the world and the business of it, by want of attend
ing unto the frame of our hearts, and not keeping our own vineyard.
There is spiritual strength. This spiritual strength is subject to decay.
Thirdly, How shall we renew this spiritual strength? how shall
we increase it? It is greatly incumbent upon us to be daily increas
ing our spiritual strength, to be renewing it, to be strengthening
the things that are ready to die. All the losses we are at and
troubles we meet with, they are all for want of well discharging this
duty, because we do not take care to renew our spiritual strength.
The way whereby it is to be done is by waiting upon God. Would
you be strong, lively, vigorous, active Christians? would you have
power to perform holy duties, to resist temptations, be fruitful in the
world, be cheerful in yourselves? would you have corruptions die,
and wither, and be prevailed against? You will say, ' We would have
all these things/ Why, the way is plain ; — it is to wait upon God.
What is it to wait upon God? How is it that we may increase
our spiritual strength by waiting upon God ?
There are three or four things in waiting upon God that make up
waiting ; for it is a peculiar kind and work of faith that is called wait
ing: and if you will read the Scriptures, you will find that there is
not a duty or exercise of faith which hath greater or more precious
promises annexed to it than this of waiting,
1. The first thing in waiting is looking unto God, eyeing of God.
So David expresses it in the Psalms: "As the eyes of servants look
unto the hand of their masters, and as the eyes of a maiden unto the
hand of her mistress; so our eyes wait upon the LORD our God/'
God expresses it by " looking : " " Look unto me, all ye ends of the
earth/' " In the morning will I direct my prayer unto thee," saith
David, " and will look up/'
Now, this looking unto God, which is the foundation of waiting,
is the fixing of the soul towards God; as when we look upon a
thing, we make it the object of our consideration, and bend our
thoughts towards it. If we would wait upon God, we must be, in
the actings of our faith, looking towards him; that is, we must con
sider his goodness, the excellency of Christ, his promises, and his
truth and faithfulness in them, and his power. We must be in the
contemplation of these things if we intend to wait upon God.
522 SPIRITUAL STRENGTH.
2. The second thing is patience in looking. Sometimes it is called
" patient waiting/' waiting patiently for the Lord, not to faint, not to
be weary. Many a one will cast a look towards God, but as quickly
weary; this is not waiting. But he that will wait on God is to do
it in patience, against all discouragements and oppositions that may
arise from our own hearts and temptations. When God comes not
in as we desire, nor such a progress is made as we would have, yet if
we look unto God, that is patient waiting.
3. There is expectation too, and this is the life and soul of wait
ing. Waiting is often expressed in the Scriptures by "silence:"
" My soul is silent to God ;" which silence is a quiet waiting to hear
what God will answer. It is a wondrous sorry waiting on God when
we do not expect something from him. To come together in the
performance of this or the like duties without expectation of re
ceiving something from God, it is the way to go as we came, with
out strength renewed or increased. We come to a duty and go from
it at the same rate, when we have no expectation of receiving from
God. Where there is no expectation, there is no waiting. Look to
God with expectation to receive things suitable to what we expect,
and then we shall see his infinite bounty and goodness. This is
waiting on God.
The way wherein we exercise this grace is by prayer. I do not
put it wholly upon it; for acting of faith, quiet submission of soul,
constant looking up and expectation in a course of walking before
God, make up a great part of this duty; but the solemn discharge
of this duty is by prayer, wherein we act all these things. We ought
to pray always, and to continue in prayer ; and we are the strangest
kind of creatures upon the earth if we abide in this duty without ex
pectation from God. A man that looks for nothing from God had
best never pray more. In prayer we are to exercise this grace of
waiting upon God. They that thus wait upon the Lord shall renew
their strength.
Whence is it that the renewing and increase of spiritual strength
depend upon our waiting on God? There is not any thing in this
world wherein we are more concerned, next to the securing our in
terest in Jesus Christ, than this one thing of renewing our strength,
our spiritual strength. Especially it is of great concern unto us
now when it is a time, as hath been confessed unto God, wherein
there are great decays, visible decays, in most professors, and inward
decays I fear in all. Therefore it is our duty to consider how we may
improve this great duty, for this end, to renew strength, to strengthen
the things that are ready to die, that you and I that are weak may
be strong, that are dead may be quickened and live, that our graces
may be lively and flourishing. Saith the Lord, ' They that wait
SPIRITUAL STRENGTH. 523
upon me shall renew their strength/ They shall do so upon a
double assurance: —
First, Upon a moral assurance, by reason of the faithfulness of
God in his covenant. God hath promised it, and we may really be
lieve it because of God's promise : ' They that wait upon me shall
renew their strength/ If we wait upon God in that way he accepts
and approves, he is faithful to do it. And upon this account we
may truly say, and do believe it, that no person under heaven waits
on God as he ought, but God doth renew spiritual strength unto
him, doth revive his graces, strengthen his faith and love, and enable
him to obedience, as he hath promised.
Secondly, It is the way that God hath appointed for us to draw
supplies of spiritual grace and strength from him. Our judgment and
our dignity are not like those of the Chaldeans, that proceeded of them
selves, Hab. i. 7 ; but our judgment and dignity are of another, — God
in Christ. All is from Christ ; — our strength and honour are all from
another. There must be a way, therefore, whereby we may derive
strength from another, since it is not from ourselves. Now, this is
the way that God hath appointed for us to derive supplies of spiri
tual strength from Jesus Christ, in whom are all the springs and
stores of it; it is by waiting upon God in the ways before men
tioned, — in the way of looking, of patience, of expectation on God
in Christ, — that he will perform his promise. God hath made this
the way of communicating strength unto us, and deriving strength
from Jesus Christ. ' Abide in me/ saith Christ : ' if ye abide not
in me, ye can do nothing; but if ye abide in me, ye shall be branches
that shall be purged and bring forth fruit/ Our abiding in Christ
is by this exercising of faith upon God in Christ, whereby spiritual
strength is renewed unto us.
I might speak of those things that are subordinate hereunto, be
cause by this way of waiting upon God we mix his promises with
faith, which God hath appointed; but I should then transgress my
purpose and take up your time.
I have spoken these words to direct you and myself to the true
use of this duty, that we have so frequent opportunities for, that none
of us may rest in the work done, or satisfy ourselves that we have
been at such a duty so often, so long, but improve it to its proper
end, which is waiting on God in times of backsliding, that we may
renew our strength ; the consequence whereof is in the next words,
* We shall then mount up with wings as eagles; we shall run, and
not be weary; and we shall walk, and not faint.'
524 HOLINESS URGED FROM THE
SERMON Y.
HOLINESS URGED FROM THE LI ABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION.
PREACHED JULY 11, 1673.
" Seeing then that all these things shall be dissolved, what manner of persons
ought ye to be in all holy conversation and godliness?" — 2 PET. iii. 11.
MY design is only to go over a few texts of Scripture that may give
us light into that instruction which is wrapped up in these words, and
a little, if it may be, whet it upon us.
It is not certain what is meant by " All these things/' whether all
the things of the world, the heavens and the earth, and all that is in
them ; or whether it be the " all things/' the heavens and the earth,
of an apostatized church, such as was the church of the Jews, at that
time drawing nigh to a fiery destruction. I shall not detain you in
discussing the difficulties of it. But that which I would leave with
you from the words, and which, without all doubt is in them, is this,
that all things in and of the world are liable and obnoxious to a
destructive dissolution. Our things, and other men's things, the
things of the nation, and the things of families, so far as they are in
and of this world, are liable to a destructive dissolution.
And then there is this again, I am sure, in the words, that upon
the near approach of great, destructive dissolutions, it is highly incum
bent upon all professors of the gospel to be signal in holiness and
godliness, or assuredly they will not escape the pressure and evil of
that destructive dissolution.
I pray let us believe that there is nothing in this world, but only
the gospel of Christ, and the interest of Christ, and the grace and
mercy of God in the covenant, but it is liable to a destructive dissolu
tion. It is the law that hath passed upon all things since the en
trance of sin. All alterations tend to dissolution, and all things in
this world are put into a course of change. Things alter every day,
and the end of all that alteration is dissolution. Our relations, they
must all be dissolved. There is a dissolution lies at the door between
you and your estates, between you and your wives, between you and
your children. And it is not a perfective dissolution, it is a destruc
tive dissolution; for this dissolution ends it: and it lies at the door of
us all, and every day leads us towards it. But there is a gathering up
of the spirit of all things into a consistency in Christ Jesus, Eph. i.
10. God hath reconciled all, and gathered all as the first-fruit and
spirit of the whole into one head; that is, into Christ. What is
gathered up into him never changes, it is obnoxious to no dissolution.
Whatever is gathered up into Christ, be it never so little, if all the
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 525
world should set themselves to dissolve it, they can never do it, — no,
nor the gates of hell to boot; and whatever is not gathered up into
Christ, if all the world should combine to preserve it, it shall never do
it, — it will come to its dissolution. Ps. Ixxv. 3 are the words of Christ :
" The earth and all the inhabitants thereof are dissolved: I bear up
the pillars of it. Selah." ' Let there be a mark/ saith he, ' set upon
that, their being dissolved/ "Are/' that is only, being obnoxious to
dissolution. They have nothing in themselves to give them a consist
ency or a stability. Christ is pleased fora season to put some pillars in it.
The conclusion made from thence is, that there is a great deal of
madness and folly in all men, to pride themselves in any thing here
below; as in the next words, " I said unto the fools, Deal not fool
ishly: and to the wicked, Lift not up the horn : lift not up your horn
on high ; speak not with a stiff neck." All pride and elation of mind
from the things here below is mere folly and madness, and from
want of considering that in their principle they are all dissolvable,
and nothing stands but what Christ gives a pillar to. You may see
the law of this, Rom. viii. 20, " The creature was made subject to
vanity, not willingly, but by reason of him who hath subjected the
same in hope/' Verse 22, " For we know that the whole creation
groaneth and travaileth in pain together until now/' The " creature"
in one place is the " whole creation" in the other; and by the entrance
of sin it is brought into this state and condition, is " subject unto
vanity." "Vanity," that is, to changes and alterations, which will issue
in a destructive dissolution. It groans for deliverance. Every thing
you see in the world of order, of power, they are all but endeavours
in the creation to free itself from this state of vanity, to preserve itself
as long as it can from dissolution ; and they are but vain endeavours,
for there is a dissolution waiteth for it. ' Some things will be
excepted, surely, from this dissolution. It may reach our small con
cernments, but the heavens and the earth, they will stand firm ; there
is no danger of those more noble and glorious parts of the creation/
Why, truly, if there were not, yet as long as our interest in them is
subject to it, we are not much concerned; but there is [an endj to
them also: Ps. cii. 25, 26, "Of old hast thou laid the foundation of
the earth, and the heavens are the work of thy hands." What will he
conclude from thence? ' Therefore they shall endure f It is quite
otherwise; " They shall perish, but thou shalt endure," are the next
words: "yea, all of them shall wax old like a garment; as a vesture
shalt thou change them, and they shall be changed." A man would
have thought from that great preface, "Of old hast thou laid the foun
dation of the earth, and the heavens are the work of thy hands," the
conclusion would certainly have been, ' Then they should endure/
No, saith the psalmist; " They shall perish." God only shall endure,
526 HOLINESS URGED FROM THE
and an especial interest in God only shall endure ; as I shall show
you afterward from those words.
Go from the heavens and the earth to the inhabitants of them;
the inhabitants of the earth, see what is their state and condition :
Isa. xl. 6-8, " The voice said, Cry. And he said, What shall I
cry?" Something God would have taken notice of. ' Cry out
What shall I cry?" " All flesh is grass, and all the goodliness thereof
is as the flower of the field : the grass withereth, the flower fadeth ;
because the spirit of the LORD bloweth upon it: surely the people
is grass. The grass withereth, the flower fadeth." All is grass,
and all is but grass. It is twice affirmed that all is grass, and it is
twice affirmed that all withereth. It may be green and flourishing
for a little season ; but the wind shall come over it, and shall cause it
all to wither. "All flesh," all men living; all their powers, all their
honours, all their riches, all their beauty, all their glory, all their
wisdom, all their gifts and parts, it is all " flesh" and all "grass," and
all liable to a destructive dissolution, that lies at the door.
' Ay, but things in the world may come into such a combination
as that they may be preserved from any danger of such a dissolution/
No; Ezek. xxi. 26, 27, "Thussaith the Lord GOD; Remove the
diadem, and take off the crown: this shall not be the same: exalt
him that is low, and abase him that is high. I will overturn, over
turn, overturn, it: and it shall be no more, until he come whose right
it is." One dissolution shall come upon the neck of another, until it
all issue in Jesus Christ. ' I will overturn it/ saith God. * But
men will set it up again/ ( I will overturn it again/ saith God,
' perfectly overturn it. All men's endeavours shall but turn things
from one destructive issue to another, till all issue in one whose right
it is/ The Jews have a way of remembering things, by a word that
one way or other shall direct unto them. Truly, God hath strangely
wrapped up all this mystery in one word: Heb. xii. 27, " This word,"
saith he, "Yet once more, signifieth the removing of those things that
are shaken, as of things that are made, that those things which can
not be shaken may remain." It is wrapped up in this one word. Carry
this about with you as a note of remembrance, that God in dealing
about those things hath put a " once more" upon them ; which is a sign
they must come to a dissolution. It signifies that they are shaking,
movable things, and must be gone. Remember God hath said con
cerning every thing, except only theunshaken things of the kingdom of
Christ, God hath said of them ' " Once more," and they shall have an
end/ That mark is set upon every thing but the things of Christ.
' If we would look about us we might consider what would preserve
any thing in this world from a destructive dissolution. A great con
sent and agreement would do it. Nations come to be broken and dis-
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 527
solved by differences one with another, and among themselves. If
there were but a good consent and agreement, things would stand long
enough, at least to the day of judgment/ — I know not but that men
were wonderfully well agreed before the flood, they all went the
same way ; yet that did not preserve the world ; God marred the
world he had made. They agreed so well, they would not destroy
the world with their own hands; but God had a way to bring the
world to a destructive dissolution.
' But where an empire is mighty and strong, where there is force
and power, we need fear no dissolution there/ — Pray what is become
of that part of Nebuchadnezzar's image that was like iron, and broke
every thing in pieces? what is become of the Roman empire, that
dashed the world in pieces at its pleasure ? It is brought to a de»-
structive dissolution ; it is brought to the dust, and that dust scattered
away before the wind.
' A long-continued title, a long prescription of time in the same state
of things, certainly that will secure us from the fear of a dissolution/
— There is not an empire at this day in the world that hath had a
life so long as man had before the flood ; and if a prescription of
eight or nine hundred years could not preserve men from the grave,
will it preserve empires, kingdoms, and nations, when the time of
their dissolution is come? God's own institutions, that were not im
mediately managed in the hands of Christ, were all liable to a dissolu
tion, and had it, that we may be sure to know that there was nothing
but should be dissolved, except only what is managed immediately
in the hands of Christ. The Lord dissolved all his own institutions,
all that glorious worship that he had instituted and appointed under
the law.
Let us see our concernment herein, and what use we may make of it.
Truly this, that if all our own things, and all things wherein we are
concerned in this world, — our lives, our relations, our enjoyments, our
interest in public things, — if they are all obnoxious to such a destruc
tive dissolution, that waits for them every moment, certainly it is our
wisdom to look after an interest in Him that is unchangeable, and in
immutable, unchangeable things. Two of the places I mentioned
before give us this direction. Ps. cii., the psalmist speaks first of his
own condition : Verses 23, 24, " He weakened my strength in the
way ; he shortened my days. I said, O my God, take me not away
in the midst of my days/' He had apprehensions of his own frailty
and mortality, and that in. the appearing midst of his days. He was
ready to sink and to fail away. He looked to the creation: Verse 26,
" They shall perish/' saith he, " all of them shall wax old like a gar
ment/' Whereunto doth he betake himself then? Verses 27, 28
" Thou art the same/' saith he, " and thy years shall have no end
528 HOLINESS URGED FROM THE
The children of thy servants shall continue, and their seed shall be
established before thee." In an apprehension of the mutable con
dition of himself and all things wherein he was concerned, he be
takes himself unto an interest in the immutability of God. There is
nothing firm, stable, unchangeable, but God himself: " But thou art
the same/' There is nothing else the same ; we are not the same
the following moment as the moment before ; nothing is the same,
but only God : " Thou art the same." What advantage will ensue
hereon ? c In the midst of all these changes, " The children of thy
servants shall continue, and their seed shall be established before
thee." ' Where there is an interest in the immutable God, in the
midst of all changes whereunto we are obnoxious there is stability
and eternal continuance for us and for our seed.
The other place also gives the same direction : Isa. xl. 7, 8, " The
grass withereth, the flower fadeth: because the spirit of the LORD
bloweth upon it: surely the people is grass. The grass withereth,
the flower fadeth." What shall we do, then ? " But the word of our
God shall stand for ever/' saith he ; that is, as the apostle Pete** ex
plains it, 1 Pet. i. 25, " The word of the gospel which is preached
unto you." In this fading condition of all things, if you would come
to any thing of stability, it must be in the stability of the word of
God, that abides for ever. That contains the whole of what I have
been speaking unto you, — that there is a destructive dissolution waits
for every thing, but only the kingdom and gospel of Jesus Christ.
The Lord keep us from needing that reproof which the psalmist
uses to some hereon : " I said unto the fools, Deal not foolishly." But
can there be any thing more foolish for us than to fix and set our
hearts and minds upon that which God hath told us is grass? Your
estates, your parts, your wisdom, your wives and children, are grass ;
they all wither away, decay, and die. Yourselves are grass: "Surely,"
saith he, " the people is grass." Let us not be so foolish as to set our
hearts upon those things that are withering and decaying ; let us not
please ourselves. We have security in nothing, when we return to
our habitations, but this one thing, " The word of our God shall stand
for ever." Wives, children, husbands, may be dead, our houses may
be fired and all consumed. There is only this, the word of God, that
abides for ever ; the promises of God fail not ; every thing else is obnox
ious to dissolution, please yourselves with them as much as you will.
Men are apt to have strange contrivances to satisfy themselves in
other things, Ps. xlix. The men the psalmist there speaks of, he
gives this account of them: "They see wise men die, likewise the
fool and the brutish person perish, and leave their wealth to others."
They have convictions upon them, that as to their own persons, all
their interest in present things is but perishing : for they see wise
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 529
men and fools all die ; there is no man but dies, be he of what con
dition he will. But they have contrivances to secure themselves
another way; and this overpowers them, that they dare not speak one
word that there is a happiness to be had in those outward, earthly
things. But "their inward thought is" (they have a reserve yet), "their
inward thought is, that their houses shall continue for ever, and their
dwelling-places to all generations; they call their lands after their
own names/' verse 11. Though they cannot continue those things
to themselves, yet they will continue them in their posterity : ' Pos
terity from generation to generation, they shall enjoy all my wealth,
and all I have laboured for, hoarded up, and preserved. What if I
do die, seeing all must die, the wise man and the fool alike, yet pos
terity of generations to come shall enjoy it/ That is their "inward
thought;" that is it wherewith they relieve themselves against the
open convictions they have that all things here are uncertain and
not worth the setting the mind upon. What judgment doth the
Holy Ghost make of it, verse 17? Alas, poor man! he is little con
cerned in all that comes after him, for " When he dieth he shall
carry nothing away ; his glory shall not descend after him/' The
meaning is this, he hath no manner of concernment in all that is
above ground. If he could carry his riches and his glory with him,
it were something ; but as for all that he leaves behind, he is no more
concerned in it than any common man that lives upon the face of
the earth : " He shall go to the generation of his fathers ; they shall
never see light/'
This should teach us, — and it were a good lesson if we could learn
it this day, — to secure an interest in unchangeable things; about which
you need not be careful or solicitous, as you are about all things
you enjoy. I know you are so; — don't deny it. There are none of
you so negligent, careless, and stupid, but you may take a prospect
of such near-approaching dissolutions as must make you solicitous
about all your enjoyments. It were better, then, we should lay out
the whole of our concernment in those things that cannot be shaken
or moved, — that never are obnoxious to a destructive dissolution.
"The word of our God shall stand for ever;" the things of the king
dom of Christ are unshaken things. Mercy coming from an ever
lasting covenant to his children and their seed shall be blessed
salvation. Though " all these things shall be dissolved/' God is
" the same/' That is for the first observation.
The next observation is this, That upon the approach of a destruc
tive dissolution, it is required of all professors to be signal in holi
ness: " Seeing that all these things shall be dissolved, what manner
of persons ought ye to be in all holy conversation and godliness?"
I take here an approaching, destructive dissolution not to be that
VOL. XVIT. 34
530 HOLINESS URGED FROM THE
which attends all our designs upon the common account, but upon
the account of the judgments of God that are in the world, the judg
ments of God that come upon people and nations. And I would
speak to two things: — 1. What are the evidences of the approach
of a destructive dissolution ; 2. What are the reasons from thence
unto signal holiness and godliness.
FIRST, What are the signs and tokens of an approaching dissolution ?
First, There is one in general that never misses; I mean this, that
we have no instance in Scripture that ever God brought a destruc
tion upon any place or people where that did not go before it, — and
if we can free ourselves from that, we may free ourselves from the
fear of an approaching dissolution, — and that is, security. The rule of
all great, destructive judgments is laid down in 1 Thess. v. 3, "When
they shall say, Peace and safety; then sudden destruction cometh
upon them, as travail upon a woman with child ; and they shall not
escape/' You never read of any people or place destroyed with
overturning judgments, but it is remarked before their approach
that they were secure ; though we do not rightly understand this
security. There is no security but such as a woman may have that
is with child, that yet may be surprised with the hour of travail. It
is not every thought and apprehension of danger, every conjecture,
every talk of it, that will free men from being in such a security as
opens the door to great judgments and destructions. Things are so
evident sometimes that men cannot but think, that unless a miracle
interpose judgments must come; but yet they come "as travail upon a
woman with child." Therefore there are three or four things wherein
this security doth consist: —
1. It consists in a general, earnest intension upon the occasions
of life and the temptations of life, When a nation is divided into
these two sorts, that some are extraordinarily intent upon the occa
sions of life, and some are extraordinarily compliant with the tempta
tions of life, that nation is under universal security. It was so before
the flood. Our Saviour tells us of some of them, Matt. xxiv. 38,
that " they were eating and drinking, marrying and giving in mar
riage;" they were earnestly intent upon the occasions of life. And
some of them were given up to a compliance with the temptations
of life. Surfeiting, drunkenness, violence, the earth was filled withal.
Let us now tnink what we will, talk what we will, if a nation may
be distributed into these two parts, — one part over-intent upon the
occasions of this life, and the other over-compliant with the tempta
tions of life, sin and wickedness, — that nation, that people, is secure.
2. When, upon a prospect of the danger of approaching destructive
dissolutions, men betake themselves to any other preparations or
provisions than unto the proper remedy and help, there is security.
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 531
In Isa. xxli. there is a great and terrible vision concerning a destruc
tive dissolution coming upon Jerusalem: Verse 2, "Thou that art full of
stirs, a tumultuous city, a joyous city : thy slain men are not slain with
the sword, nor dead in battle;" — that is, not yet. The day cometh:
Verse 5, " It is a day of trouble, and of treading down, and of per
plexity by the Lord GOD of hosts in the valley of vision, breaking
down the walls, and of crying to the mountains." And in verses
8-11, he tells you what provision was made to avoid this destruction
and desolation that was coming upon them: " He discovered the
covering of Judah, and thou didst look in that day to the armour of
the house of the forest. Ye have seen also the breaches of the city
of David, that they are many : and ye gathered together the waters
of the lower pool. And ye have numbered the houses of Jerusalem,
and the houses have ye broken down to fortify the wall. Ye made
also a ditch between the two walls for the water of the old pool/'
Those were not a secure people, surely, who took all this pains, were
at all this charge, made all this provision, to prevent destruction from
coming upon them. There are a people in the world who can see
destruction lie at the door, and make no manner of preparation to
keep it off from them. But these people were secure ; and the rea
son is given: Verse 11, " But ye have not looked unto the Maker
thereof, neither had respect unto him that fashioned it long ago."
They had respect to other things to give relief, and not unto God,
who alone ought to have been looked unto. We are not rulers or
governors of nations, but poor and private persons. Let us examine
our hearts what provision we are most apt to make against a de
structive dissolution. Have we not hopes and reserves that we may
escape ?— this way and that way we may do it ; it may come here, and
not there ? This is a sign of security.
3. A people are then secure when God's warnings among them
are despised. I am persuaded that, such is the goodness and tender
ness of God to mankind, so little is he delighted in bringing sore
judgments upon them, to their ruin and destruction, he scarce
ever destroyed the most wicked and idolatrous nation, — those that
knew nothing of him nor of Christ, — but he gave them some provi
dential warnings of it, that might make them look about them and
consider where they were. It is apparent in story. He dealt so with
all the heathen of old. There came no great destruction upon any
nation but there were providential warnings went before. When
these warnings are despised, that people are secure ; as Isa. xxvi. 11,
" LORD, when thy hand is lifted up, they will not see." The lifting
up of the hand is a giving notice that there is a stroke ready to
come. And many lesser judgments are but God's lifting up of his
hand. Though they are strokes in themselves, yet, comparatively
532 HOLINESS URGED FROM THE
with what follows, they are but the lifting up of his hand, — they
are but warnings. " LORD/' saith he, " when thy hand is lifted
up, they will not see : but they shall see/' " They will not see :
but they shall see ; " — how is that ? ' They will not see while thy
hand is only lifted up ; but they shall see when thy hand is come
down/ While under warnings, they will not see ; but when
warnings are executed, they shall see. May be we will not see
in the plague, fire, sword; but when something else comes, many
shall see then. When shall they see? ' They shall see when "the
fire of thine enemies shall devour them/' J " Fire of thine ene
mies; " that is, it may be, the fire wherewith God will destroy his
enemies. May be it is, when the fiery rage of a people that are
enemies to God, shall, by the just judgment of God, be let out
upon them. Oftentimes, if God have a nation in the world that is
more an enemy to him than any other nation of the world, he will
make use of that nation for the execution of corrective or destructive
judgments upon others. No nation under heaven were at such en
mity unto God as the Babylonians were. How they first began an
open apostasy from God, and maintained an idolatrous opposition
to him all their days, is known. Yet God would use the Babylo
nians. And sometimes a nation, by atheism, idolatry, and cursed per
secution, may make themselves meet to be God's instrument for the
punishing of others before themselves be utterly destroyed. God's
hand hath been lifted up in these nations. I need not make appli
cation. It is well if the best of us all have been shaken from our
security by God's warnings. In truth, brethren, it doth not appear
so to be, but that there is security enough yet left to let in a destroy
ing dissolution upon us.
4 The highest thing wherein this security acts itself is by scoff
ing at warnings given from the word of God : 2 Pet. iii. 3, " Know
ing this first, that there shall come in the last days scoffers, walking
after their own lusts." The last days of churches, when they are
drawing towards their period, are always filled with this sort of per
sons. And it must be so. In the last days of any church-state that
has had, it may be, some good reputation of life, and has been of
use, there shall abound among them a sort of men that shall be
scoffers. * Ye may know them,' saith the apostle, l by this, they
walk after their hearts' lusts/ They have no rule but their lusts;
they give up themselves wholly to their lusts. ' Well, but what do
they scoff at?' He tells you in verse 4, " Where is the promise of
his coming?" say they. ' What promise of his coming ?' Why, truly,
the poor persecuted Christians had been letting them know that
Christ would come and take vengeance on them for all their bloody
cruelty and persecution; and the time is delayed, and they pros-
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 533
per, walking after their lusts, and at length they fall a scoffing,
" Where is the promise of his coming? " — for it was such a comino*
as God came in when he destroyed the old world 'with a flood.
' But scoff you while you will/ say they, ' a fiery destruction will
come upon you/ When leading persons shall be scoffers at the
promised coming of Christ to visit his people, and take vengeance
on his adversaries, that is the height of security.
Where some are intent upon the occasions of life, and some are
given up to the temptations of life; where, in an apprehension of
approaching judgments, our relief is not from God, and in God alone;
where God's warnings in his providence are not improved, and
where God's warnings from his word are despised ; — there a people
are secure, if God hath instructed us aright out of his word.
Why are a people to be thus secure ? for, as I told you before,
God doth not bring destruction ordinarily upon any but upon a
secure people. One reason is taken irom God, and another reason is
taken from the devil.
1. God gives men up to security in a way of judiciary harden
ing of them. God hath now determined their destruction; but he
will take his own time, way, and season.
But may not this work be diverted? and will it be accomplished?
Saith God, C I will take care for that:' Isa. vi. 9-11, "Go, make
the heart of this people fat, and make their ears heavy, and shut
their eyes; lest they see with their eyes, and hear with their ears,
and understand with their heart, and convert, and be healed. Then
said I, Lord, how long?" how long shall they be in this state
and condition? "And he answered, Until the cities be wasted
without inhabitant, and the houses without man, and the land
be utterly desolate." God brings them now under security ju
dicially. It is not preaching, — it is not men's thundering from
heaven ; it is not sudden judgments, poverty, misery, distresses,
fears; — nothing shall now awaken such a people. 'Make their
heart fat, and their ears heavy/ ' How long ?' * Until the land be
utterly desolate. But the time is not yet come. I must stay a
little longer, to try and exercise my people's faith, patience, and
obedience ; and many other things I have to do : but this people
shall not escape/ saith he. ' But if this judgment and the other
judgment pass over, they will escape/ * No/ saith God ; ' I will
make their heart fat, and their ears heavy, that they shall not hear,
nor understand, until the land become desolate/
A man that is not utterly stupid cannot sometimes but wonder
and stand amazed whence it is that mankind should be so secure
when judgments are compassing them round about. If the word
of God be true, and any tokens of God's anger and displeasure are
534 HOLINESS URGED FROM THE
to be taken notice of, whence is it that men are so unconcerned that
they will not lend an ear to them? The reason is given, Isa. vi. 10-12.
2. Satan hath a great hand in it. He is a very crafty prognos-
ticator, — hath great apprehensions that judgments are drawing near
to a people ; and he was a murderer from the beginning, and delights
in nothing but blood and mischief. He is afraid of nothing so much
as that judgments should be diverted from a people. When he sees
deserved judgments approaching, he knows he hath but this one
way to take off all interventions that may hinder them. What is
that ? He makes them secure. He will now labour more with his
temptations with all sorts of people than at any other time or season
in the world. This is his day, the hour and power of darkness, now
to try his skill, and see what he can do. If he can but keep people
secure, judgments will follow. He delights in blood, as being a
murderer from the beginning; and he that sees him not at work in
the world in a most eminent manner in these days to this very end
and purpose, working in men, by their lusts, by occasions and tempta
tions of life, every day, to continue them in their security, I think
takes little observation.
This is the first sign of an approaching dissolution, which I have
spoken to at large because it is that which the Scripture speaks so
much of, and guides us most to consider, — namely, a general security.
Secondly, Another sign is, a universal corruption of life in all sorts
of persons. The Holy Ghost tells us, that before the coming of the
flood, "all flesh had corrupted his way upon the earth," Gen. vi. 12.
The way of the flesh is not very good at any time ; I mean the way
of men : but when they come as it were by general consent, all of them,
to corrupt their way, it is to make way for the bringing in of a flood.
Such a state and condition as that is described by the prophet Isaiah,
chap. iii. 1-5, "The LORD of hosts doth take away the mighty man, and
the man of war, the judge, and the prophet, and the prudent, and the
ancient, the captain of fifty, and the honourable man, and the coun
sellor, and the cunning artificer, and the eloquent orator. And I will
give children to be their princes, and babes shall rule over them. And
the people shall be oppressed, every one by another, and every one by
his neighbour : the child shall behave himself proudly against the an
cient, and the base against the honourable." There is a general confu
sion and corruption of life and manners. The prophet describes what
their state and condition was before God, and which would bring those
destructive judgments upon the whole nation; as afterwards He did.
Thirdly, When unto universal corruption of life there is added
persecution of the church, that is another sign of an approaching
destructive dissolution. Our Saviour tells us, Matt. xxiv. 7-9, that
" nation shall rise against nation, and kingdom against kingdom :
LIABILITY OF ALL THINGS TO DISSOLUTION. 535
and there shall be famines, and pestilences, and earthquakes, in
divers places. All these are the beginning of sorrows. Then shall they
deliver you up to be afflicted, and shall kill you." A man would
think they had something else to do at such a day, when nation
rises against nation, and kingdom against kingdom, and there are
pestilences, and famines, and earthquakes. A man would think they
should have other employment. No; " Then shall they deliver you
up to be afflicted, and shall kill you/' What is the reason of it?
That there may be another symptom of approaching desolation, Matt,
xxiii. 34-36.
I could name many other signs; — as, visible apostasy, the love of
many waxing cold; God in an eminent manner calling off to rest
with himself many of his servants, taking them away from the evil
to come : but I have said enough upon this head.
I shall now speak a few words, in the SECOND place, unto the reasons
why in such approaching dissolutions all professors ought to be sig
nally holy, signally godly. I shall but name one or two things : —
First, Because in every such dissolution, especially where the
gospel hath been professed, there is a peculiar coming of Jesus
Christ. Christ is in it, whether we see him or see him not. " Be
patient, brethren," saith James, chap. v. 7, " unto the coming of
the Lord/' How could that generation, to whom he wrote sixteen
hundred years ago, " be patient unto the coming of the Lord/' who
is not yet come? That is not the coming of the Lord James in
tended; but his coming for the destruction of the impenitent, per
secuting, obdurate Jews. " Be patient, brethren, unto the coming
of the Lord." When will that be? Why, saith he, verse 8, "The
coming of the Lord draweth nigh." It will be within a very few
years: Verse 9, " Behold, the Judge standeth before the door."
This was the coming of Christ in the great and terrible judgment
wherein he executed vengeance upon his stubborn adversaries, ac
cording as he had said before, " Those mine enemies, which would
not have me to reign over them, bring hither, and slay them before
me." In every signal dissolution and judgment, there is a coining
of Christ; and every coming of Christ will be a day of great trial,
Mai. iiL 1-3. Their state was then with them, as to the person
of Christ, much as it is now with many as unto other appearances of
Christ. " The Lord, whom ye seek, shall suddenly come, the
messenger of the covenant whom ye delight in." He shall come,
yea, he shall come suddenly. ' What could be more welcome? what
more desirable? We desire nothing in this world but that he may
come !' " But who may abide the day of his coming?" saith he. That
people did nothing but cry out, the Messiah would come; and
when he came, it proved their utter ruin and destruction. It is a
536 HOLINESS URGED, ETC.
great thing to have Christ come. We know not what will come to
pass when Christ comes. It is a great thing to stand before Christ
when he comes. And pray, brethren, what do you think Christ ex
pects of us when he doth come? It is a foolish thing, as the psalmist
shows, when men are in expectation of a dissolution, to be engaged
in business about earthly matters (I mean beyond what duty re
quires), so as not to be prepared for it; but it is a wicked thing,
when in that dissolution Christ comes, and men are not prepared for
his coming. There is Christ in it. There is no dissolution that at
tends us, in our persons, relations, in the world, but Christ is in it.
Christ cometh in it ; and how are we prepared to entertain this great
guest that cometh? Truly, I am afraid that in regard to many who
bear themselves wonderfully high upon the coming of the Lord,
when he comes, it will be darkness to them, and not light. Christ
comes not to gratify men's lusts ; he comes not to exalt them in the
world, nor to satisfy them in their desires upon their adversaries.
Christ comes to make us more holy, more humble, more mortified
and weaned from the world ; and if we are not so prepared for it, we
are no way prepared for the coming of Christ. Oh, what ought to
be the frames of our hearts if we lived under this apprehension, that
Christ, the glorious, holy one, were coming to us every day !
Secondly, What doth he come for? Why, every such time of
dissolution is a lesser day of judgment. I thought to have showed
you how Christ in such a season will execute judgment. There are
two parts of the judgment that Christ will execute. One is in ven
geance upon his adversaries; the other is in trial upon his people.
The apostle puts both together, Heb. x. 30, " Vengeance belongeth
unto me, I will recompense, saith the Lord. And again, The Lord
shall judge his people." The first place is taken out of Deut. xxxii.
35, and the latter place is taken out of Ps. 1. 4. In the first place,
God doth eminently speak of his stubborn adversaries, of his enemies :
" Vengeance belongeth unto me," saith he, "I will recompense." And
in the latter place, he directly speaks of his saints, of his own people,
" The Lord will judge his people;" as we may see Ps. 1. 4. Why doth
our apostle put both these together, things of so wonderfully different
natures, "Vengeance belongeth unto me," and, "The Lord shall judge
his people"? The reason is, because though these works are won
derfully distant and discrepant one from another, yet Christ doth
them always at the same time. When he taketh vengeance upon his
adversaries, he judgeth his people. He judgeth the profession of
many, and will put an end to it, determine it. He judgeth the mis
carriages of others, and reproves them. He comes as a spirit of judg
ment in all such trials. Let none mistake themselves. Whenever
Christ comes to take vengeance on his people's enemies, he cometh
THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS. 537
also to judge his people. We are wonderfully apt to have pleasant
thoughts, that when the Lord comes forth in judgment on the world
professors shall be hid, and shall escape. No; saith he, "Vengeance
belongeth unto me, I will recompense;" and again, " The Lord shall
judge his people. "
What manner of persons, then, ought we to be? If Christ be com
ing to judge us, to make a judgment upon our profession, he will
come into a church, and discard one for a false professor, and another
for a false professor. Have none of us seen such a day of judgment
already, — how God, by his providence, hath discarded many already?
And he will do so more and more. He will discover hypocritical
professors, and bring forth their hidden works of darkness; he will
reprove others for their worldliness and unprofitableness under the
gospel. How? It may be by consuming them, all they have in this
world, bringing them to great poverty and distress. He will judge
them in these things. ' You have loved the world, and you shall have
nothing left you in the world/ Don't expect the day of the Lord will
be all light ; there is sharpness even to his own in the coming of
Christ, when he shall come with a destructive dissolution. It is
good, therefore, to be preparing beforehand for his entertainment, and
considering what manner of persons we ought to be in all holy con
versation and godliness, seeing Christ will thus come and call upon us.
SERMON VI.
THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS.
PREACHED MAT 29, 1674.
" Furthermore then we beseech you, brethren, and exhort you by the Lord Jesus,
that as ye have received of us how ye ought to walk and to please God, so ye
would abound more and more." — 1 THESS. iv. 1.
OUR business that we design this day is, to consider how we may
carry on our practice. This text of Scripture speaks out the whole of
what I aim at; and I wish that I could speak it in the same spirit and
with the same frame of heart wherewith it is done by the apostle.
It is a very unusual earnestness the apostle uses in this matter.
" We beseech you, brethren, and exhort you," saith he. And it is
evident from thence that this matter, whatever it be, is of very great
importance in itself; that it sat with very great weight upon the
heart and mind of the apostle; and that it is a matter that brethren,
members of churches, will oftentimes stand in need of being very
earnestly pressed unto. I conceive all these three things to be evi
dently included in this earnestness of the apostle, and the reduplication
of it. " Now we beseech you, brethren, and we exhort you/' saith he.
538 THE OBLIGATION TO INCEEASE IN GODLINESS.
The first word, in my apprehension, doth express his love and con
descension, " We beseech you ;" and the latter doth express his minis
terial authority, " We exhort you," speaking of the application of
the word in the ministry of the gospel, called " exhortation," Rom.
xii. 8. So here is a mixture of personal love and ministerial autho
rity, which is the wisdom of a minister. The apostle lays his whole
interest upon this matter.
And there is another word that signifies also what weight he lays
on it. We have rendered it here, "Furthermore then." It is rb Xo«r&*
o5v, — " for what remains." ' You have been instructed in the mystery
of the gospel ; you have been made partakers of the privileges of the
gospel: all that remains now, brethren, is that you so walk as to
please God, and abound therein more and more/ Having prepared
the way thus, he gives another encouragement and enforcement unto
what he hath to press upon them; and that is, that he had taught
them their duty already, there was nothing now behind but their
practice. " As ye have," saith he, " received of us how ye ought to
walk." He had already taught them this great matter; which would
be a facilitating of the duty, and a great aggravation of their guilt
if they lived in the neglect of it.
What is this thing the apostle makes this entrance into? It is,
" How ye ought to walk and to please God," saith he.
And further to insinuate it upon their minds, and take off any
objection, ' What makes this earnestness? why do you press this? why
are you so importunate with us? what can you blame in us?' 'No/
saith the apostle, * as we have taught you " how to walk and to please
God ;" so/ saith he, c I charge you with nothing, but desire you that
ye would "abound more and more."' ' Rest not in what ye have
attained; there is yet a progress for us all/ saith he, — ' for you
and for me/ If we think we are risen as high as we need, we have
attained as much as is necessary, ' it is quite otherwise/ saith the
apostle, * your work is to " abound more and more." }
And, truly, the great thing that is upon my heart to exhort you
unto, — and this text of Scripture doth but confirm it, — is, to abound
more and more in such work wherein we may please God. I can
not speak with that love the apostle did, nor with that authority the
apostle did; no, truly. We cannot say we have taught you in all
things, yet, how to walk and to please God; though we hope you have
been taught: but I can truly say the same thing is upon my heart,
according to my measure, to beseech you and exhort you, to declare
unto you how to walk in this church relation wherein you stand, so
as that you may please God, and so as that you may abound in so
walking more and more; and the Lord convince us all, every one,
that it is our duty to be abounding in this matter ! Some may think
THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS. 539
there is no more needful but so to walk as that they may be mem
bers in the church, and give no offence to the church ; some, who
have already attained a good reputation in their profession, may not
think it incumbent on them to do any more but to keep up their
place and station, not to decay. Our duty is quite otherwise; we
are to " abound more and more."
Now, because I do intend, if I live, and God will and permit, to go
over all the especial duties of our relation, to show in them all how
we may so walk as to please God, I shall lay a little general foundation
at present out of these words, and that in this rule or proposition,
— That there is a peculiar walking with God in fruitful holiness re
quired of all who are admitted into the fellowship of the gospel, the
communion of the saints, and the order of the churches.
This is the first general rule, and I would build all that ensues
upon it. There is a peculiar walking with God, so as to please God,
and a progress therein, abounding more and more in it, required of
all who are admitted to the privileges of the gospel in church-order
and society, and the communion of the saints.
A walking with God ; — in the Scripture our obedience to God is
not so frequently expressed, in general, by any one word as- by this
of walking: to walk with God; to walk in his law; to walk in his
statutes ; to walk in the fear of the Lord.
Now, this walk we speak of is the whole course of our conversa
tion, and our exercise therein with respect unto God. That is a
man's walk. As is the course of a man's conversation, and his exercise
therein with respect unto God, so is his walk : which may be either
straight or crooked ; it may be either close or loose ; it may be either
with God or contrary to him. l If ye walk contrary to me/ saith
God, ' I will walk contrary to you/ And it is variously expressed
in Scripture. Sometimes it is called walking with God : Gen. v. 24,
" Enoch walked with God ;" — sometimes it is called walking before
God: Gen. xvii. 1, "Walk before me, and be thou perfect ;" — some
times it is called a walking after God : 2 Kings xxiii. 3, " The king
made a covenant to walk after the LORD;" — sometimes it is called a
"walking worthy of the Lord," Col. i. 10 ; — and sometimes it is termed
a " humbling ourselves to walk with God," Mic. vi. 8. We render it to
"walk humbly with God;" but it is so in the original. And all this is
to show that God ought to be all and in all in our walk ; that we
ought so to walk as those who have all from him, as those who do
all for him, as those who design conformity to him, and as those
that wait for the enjoyment of him. It is every way expressed, that
we may know that God ought to be all in our whole walk,— that is,
in all we do in this world.
Answerable hereunto, God's gracious actings towards us are called
540 THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS.
his walking with us. Lev. xxvi. 11, 12, "And I will walk among
you/' saith God. Two cannot walk together unless they are agreed.
When God and we walk together in peace, upon the agreement made
between us by Christ, by the blood of the cross, then are we in our
places, and then is God exalted.
Now, this walking with God, without which, as I shall manifest
afterwards to you, all our privileges and all our enjoyments are use
less, are dangerous, are present means and will be future aggravations
of our eternal ruin (without it, I say, that which we lay such weight
upon, that which we suffer for, that which we rejoice in, if there be
not this walking with God, so as to please him, it is useless and
dangerous, — it is a present means of destruction, and will be a future
aggravation of it), I say this walking with God may be considered
two ways: 1. With respect unto the covenant of grace in general;
and, 2. With respect unto the particular church covenant, or holy
agreement that is among us in the fellowship of the gospel, which
the apostle hath here a particular respect unto: " How ye ought to
walk;" — 'Ye church of Thessalonica, which is in God the Father
and in our Lord Jesus Christ; how ye ought to walk/
First, It is our obedience in general according to the tenor of the
covenant of grace; for so it is expressed. All covenant-obedience is
expressed in that word, " Walk before me," Gen. xvii. 1. " I am the
Almighty God," saith he : " walk before me, and be thou upright/'
And so, when God promises his Spirit to fulfil in all believers, in
all the elect, the grace of the covenant, he saith, " I will write my
law in their hearts, and cause them to walk in my statutes."
Now, brethren, I would desire you to consider this, in the second
place, that church-society is the peculiar way that God hath chosen
and ordained whereby we may express covenant-obedience, unto the
glory of God and the furtherance of our own salvation. I say, that
church-society is a peculiar way God hath appointed whereby we
may express our covenant-obedience, unto the glory of God and
unto the furtherance of our own salvation. And if any man ask us
a reason of this way, and a reason of the ordinances of this way. we
can give him neither better nor other answer than this, It is the
way God hath appointed whereby we may express our covenant-
obedience unto his glory.
Hence these two things follow : —
First, That no man can walk as he ought, and please God in
church-society, that doth not walk as he ought in the covenant of
grace. The reason is plain, for this our church-society is nothing
but the way God hath appointed to express that obedience ; as all
institutions from the beginning of the world were nothing but ways
God had appointed to express covenant-obedience in.
THE OBLIGATION TO INCREASE IN GODLINESS. 541
There is no man, therefore, let him by any way or means come
into a church, and be made partaker of the privileges of the church,
can walk so as to please God (as the text saith) in that church, un
less he walk antecedently and fundamentally in the covenant-obe
dience that God requireth of him.
Secondly, It follows from hence that no man can walk as he
ought to the glory of God in covenant-obedience, that doth not join
himself to some church -society wherein to walk ; and the reason is,
because it is the way God hath chosen and appointed whereby that
obedience may be expressed, in one church-society or other that is
sound in the faith, walking in the truth. A man cannot walk orderly
else in covenant-obedience, because he knows not how to express it
to the glory of God.
Now, the first of these, how we should walk in general with re
spect unto the covenant of grace, I shall not speak unto. It is a long
work, a great work; it is not that which I design. In brief, the
principle of it is the Spirit of God, whence we are said to "walk in
the Spirit;"— the rule of it is the word of God, whence we are said to
walk according to the rule, " As many as walk by this rule, peace
be on them/' etc. ; — the life, way, power of it, is Jesus Christ, in the
third place, "I arn the way, the truth, and the life;" — the object and
end of it is God himself ; we walk before God, and so come to the
enjoyment of him; — the bounds of it are the covenant; nothing be
yond what God requires in his covenant belongs to this walk, nothing
that falls beneath the grace of the covenant doth belong unto it,
nothing that is contrary to the precepts of the covenant. It is the
covenant that gives bounds unto our walking. And the design of this
walk is the resignation of ourselves to God, conformity to him, and
enjoyment of him. But these are not the things I intend.
That which I intend to speak unto (not now, but hereafter), is our
walk with God in that especial church-relation wherein we stand.
And I shall endeavour, if God will, to show you how we ^ ought to
walk so as to please God, by plain, evident, familiar instructions from
the Scripture, accommodated to our state and condition in all things:
and, secondly, press it upon your consciences and my own, as the
necessity, and condition, and temptations befalling churches, in the
days wherein we live, do require; and especially with respect unto
that woful conformity to the world which seems to have overtaken
the generality of professors in these days.
What I spoke unto you the last day hath occasioned me to go
thus back, to lay this foundation ; for that will give but one particular
of what will be found necessary to press upon you, that you may so
walk as to please God, and abound in it more and more.
Yet that is such a weighty particular,— namely, how we may
542 PERILOUS TIMES.
every one of us, in our places and conditions, and under our oppor
tunities, promote holiness in one another, and be awakened to a
diligent watchfulness unto that duty, — that I would beg of you that
that might not fall off from our consideration with the experience of
other things. And that you might know how to put it in practice
more among us was referred to your consideration as well as mine.
SERMON VII.
PERILOUS TIMES.
PREACHED MAY 21, 1675.
** This know also, that in the last days perilous times shall come. For men shall
be lovers of their own selves, covetous, boasters, proud, blasphemers, dis
obedient to parents, unthankful, unholy, without natural affection, truce-
breakers, false accusers, incontinent, fierce, despisers of those that are good,
traitors, heady, high-minded, lovers of pleasures more than lovers of God ;
having a form of godliness, but denying the power thereof: from such turn
away." — 2 TIM. iii. 1-5.
THE apostle, in the first chapter of the Epistle to the Romans, gives
an account of the great and abominable sins that Rome pagan,
heathen Rome, was given up unto, the catalogue of sins in that
place no way exceeding that given us in this. It may be asked what
pagans and heathens these were ? The apostle here tells us what
pagans and heathens they were. The truth is, they were Christians
whom the apostle intends, as is plain from verse 5, where he saith
these persons had " a form of godliness."
There is a time when persons who claim the holy name and title
of Christians are as bad, if not worse, in their lives, than the worst
of pagans. Saith the apostle, " This know also ;" — ' Many things I
have told you of. acquainted you with; in particular, that there would
be many miscarriages among church-members, among the real dis
ciples of Christ, by envy and strife (which are spoken of in the last
chapter) : but know this also, — there is more than these/ It was a
great mercy unto them to be forewarned of what would ensue on the
wickedness of men.
" In the last days," saith he, "perilous times shall come/' I have
upon other occasions showed you that those expressions of "latter
days" and "last days" are nowhere taken in the New Testament
for the last days absolutely, but for the last days of the church, the
latter days of the church, when they come unto their declination,
when they have continued long in a profession, and have grown
worse and worse, and are coming towards the last days. " God hath
in these last days spoken unto us by his Son;" that is, in the very
PERILOUS TIMES. 543
last days of the Judaical church. Christ came last, he sent him last,
in answer unto what Jacob prophesied, " I will tell you what shall
come in the last days;" — that is, the days when the church was
coming unto an issue ; then Christ came. And so in all other places.
The latter days of churches are always perilous days, days full of
danger.
When I speak of churches, I intend not only those that are pro
perly so called, but those that call themselves churches, national
churches, that which would have itself called the Catholic Church.
The longer they continue, the nearer they come unto their end;
the farther they advance in their last days, the more perilous the
times will be. And it is to no purpose to expect but that as
apostatizing churches grow by continuance, they will grow in wick
edness; they will grow more and more wicked every day, and the
times shall be more and more perilous every day. We shall be
mistaken if we look for any thing else. Till God shall new-form
this world, the perils of the days shall increase upon us continually.
They will do so till God's time comes to bring in a reformation, or a
powerful work upon the world, that may be some relief; but in the
meantime, while they are in their last days, " perilous times shall
come."
What is it that makes them "perilous?" Men wallowing in a litter
of unclean lusts under a profession of Christianity make the times
perilous. I am afraid we are apt to look upon the peril of the times
merely from the outward dangers that in these times we ourselves
are obnoxious to.
But where lies the peril of the times? Truly, I don't think that all
the world together can give so great a character of the world, of that
which they call the " Christian world," at this day, as is given here
by the apostle; — that is, they live in the open practice of all hor
rible lusts, and yet continue a form of godliness; that is, continue a
profession of the Christian religion. Such times are perilous, not
only because divers of those lusts that are here mentioned will be ex
ercised towards them that are good (for in the midst of all those sins
they are despisers of them, — they hate them, and they despise them),
but those times are perilous, —
First, Because they provoke unto judgment against the nations
and people that are overtaken with these sins. A great part of the
book of the Revelation is taken up with declaring the judgments of
God against apostatizing churches, destroying such churches as are
overgrown with lusts in their latter days; that is, all that combina
tion of men who, under the Romish conduct, falling into the apostasy,
make up several churches in the world. I say, the book of the
Revelation is spent in declaring God's fearful and dreadful judgments
PERILOUS TIMES.
upon the world for these sins ; this makes the times very perilous.
Though, when the church of the Jews was going into its latter days
before the captivity, there were some among them who were very
good, very good figs, yet the days were so perilous that they must also
into captivity. The judgments of God were to come upon the land,
and the very good figs must also into captivity. God may bring de
struction upon whole nations, because of those abounding lusts in the
last days of the church.
Secondly, It is greatly perilous in point of temptations. There
are two or three things wherein the open wickedness of the world
proves a great temptation to professors: —
1. All professors are apt to countenance themselves in their lesser
miscarriages by the open sins of the world. That makes a day of
great sinning very perilous. They see and know that they are very far
from being such as they see the generality of Christians are, and
countenance themselves in a low, dead, carnal, worldly profession in
many other things. There is more peril in this, as it will secretly in
sinuate itself into the best of us, more than in all the persecutions the
men of the world can contrive, — lest we should secretly please our
selves in an unthrifty and unholy profession that is seen in the world,
seeing all this litter of lusts that others clothe themselves with every
day, and we see we are not as they are.
2. There is danger and peril lest they should lead us, by some
other more pleasant lust, into a compliance with them ; for when a
church is fallen into its latter days, all sorts of lusts that may suit
the corruption and vanity of men's minds do abound among them,
and some of these may insinuate themselves into professors, and
make the times very dangerous unto them. I am afraid of a thing
I have often mentioned, and that is pride and vanity of apparel ; it
is one of the lusts and sins of the latter days. And, indeed, upon the
account of these very lusts, the days are very perilous, very dan
gerous, lest our minds be infected with them, and lest we conform
unto them more or less, — lest we do many things that else we would
not do, because they are done by the world; which is a perfect com
pliance with the lusts of the latter days.
3. There is peril in that ordinary converse which men are neces
sitated to by their conversation in the world and in their occasions,
and other business which they must have with men, especially those
who are traders and dealers in the world. They can scarce touch
upon a business with those in whom there are those predominant
lusts of a decaying church, but they must be compelled to hear
swearing, cursing, filthy discourses, that are not convenient, and all
manner of profaneness. There is peril in this. And there are
some kinds of professors who are so regardless and careless, that they
THE MUTUAL CARE OF BELIEVERS OVER ONE ANOTHER 545
will put themselves into such company on choice, when they have
no business or necessity for it.
Thirdly, The times are most perilous, in the last place, upon this ac
count, lest God utterly remove his candlestick from such a people, and
suffer his gospel to be no more despised and dishonoured among them.
Now, truly, if it be so, the use I aim at in calling over these words
is this: It is plain we are fallen into those times and seasons; — I am
persuaded none of you will deny it. And if the Holy Ghost tells us
expressly that these days and times are perilous, full of dangers ; we
are in a path wherein be robbers on every hand ; and we ourselves
can see somewhat of peril in them, — we know there is something in
them of peril : and if you will but search, you will find out more.
Now, if this be our present state and condition, it is our duty to be
earnest with God to be preserved in such a perilous state as this.
Shall we think we have an amulet to carry us through all perils,
spiritual and temporal, that no danger shall befall us? It is not so
with us. Unless we are upon our watch and guard, and cry mightily
unto God for help and assistance, we shall be all overtaken with
perils and dangers in the days wherein we live.
SERMON VIII.
THE MUTUAL CARE OF BELIEVERS OVER ONE ANOTHER.
PEE ACHED SEPTEMBER 6, 1678.
" But speaking the truth in love, may grow up into him in all things, which it
the head, even Christ: from whom the whole body fitly joined together and
compacted by that which every joint supplieth, according to the effectual
working in the measure of every part, maketh increase of the body unto the
edifying of itself in love."— EPH. iv. 15, 16.
A GATHERED church comes from Christ, and all of the church are
from Christ. From him they flow, and they grow up again in him from
whom they flow. It is compacted together by officers and ordinances.
On both of them the apostle had discoursed before : " Compacted
by that which every joint supplieth." Officers and ordinances are
by virtue derived from Christ, and they tend unto Christ. They
are compacted and fitly joined by officers and ordinances. How
shall they proceed and go on? "According to the effectual working
in the measure of every part, making increase of the body unto the
edifying of itself in love/' The great business of the church is not
our number by addition, but by grace, by growing up in Christ And
the way whereby it doth it, is the working of every part, according
to every one's measure, for the edification of itself in love. What
VOL. XVII. 35
546 THE MUTUAL CARE OF BELIEVERS OVER ONE ANOTHER.
is, then, the church watch ? It is the work of every member, ac
cording to its measure, to the increase of grace in itself and others, ac
cording to the principle of love. This we all know ; but we are slow
in the improvement of it. This is the work of every member, ac
cording to the measure of the grace of Christ received, to the in
crease of grace in ourselves and others, through a principle of love.
Every one is not required to be a preacher, but every one hath a
measure ; and where there is any measure, there is some work.
If this be not found in us, our church-order, as the apostle calls it,
will not avail us. And, truly, methinks churches in these days do
not abide this test. They are not "fitly joined together by that
which every joint supplieth, according to the effectual working in
the measure of every part," which should grow and increase in love.
That is lost. I desire to know of all the brethren and sisters what
they have done to answer this rule and duty, — what they have
done to increase the body in every part. Some I can tell what they
have done to destroy and pull down, contrary to this principle of
watch. None of us but have our measure. Wherever there are
gifts and graces, they will work.
To come nearer, I will show you where the rule of this church
watch is. It is the mutual work and care of all the members of the
church for the temporal, and spiritual, and eternal good of the whole
and every member, proceeding from union and love. — the mutual
operative care of all the members of the church. This is that watch
I would speak unto.
It proceeds originally from union ; they are united in love. Of this
the apostle discourses at large, 1 Cor. xii., by comparing the members
of the church with the members of a man, whose mutual care and
assistance are for the unity of the same body. There is none of us but
knows the concern of all the members in every member, and the
care of every member of all the members of the body. You be
lieve yourselves to be the church of God ? Yes. Then, saith the
Scripture, we are members, and are to have the same spiritual care
of every other member as the members of the natural body have.
But is it so ? How unacquainted is one hand with another, one
member with another ! I lay this principle, that ye are all mem
bers one of another throughout the congregation. None so great or
so wise but is a member; none so poor and abject but is a member.
And if we have not care of the whole body, according as we have
opportunity and seasons, we are wonderfully to seek. Indeed, there
is no watch without love. The apostle tells us that it is " the bond
of perfection," Col. iii. 14. This is perfect church-order. Take a
company of sticks, some long and some short, some great and some
little, some straight and some crooked. As long as there is a good
THE MUTUAL CAKE OF BELIEVERS OVER ONE ANOTHER. 547
firm band about them, you may carry them where you please, and
dispose of them as you will; break this band, and every thing will
appear crooked that is so. If this band, — that is, our perfection, —
be loosed, every one's crookedness will appear, one to be too long,
one to be too short; one too big, one too little; one crooked, and
one straight ; there is no keeping them together. All the order in
the world will never keep a church together if the band of love be
loosed.
There be two things I shall speak unto, — what I have found in
my ministry by experience. I have found when church-order was
the greatest ease, the greatest relief, that a man could certainly de
sire or attain. I have known it. And I have lived to see church-
order burdensome, that many have complained of it as the most in
supportable burden. Nothing else is the reason but the decay of
love. So that any person that will discharge his duty hath an in
supportable burden on him. I tell you freely, my fears are, that
if we were to gather churches again, as we did thirty years ago, we
should have but a small harvest. That which should bring us to
gether and keep us up in love is all lost. Bead 1 Cor. xiii. I beg of
you believe that scripture to be the word of God. We can love them
who, as far as we know, are lovely; but that love that " beareth all
things and believeth all things," I am afraid not six of us believe
that it is a duty. If we hear any thing of a brother or a sister, it
is forty to one but we aggravate it unto the next body we meet.
Is this love ?
This watch, what is it for? It is for the temporal, and spiritual,
and eternal good of all believers.
Their temporal good is first to advise about the poor; which I
think is well attended to, being put into the way of God.
Their spiritual good, whereby we may keep up this watch, is to
be sought two ways; — by the prevention of evil, on the one hand;
and by recovery from evil, promotion of grace, and confirming in it,
on the other hand.
We are to prevent evil in others. There are two ways whereby
we may do it, — by example, and by exhortation.
If a considerable number of the church would engage to endeavour
after an exemplary holiness and usefulness in all things, it would
prevent much evil in others. Some things are troublesome in the
church; but still, exemplary holiness and usefulness in believers are
great means to prevent evil in others.
Exhortation will be so too. Exhort one another to edification.
We are pitiful creatures as to this duty.
We want three things: we want love; we want ability; we want
holy consciousness to ourselves of unbelief. Nothing can conquer
548 NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS.
these things but the grace of God ; and unless we have these things,
we cannot do it. Our recovery from any of these evils is a great
part of this watch.
I will tell you of two defects : —
1. If we do come unto it, to admonish others, we do not do it with
that meekness, that evidence of love, that tenderness, that are re
quired in us. I would have no man come to admonish another
but that he should carry it as the offender, and the other as the
offended person, — with that profession of love.
2. We want wisdom ; for this is very certain, ill management hath
spoiled many things in this congregation, — talking, reflecting, com
plaining, even among carnal people. It is the constant exercise of
the mind renewed by the Holy Ghost, and furnished with the prin
ciples of spiritual light and life, in thoughts and meditations upon
spiritual things, proceeding from the cleaving of the affections unto
them, with a sense of a spiritual gust, relish, and savour in them,
that must enable us to this duty.
SERMON IX.
NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS.
PREACHED APRIL 11, 1679.
" For Jerusalem is ruined, and Judah is fallen : because their tongue and their
doings are against the LORD, to provoke the eyes of his glory. The show of
their countenance doth witness against them; and they declare their sin as
Sodom, they hide it not. Woe unto their soul! for they have rewarded evil
unto themselves/' — ISA. iii. 8, 9. 1
First, HEEE is a confluence of sins delighted in.
Secondly, Here is a concurrence of various judgments unregarded.
In the ninth chapter of this prophecy, the prophet enumerates, from
the 13th verse to the end of the chapter, all sorts of judgments and
indications of the continuance of God's displeasure, concluding every
one of them with this : " For all this his anger is not turned away,
but his hand is stretched out still;" and it will end in their utter
destruction.
Thirdly, Here are the preparative causes of ruin, that which would
dispose Jerusalem and Judah to ruin and destruction. There are
five of them reckoned up in this chapter:—
1. When God takes away the good, the sober, the understanding
1 This sermon was begun before the writer came in. What he wrote is as fol
lows. [This note is by Sir John Hartopp. On the top of the first page the word "fast"
is written ; seemingly to intimate that the sermon had been preached on the occasion
of a fast. —Eo.]
NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS. 549
part of a nation, and leaves a nation very tliin of such kind of persons :
Verses 1-3, " Behold, the Lord, the LORD of hosts, doth take away
from Jerusalem and from Judah the stay and the staff, the whole
stay of bread, and the whole stay of water, the mighty man, and the
man of war, the judge, and the prophet, and the prudent, and the
ancient, the captain of fifty, and the honourable man, and the coun
sellor, and the cunning artificer, and the eloquent orator/' When
God makes a nation thin of such persons, it is a preparation and
disposition to their ruin.
2. Weakness in their government is another preparation and dis
position : " And I will give children to be their princes, and babes
shall rule over them/' verse 4.
3. Horrible disorder in the minds of men, and contempt of God's
order, that should be among them: "And the people shall be op
pressed, every one by another, and every one by his neighbour: the
child shall behave himself proudly against the ancient, and the base
against the honourable," verse 5.
4. When there is great oppression and persecution : " As for my
people, children are their oppressors, and women rule over them/'
verse 12. And what did they do? " Ye have eaten up the vine
yard ; the spoil of the poor is in your houses. What mean ye that ye
beat my people to pieces, and grind the faces of the poor? saith the
Lord GOD of hosts," verses 14, 15.
5. And, lastly, there is horrible pride, and especially the pride of
vain and foolish women ; which the prophet insists upon from verse
16 to the very last words of the chapter, and concludes, " Thy
men shall fall by the sword, and thy mighty in the war. And
her gates shall lament and mourn ; and she being desolate shall sit
upon the ground."
This is the end of it all. So that you have an account of what
are those causes whereon God in his word doth pronounce cities and
nations to be ruined and destroyed, even then when they stand in
their fullest security, in their own opinion.
Now, the inquiry is, how those things are with us. I told you I
would do no more than speak a word or two for the present occa
sion : and I shall speak that which I do believe ; and if you do so
too, it may be it may be your mercy. But it is a hard thing to be
lieve London is ruined and England fallen, when we have peace and
enjoy all things; but if we speak it in pride, it will be harder how to
avoid it.
First, Is there not a confluence of all sorts of sins among us
whereof mankind can contract guilt, especially of those sins upon
the commission of which God pronounces a nation ruined, — atheism
and profaneness, blood and murder, adultery and uncleanness, and
550 NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS.
pride? When these sins are predominant in a nation that makes
profession of the knowledge of God, God himself saith, and we may
say, that nation is ruined. Those things have prevailed among us.
Then let us mourn over those sins as we ought to do. Have we
done so in this congregation? Hath it been done in any congrega
tion in England as it ought? Hath it been done in private, in our
retirement, to mourn over that confluence of sins that hath pre
vailed and spread itself over the nation till it hath reached to the
very neck? We have not done it to this very day. There is not the
least attempt for any reformation. Do we think in such a day as
this is a little prayer is enough to save a dying nation? There is
nothing seriously done to work that reformation without which Lon
don will be undone and England will fall, and there will be no de
liverance. It is all one whether you will believe it or no, but the
word of God abides for ever.
Secondly, A concurrence of judgments was the second thing we
showed you from the words, — a concurrence of judgments unre
garded; — a confluence of sins delighted in, and a concurrence of
various judgments unregarded.
Judgments are of two sorts, — temporal and spiritual.
1. Temporal judgments are of two sorts. They are either monitory
tokens of God's displeasure, or they are actual punishments. All
these various judgments have been upon us.
(1.) We have had monitory tokens of God's displeasure: [1.] Signs
in the heavens above and in the earth beneath; — things that ought
not to be despised. Our Saviour hath warned us to expect and look
for them before the general dissolution. They have been monitory
judgments. [2.] God is making the nation thin of persons an
cient, honourable, counsellors, the wise. He threatens to do this.
They are persons rarely to be found, who are the stay and staff of a
nation. It is a monitory judgment, and so laid down by the pro
phet. [3.] The strange and unaccountable differences and divisions
that are in the minds and affections of men. Multitudes in these
nations stand at this day with their swords in their hands, ready to
sheathe them in the bowels of their neighbours ; Ephraim against
Manasseh, and Manasseh against Ephraim, — one part of the nation
against another, and another against them, ready to destroy one
another. [4.] And, lastly, the warnings God hath given us of mak
ing us base and dishonourable, which I will not insist upon. We
have had these monitory judgments.
(2.) We have had judgments which consist in punishments, — the
plague, the fire, the sword, great distresses and poverty, that are
come upon the nation ; enough to make the hearts of men to tremble,
but that we are grown hard like the nethermost millstone, and are
NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS. 551
sensible of nothing at all. I say these judgments and warnings of
God are generally disregarded.
I would but ask two things, to see if by them we can evidence
the contrary, notwithstanding all the judgments that we talk of: —
[1.] Who is the man, where is the person, that hath made any
abatement in any thing of the world, — in love to the world, in con
formity to the world, in the pursuit of any lust? Show me the
man who, upon the account of these judgments in the world, hath
made any abatement.
[2.] Show me the person who can by experience show that he
hath by fear been moved to provide an ark for himself and family,
any other ark besides present circumstances, — so much wealth, en
joyment, peace and quiet? Who is the person that hath provided
an ark for himself and his family? Let us talk what we will, unless
we make a visible abatement in conformity to the world, and labour
to provide an ark, we disregard the judgments of God.
2. There are spiritual judgments also; and they are found among
us, — (1.) In God's taking from us so many faithful labourers in the
dispensation of the gospel, in the midst of their days and strength,
as he hath done of late years in this nation. (2.) And in driving
the remnant of his faithful ministers, many of them, into corners,
where they are not able to serve the interest of Christ and the
nation by promoting and furthering its return unto God : and thereby
that which would have been the greatest mercy that the nation
can be partaker of, the greatest means of the preservation of it and
deliverance from ruin, is made the greatest means of the restrain
ing and shutting up their ministerial abilities and graces; which
I shall not now enlarge upon. (3.) There is another part of these
spiritual judgments, and that is the general security that is come
upon all sorts of men, according to the variety of their degrees, in
being overtaken with the present temptations of the day. These
judgments are upon us unregarded.
Thirdly, Another thing in the text is the preparation and dispo
sition that are in a nation to ruin. But I shall not speak unto them ;
they are visible and known unto all.
But you will say, * When God doth thus in his word declare that a
nation is fallen and ruined by such causes, is there no hope but that
it must be ruined, that destruction must overtake it?'
I answer, — 1. There is no hope at all while that place, that nation,
continues in those ways and sins whereby God declares that they are
ruined. A nation cannot be saved abiding in those ways which are
the causes of its ruin, which God declares to be the causes of it
And let men have what expectations they will, please themselves
as they will, I neither can desire nor will look for deliverance for a
552 NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS.
nation while it continues in those sins against which God pronounces
judgments.
2. I do acknowledge it is frequent with God to declare a nation
ruined with respect of merit, and yet to prevent their ruin with re
spect to the event. They may be delivered from that state and con-
" dition, and so be saved. The case is stated, Jer. xviii. 7, 8, " At
what instant I shall speak concerning a nation, and concerning a
kingdom, to pluck up, and to pull down, and to destroy it; if that
nation, against whom I have pronounced, turn from their evil, I will
repent of the evil that I thought to do unto them/' God declares
what they do deserve, but yet they may never feel it as to the event.
Wherefore it is not in vain that we have designed to seek the Lord this
day. There is room yet left to deal with God about London, about the
nation, though plainly in the word they are declared to be under ruin.
But it will have no success without these three things: —
1. That there be a visible reformation, — I will not say a conversion,
but a visible reformation, — vigorously attempted in and upon the
body of the people.
2. Unless those who truly fear the Lord do mourn over the sins
of the people continually. And, —
3. Unless they are fervent in their prayers for their deliverance.
It doth not stand with the honour of God, the glory of his right
eousness, holiness, word, and truth, to save this nation without these
things; — without an attempt at visible reformation of the body of the
people; without his own people mourn over the sins of the nation, and
abide in fervent prayer for that end. Without these, as Jeremiah
the prophet told the Jews, chap, xxxvii. 10, " Though ye had smitten
the whole army of the Chaldeans that fight against you, and there
remained but wounded men among them, yet should they rise up
every man in his tent, and burn this city with fire;" so say I of our
Chaldeans at this day : If half of them were executed, and the other
half wounded, they should rise up and smite this city, unless we
turn thus unto God.
We are called to consider the sins of the nation, and to deplore
its state and condition upon the account of those sins. That is our
present work ; and these plain things God hath directed me unto
from the reading of these words.
I will add a little more, for the further opening of the words.
There is in them a summary declaration of the causes of this state
and condition: " Because/' saith he, " their tongue and their doings
are against the LORD, to provoke the eyes of his glory/' You may
range all sins under these two heads, — men's tongues, and their
doings; for their tongues and their doings have been against the Lord.
There is a particularly ruining provocation, when men set their
NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS. 553
tongues against the Lord. It is a great sign of the approaching ruin
of a people and nation, when men set their tongues against the Lord.
He puts a special mark upon that. I shall only name the things
whereby men set their tongues against the Lord, keeping themselves
to that one thing, by such ways as will certainly prove ruining.
There are these ways whereby men set their tongues against the
Lord : —
1. By blasphemy. And thereof there are two branches : — (1.)
Cursed oaths; (2.) Atheistical discourses. Whether they are found
among us or no let every one judge as he hath experience.
Men set their tongues against the Lord especially by blaspheming
the Spirit of Christ and the gospel. I do acknowledge that this
is a sin which our Lord Jesus Christ as it were separates from all
other sins, reserving it unto spiritual and eternal judgment; but it
hath influence also on temporal judgments.
2. By mocking at all those judgments: " Where is the promise of
his coming?" where is this talk that hath been among the prophets,
among professors, for so many years, of judgment coming? "for since
the fathers fell asleep, all things continue as they were." They scoff,
at the word of God with reproachful terms.
When these are the things whereby men's tongues are set ? .mst
God (I do not speak of the sins of the tongue in general, bi*' ^ those
sins whereby the tongue is peculiarly set against God), ,ve shall do
well to inquire whether any such things are found among us or no.
This comprises the whole remainder of outward sins against the
Lord. I shall not need to speak unto them ; I shall only touch upon
the aggravation: —
1. The first aggravation of these sins, that makes them ruinous,
is when they rise to such a degree as that they are a " provocation
unto the eyes of God's glory."
The "eyes of God's glory" intend two things, — First and princi
pally, His holiness : " He is of purer eyes than to behold evil," Hab.
i. 13. The eyes of God's glory are the purity of his holiness. Se
condly, God's omnisciency and omnipresency. His eyes are not eyes
of flesh. He sees and knows all things by the infinite immensity of
his own presence. Sins committed in an especial manner against
the eyes of God's glorious holiness and his omnisciency will always
have special influence into the ruin of Jerusalem and of Judah.
What are the sins that have a special opposition unto the eyes of
God's glory as it denotes his holiness? I answer, —
All sorts of uncleanness, — adultery, fornication. Uncleanness is
in a peculiar manner opposed unto the holiness of God. We are
to inquire whether there have been any overspreading of such abo
minations in the nation wherein we live. If there have, there have
554 NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS.
been provocations unto the eyes of God's glory. Every impure lust
in the heart is provoking to the eyes of God's glory; every unclean-
ness wherewith the land is defiled, upon this account, because of its
contradiction unto the pure and holy nature of God, is provoking
unto the eyes of God's glory.
2. When men are bold in sin, — which brings along with it con
tempt of God's omnisciency and omnipresency, — it is a provocation
unto the eyes of God's glory.
There are two ways whereby men do manifest themselves bold in
their sins ; and they are both mentioned in the text : — (1 .) By ap
pearing under all demonstrations of outward pride, while they are
filled with inward filth and laden with guilt ; a thing that God doth
greatly abhor. "The show of their countenance doth witness against
them/' We live in days wherein the nation is overwhelmed with the
guilt of sin, and full of all manner of iniquities and defilements.
They do compose all their garbs and ways unto pride. And, (2.)
They reject the ways of God. They contemn God and man when
they have all that guilt upon them.
3. The last aggravation whereby men provoke the eyes of God's
glory is when they "declare their sin as Sodom."
How is it to "declare their sin as Sodom ?" (1.) When men will
confer and talk together about the vilest sins and wickednesses. So
did they in Sodom ; they got together to act wickedness. Time was
when profaneness and atheism were not grown to that boldness as
now they are. They covered their sin. But now men and women will
consult together, talk and advise together, about their sins, how and
what way they shall commit them. (2.) When they will come unto
that impudence, not only to confer about their sins, but so as to
make them a scoffing and a laughing matter.
Let us consider whether there be not those abominations among
us against which the wrath of God is revealed from heaven. These
are the aggravations the prophet gives of the sins of Jerusalem and
of Judah, upon the account whereof he pronounces the one to be
"ruined," and the other to be "fallen "from her strength and beauty.
The judgment he passes upon all is, " Woe unto their soul! for they
have rewarded evil unto themselves."
I shall close all with a word or two of use : —
First, If this be the deplorable state and condition of the nation
wherein we live, let us endeavour, by all ways and means that lie in
us, to retrieve the nation out of this state and condition, every one
acting unto the utmost of his power to turn men from their evil ways,
that God may repent him of the evil that he hath purposed against
this nation.
Secondly, If they will not be healed, let our souls mourn in secret
NATIONAL SINS AND NATIONAL JUDGMENTS. 555
for them, and let us do something to help the poor dying nation.
There is not one of you but may do much towards the saving of this
nation, by mourning in secret because of the abominations that are
committed in it, whereby we have provoked the eyes of God's glory.
Thirdly, Take heed that we do not partake in any of their sins,
that we make no approach unto them, lest we partake of their
plagues. There is no greater duty incumbent at this day on persons
that fear God than this one, to be cautious of making approaches
towards any persons or people against whom God hath declared that
he hath a controversy with them.
Fourthly, Prepare to meet the Lord in the way of his judgments.
God is righteous in all his ways, when he shall bring the scourge
upon the nation, and it " shall be spoiled as Shalman spoiled Beth-
arbel in the day of battle/' Hos. x. 1 4.
Lastly, Give glory unto him for all the appearances of sovereign
grace and mercy in preserving this nation from that late horrid design
and plot, which might have swallowed us up unless God himself
had immediately interposed.
There are three or four things I would mention, that I have upon
my thoughts: —
1. The open discovery of the profaneness and villany of their hearts,
in striving to hide from God and man the wickedness they had con
trived, byadding a newwickedness unto it, which they had not thought
of, — the murdering of that innocent person. 1 God left them to dis
cover the wickedness and profaneness of their hearts, that they would
cover one sin with another, and God should not look through it.
2. The wisdom and justice of God, in making that which they
concluded the means of hiding their plot from the eyes of men prove
upon the matter the means of discovering it unto all men. They
behaved themselves subtilely, but the hand of God was upon them ;
there was " digitus Dei" plainly in the case. Their great design
was, by the murder of that gentleman to conceal all. Saith God, ' I
will discover all by the murder of that person/
3. See the hand and glory of God in this also. You are directed
unto it this day, that though their wickedness and malice continue,
God hath taken away their hearts. If wisdom and courage had not
been taken from them, they might have ruined this nation ; but God
hath taken away their hearts, and so long we shall be safe enough.
4. In this glorious act of God there is a spirit poured out upon
the commonalty of this nation above their light and above their
principles; which is the immediate hand of God: for every man's
spirit follows his light and principles, but here it is beyond their
> The author alludes to the affair of Titus Gates and the death of Sir E. Godfrey.
See note, vol. ix. p. 13. — ED.
556 THE DEATH OF THE EIGHTEOUS.
light and principles. Therefore glorify God in this, and let it en
courage us to be instant in prayer day and night for this poor nation,
the land of our nativity.
SERMON X.
THE DEATH OF THE RIGHTEOUS.
PREACHED JCJLY 1, 1681.
" The righteous perisheth, and no man layeth it to heart : and merciful men are
taken away, none considering that the righteous is taken away from the evil
to come. He shall enter into peace: they shall rest in their beds, each one
walking in his uprightness." — ISA. Ivii. 1, 2.
THIS is a text that the providence of God hath severely preached
on to this congregation. I cannot look before me, I cannot look be
hind me, but I see the footsteps of death. It hath been here, it hath
been there, upon the right hand and upon the left. Sometimes God
expounds the works of his providence by his word ; and sometimes
he expounds his word by the works of his providence. To suit the
word of God and the works of God, as the one interprets the other,
is the sum and substance of all our wisdom here in this world.
God doth at this day expound his works by his word. The world
is full of confusion, full of tokens of God's displeasure, full of judg
ments, full of dread ; yet the world understands nothing of all these.
Bring these works of God to the word of God, and we shall under
stand them. We shall understand the world is full of sin and pro
vocation, that God is displeased, that he is taking away rest from
men, — shaking every thing within and without. Those who know
not the word of God understand nothing of these works, but are filled
with a multitude of vain thoughts. He expounds his works by his word.
And sometimes God expounds his word by his works, as he doth
this day. He expounds this text ; so that in the works of God we
may see the mind and sense of the Holy Ghost plainly, as in a glass.
" The righteous perisheth, and no man layeth it to heart; and mer
ciful men are taken away, none considering that the righteous is
taken away from the evil to come."
The general truth in these words is this: — That when God is
bringing evils, distressing evils, upon a church, upon a people, in
the ordinary way of his providence, he doth take away beforehand
many of those who are most eminent and most useful. When in a
particular manner " the righteous perisheth, and merciful men are
taken away/' it is a time when God is bringing evils certainly.
So, when God was bringing evils upon Jerusalem and the land of
THE DEATH OF THE RIGHTEOUS. 557
Judah, Jer. xxiv., he gathered all the good figs, and laid them
aside. Many of them died, some went into captivity; but all that
were good and were to be restored, God gathered them out from
among them; and then came the universal desolation. "The right
eous perisheth." Josiah is an instance of this, whom some think
the prophet (though long before) had a particular respect unto in
this text: ' Josiah shall perish; he shall be taken away/ To what
end? 'That I may bring evil/ saith God. * Go thou thy way.
Thou shalt perish, and be slain ; yet thou shalt go unto thy grave in
peace, that I may bring evil/ I have often spoken it myselfj and
heard others say, the taking away, the gathering in, as the word is,
(" They shall be gathered"), of so many ministers, — many of them in
the fulness of their strength, and fulness of their labours, and best of
their designs for God, — has been a token that there was evil to come.
And it is not only so as to ministers, but as to others in this congre
gation, in a most eminent manner, such as I have never had expe
rience of in the whole course of my life ; — so many persons of holi
ness, worth, and usefulness, to be taken away, and gathered in out
of one poor society in so short a time ! That is the general scope of
the place.
I shall a little open the words in particular.
It is a double description of the persons spoken of : — 1. With re
ference to their state and condition before God ; they are " righteous
men :" 2. With respect unto their state and condition towards men ;
they are useful men, " merciful men," who are spoken of.
First, With reference to their state before God : " The righteous
perisheth." I know the word is frequently used for a man who
is morally righteous, a just man among men. But from what follows
in verse 2, as we shall see by-and-by, I rather take the righteous
man here to be a justified man, — a man who is righteous and ac
cepted with God; a just man, that is, a man justified by the blood
of Christ. That is his first description, as to his estate in reference
unto God, of whom he speaks : he is a justified person.
Secondly, With respect unto their state and condition towards men.
He speaks of " merciful men/' — men of benignity, men of kindness,
men of goodness, good men, useful men, men that exercise kin
in the earth, who are peculiarly the lovely and desirable men in the
world. The apostle makes a distinction between a just man and a
good man, Rom. v. 7, " Scarcely for a righteous man will one die"
(for a justified man) ; " yet peradventure for a good man" (one who
is benign, kind, useful, merciful),— "some would even dare to die" for
such a man. Such are the persons who are here mentioned, — a
justified man, and a man of benignity and kindness.
Truly, I cannot avoid the application of it; for God by his provi-
558 THE DEATH OF THE RIGHTEOUS.
dence at present speaking unto us, it is our duty to apply it unto our
case, to the person whom God hath lately taken from this congrega
tion, — a justified man ; as I might do to many others who have gone
before. I was with him the day before he died, and found him in
the exercise of faith upon as noble a principle as ever I would de
sire to live and die in, — that view which God had given him of the
glory of his wisdom, of his righteousness, of his grace, and love, and
mercy, all manifested in Jesus Christ for the saving of his soul. I
know no more glorious act of faith. And they are the substance of
the words wherein he expressed himself; as, indeed, he had done
oftentimes before, when I had conference with him about his spiri
tual estate: for he was a person neither afraid of his pastor, nor
unfree to communicate his thoughts unto him. And I cannot but
give him the other character,— a " merciful man." I see the faces of
sundry in this congregation who have spoken of him to me as one
full of kindness, love, benignity, ready to serve every one in all their
occasions, inquiring how he might serve the meanest, and any other,
with great condescension, meekness, and humility. I account this
little that I have said due unto him ; and I shall add no more but
that it is an instance of God's taking away a righteous man, and of
God's gathering in a merciful man. And it is known unto us that the
same character, both for faithfulness and usefulness, rnay be applied
in a most eminent manner unto several persons of this congregation
who have been taken from us. I pray God we may be " followers of
them who through faith and patience are inheriting the promises;"
that all of us, who profess that we are justified before God, may take
care that we be merciful, — that is, kind, benign, and useful, not self
ish, not living to ourselves, but ready to serve one another, ready
to serve all the members of the congregation, and all others, as we
have opportunity. If we are justified persons, let us take care to be
good, to be merciful, kind and benign.
But to go on with the words. What is said of this righteous man ? He
"perisheth." Absolutely? No; no righteous man perishes eternally.
The prophet in the next verse obviates any such objection; for there
he gives a distribution of him into his two essential parts. What saith
he of him? " He shall enter into peace." There is his soul. What
shall become of his body? That shall go into the grave. If the
righteous man perishes, it shall be only a dissolution ; — as to their
souls, they shall go to rest; as to their bodies, they shall go into the
grave. I say he doth not perish absolutely, neither as to soul nor
body; but the prophet uses these expressions that he may be
said to leave out no justified man, by what way soever or by what
means soever they may come to their death, though they may seem
to perish, to be cut off. Some die in their youth, in the beginning
THE DEATH OF THE EIGHTEOUS. 559
of their usefulness; some die in their usefulness; — some die under
strong pains; some may die by the sword: all which have an appear
ance of perishing. This expression comprises whatever way or time
God is pleased to take a just man out of the world.
Again ; a just man is said to perish and be gathered in, because
of the help and assistance he should have been unto the church, and
city, and place where he lived. He is perished and gone. The just
man perishes, and the merciful man is taken away. They are
gathered. There is an emphasis upon the season. There is a time
when the just man so perishes and the merciful man is so taken
away ; and we can all give instances of it in near relations, in friends
and acquaintances, that it hath been so.
To go a little further ; What is the end hereof? what is the issue
of this dispensation of God in the perishing of righteous and merci
ful men ?
Why, saith he,— 1. " No man layeth it to heart." And, 2. "None
considering that they are taken away from the evil to come/' The
meaning of it is this, that in those strange and wonderful dispensa
tions of God, there are very few that either consider the cause or
end of it: none lays it to heart in considering the cause; none consi
ders it in respect of the end, — their being " taken away from the evil
to come/' And that is the doleful truth which these words teach us,
namely, that when God takes away, gathers in, righteous and merci
ful men, to make way for the bringing in of great evils, distresses,
and destruction, few or none shall either lay it to heart or consider
it. It is part of God's displeasure, part of his judgment, that we are
not more awakened by it. God be merciful to this poor church, or
we are lost! If we don't see the cause and end of God's dispensa
tion towards us, — unless the Lord be pleased to give us a further
sense than yet we have attained,— I shall be afraid of " the evil to
come," that is approaching unto a more sad event than we are ready
to think of. " No man layeth it to heart ;" very few shall do so. Yea,
surely, how many sad words have we heard from all sorts of persons
concerning those who have been lately taken from us: "Ah, my
brother! Ah, my sister! Ah, their usefulness while they were
among us ! " and we can hang down our heads for a day, for a night; —
but this is not laying it to heart. I speak unto the remnant of this
congregation what God doth certainly require of us, that this com
plaint may not be found true concerning us, that none considers the
cause and end, what they are; which is the saddest prognostic of most
distressing evils.
Evil is a comprehensive word for every thing that is so. It is re
quired of us that we do really take notice of the displeasure of God
in it,— that God is displeased, not with them whom he hath taken
£60 THE DEATH OF THE KIGHTEOUS.
away. Was God displeased with some of the best sprouts among our
brethren? was God displeased with them? No. But we are to take
notice of God's displeasure towards us. When God's hand is lifted up,
if men will not see, he saith, "they shall see." Truly, I am almost
ashamed, and ready to blush to look men in the face, to consider what
rebukes God hath given us. Our Father hath spit in our face; he
hath showed his displeasure, not in this instance only, but in nine or
ten I could name, eminent in grace, whom he hath taken from us ; so
that I know not how we should not be ashamed that our Father is
displeased with us. The Lord help us to lay it to heart! If we laid
it to heart, we should blush.
What are the causes of God's displeasure with us? If God be dis
pleased with us, what are the causes of it? I do not know that he
hath given me a greater rebuke, in the whole course of my ministry,
than that I have been labouring in the fire to discover the causes
of God's withdrawing from us without any success. I will say
nothing of them now, though it is good for us to think of them. Our
duty is to let go all our vain pretences and security, and consider
what is the cause that God is displeased with us as a congregation,
and take shame unto ourselves.
And then, let us be jointly humbled for those causes, and be turn
ing with all our heart from every thing that hath been a provoca
tion unto the eyes of his glory. Without this, my own love unto this
congregation will make me to apply that word unto it: 'You have I
known of all the congregations in London in a peculiar manner, and
therefore will I punish you for all your sins/ We have been lifted up
unto heaven by privileges, and how God will bring us down I know
not. But it is time for us to consider the causes of this displeasure
of God, testified so openly against us, to be humbled for them, and
return unto the Lord. It is high time so to do. Oh, blessed is he
that contributes any thing hereunto in this particular ! The Lord
raise up some, and pour his Spirit upon them, to be useful unto this
end; that we may help to save ourselves, the city, and the nation
wherein we live, and the residue of the churches in this land! The
Lord can pour out such a spirit on some, that may raise such a
spirit of repentance for sin and humiliation before God as may be
useful to this end and purpose. The first charge is, that " No man
layeth it to heart/' And I do believe, and therefore I speak, that
if these things be not laid to heart in the way that I have declared,
or to that purpose, it is an evidence that evil will come and overtake
us in the latter end; for so it is said, "The righteous perisheth, and
merciful men are taken away from the evil to come."
Why are they taken from the " evil to come"?
First, That God may bring the evil: 'I will leave some when
THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OP CHRIST. Olii
the evil comes to be exercised ; may be an old man, may be a young
man. It waits but till I have gathered some to myself. I cannot
bring evil till those lights be gone out and the good figs be carried
away. I cannot/ saith God, * bring evil upon Jerusalem till then/
And they are taken away that evil may come. And, —
Secondly, Which is the most general acceptation, they are taken
away that they should not see the evil ; as Josiah was taken away
by the sword that he might not see the evil. Death by the sword
hath no evil in it, in comparison of the evil God will bring upon a
people or nation when he comes in a way of judgment. ' Josiah shall
not see the burning of the city and temple, shall not see women eat
ing their own children/ etc. What is perishing by the sword in
comparison of all those temptations wherewith these evils are accom
panied? The Lord will take them away, that they shall not see
that which hath evil, wrath, distress, in it They are " taken away
from the evil to come."
SERMON XL
THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST.
PREACHED NOVEMBER 9, 1681.
* Let this mind be in you, which was also in Christ Jesus : who, being in the form
of God, thought it not robbery to be equal with God : but made himself of
no reputation, and took upon him the form of a servant, and was made in the
likeness of men : and being found in fashion as a man, he humbled himself,
and became obedient unto death, even the death of the cross." — PHIL. ii. 5-8.
THE apostle tells us, 1 Tim. ii. 5, that " there is one God, and one
mediator between God and men." The difference, by reason of sin,
between God and men was such as could not be made up without a
mediator. God himself could not be this mediator; so the same
apostle tells us, Gal. iii. 20, " A mediator is not of one, but God is
one/' A mediator must be a middle person, and God in his divine
nature is one : " A mediator is not of one/' Suppose this mediator
be taken from among men, for one man's sinning against another,
" the judge shall judge him: but if a man sin against the LORD,
who shall entreat for him?" 1 Sam. ii. 25. "There is no umpire
betwixt us," saith Job, chap. ix. 33, " that might lay his hand upon
us both." Who, then, is this mediator? Why, " There is one God,
and one mediator between God and men, the man Christ Jesus/'
How comes he so to be? This office was not imposed upon him
against his mind and will; it did not befall him by chance; we did
not choose him; it was not a matter of any advantage unto him;
VOL. XVIL 36
562 THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST.
neither did it befall him by necessity of nature or condition. How,
then, did he come unto this office? how came it that this mediator
was "the man Christ Jesus" ? Why, it was his mind ; it was from his
own mind. Not to insist upon the designation of the Father, the
apostle places it there : " Let this mind be in you, which was also in
Christ Jesus/' What was the mind that was in Christ Jesus? This
was the mind, that when he was "in the form of God/' and
" thought it not robbery to be equal with God," he " made himself
of no reputation : " which was the original of Christ's mediation.
There are three things in the words: —
First, The substance of them, — a description of the self-humilia
tion and condescension of Jesus Christ, in becoming the mediator
between God and men by the taking up of this office. And there
are two parts of it: — 1. 'ExxJvwo'/g, — his emptying of himself; 2.
Tavsivuffis, — the humbling of himself. He " being in the form of
God, took upon him the form of a servant/' 'Exxzvuffs, saith the
apostle. We say, " He made himself of no reputation ;" he emptied
himself. Having taken this form of a servant, what did he do ?
Why, "he humbled himself/' He emptied himself to take the
form of a servant ; and he humbled himself in that form, to engage
in obedience, to undergo death. There is an infinite distance be
tween the exx'evuMG, the self-emptying of Christ, when, "being in the
form of God, he took upon himself the form of a servant/' and the
ra-TTs/vwo 1 /?, the taking on him the form of a servant to obey and die.
The one infinitely excels the other.
Secondly, There is in the words the principle from whence these
distinct acts arise, — self-emptying, by taking our nature; self-humi
liation, engaging in our nature to do and suffer. Whence doth it
proceed ? It proceeds solely from his own mind : " Sacrifice and
offering thou wouldest not : then said I, Lo, I come to do thy will,
O God."
Thirdly, There is the application and improvement of these things
unto our practice : " Let this mind be in you which was also in Christ
Jesus;" which is the thing I principally aim at, though I cannot
reach unto it at this time.
The words, so far as we are concerned, will be opened in our pas
sage. I shall take these two propositions from them : —
First, That it was an infinite, mysterious self-humiliation and con
descension in Jesus Christ, the Son of God, to take our nature upon
him, with reference unto the office of a mediator. That is the truth
which the apostle designs here to demonstrate.
Secondly, That there is a spiritual greatness of mind, like unto
the mind that was in Christ, required of all believers, unto that self-
denial and unto those sufferings which they may be called unto for
THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST. 563
the gospel, and are like to be : " Let this mind be in you, which
was also in Christ Jesus/'
I shall now treat of the first, that it was an infinite, mysterious
self-humiliation of the Son of God, in taking upon him our nature,
for the discharge of the office of a mediator. I shall, — 1. Prove it in
general; 2. Show wherein it consists; and, 3. Make some use of it,
if I am able.
1. For the proof of it, I would lay down but that one considera
tion which you have, Ps. cxiii. 5, 6, " Who is like unto the LORD
our God, who dwelleth on high, who humbleth himself to behold the
things that are in heaven, and in the earth ! " Such is the infinite
perfection of the divine nature, that it is an act of self-humiliation,
it is a condescension from the prerogative of his excellency and glory,
to take notice of the most glorious things in heaven, and of the
greatest things upon the earth.
And it is so upon these two accounts: —
(1.) Upon the account of that infinite distance which is between
his nature, being, and essence, and the nature, being, and essence of
any creature of any kind. Hence, Isa. xl. 15, 17, it is said, "The na
tions are before him as a drop of a bucket, and are counted as the small
dust of the balance: all nations are as nothing; and they are counted
to him less than nothing, and vanity/' He is the infinite Being; and
in comparison of him all creatures are " nothing/' even " less than no
thing/' Now, there is no measure, no proportion, between an infinite
Being and nothing and that which is as nothing : so that there can
be no reason why an infinite Being should have any regard unto that
which is as nothing, but its own infinite condescension. They are
vain thoughts and imaginations of men that would find out foreseen
causes in ourselves of God's eternal election, in the first choice he
makes of us. There is no proportion between an infinite Being and
nothing. Isa. Ivii. 15, He is- " the high and lofty One that inhabit-
eth eternity;" and, "To this man will I look, even to him that is
of an humble heart and of a contrite spirit, and trembleth at my
word/' He is " the high and holy One that inhabiteth eternity,"
who exists in his own eternal being ; and what is beyond that is a
bowing down to look on " him who is of an humble heart and of a
contrite spirit." The most glorious exaltation that a creature can
have brings him not one step nearer the essence of God than a
worm ; for between that which is infinite and that which is not in
finite there is no proportion. That is the first reason : God " hum
bleth himself to behold the things that are in heaven and in the
earth," because of the infinite distance that is between his nature
and the nature of all things.
(2.) Because of his infinite self-sufficiency to all the ends of his
564 THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST.
own blessedness and eternal satisfaction. Whatever we desire, it is
that it may add unto our satisfaction. There is no creature in hea
ven or earth that is self-sufficient. The top of the creation, the
flower, the glory of it, is the human nature of Christ ; yet is it not
self-sufficient. It eternally lives in dependence on God and by com
munications from the divine nature. No creature can be self-suffi
cient. No angel in heaven or man on earth who can have any desire,
or act any thing, but it is to add to his satisfaction ; and therefore
he takes the reason of what he doth from without. But, saith the
apostle, ' God stands in need of nothing, inasmuch as he gives life
and breath to all things/ There is nothing can add unto God, unto
his satisfaction. There is nothing wanting in himself unto his own
eternal blessedness : Job xxxv. 6, " If thou sinnest, what doest thou
against him? or if thy transgressions be multiplied, what doest thou
unto him?" God loses nothing of his own eternal sufficiency: Verse
7, " If thou be righteous, what givest thou him? or what receiveth
he of thine hand?" There can be no addition made unto God.
Therefore it must be an infinite condescension in him and a hum
bling of himself, to behold the things done in heaven and on earth.
I make my inference from hence : If such be the eternal, blessed
nature of God, and his infinite distance from all creatures, if such
be his infinite self-sufficiency and blessedness, that it is a hum
bling of himself so much as to behold the most glorious things in
heaven or the greatest things on earth, what great humiliation is it
m the Son of God, who did not only look upon and behold us, and
act kindly towards us, but took our nature upon him to be his own !
This is the self-humiliation which the apostle proposes unto us, and
which for ever we are to be found in.
2. I shall show you wherein this humiliation of the Son of
God did consist ; which will tend to the opening of the words. And
because it is the centre, life, and soul, of religion, the main rock on
which the church is built, and against which there hath been oppo
sition in all ages, but never so fierce and subtle as in the days
wherein we live, I shall show you first wherein it doth not consist, as
far as may be apprehended, and then wherein it doth.
(1.) When Christ humbled himself, he did not leave, he did not re
linquish, he did not forego, his divine nature. He did not cease to
be God when he became man. The foundation of it lay here : He
was " in the form of God, and thought it not robbery to be equal
with God," Phil. ii. 6. He was " in the form of God/' God hath no
innate form but his nature, his being, his essence ; and therefore to be
" in the form of God" is to be participant of the nature, essence, and
being of God. What follows thereon? He " thought it not robbery
to be equal with God" the Father, in dignity, power, and authority.
THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST. 565
Because he was " in the form of God/' partaking of the divine essence,
therefore he was " equal with God," in dignity, power, and authority :
which nothing could give him but only his being in the form of God;
for though there is an order in the persons of the Trinity, there is
no distinction or inequality in the nature of God. Every one who
is partaker of that nature is equal in that nature, in dignity, power,
and authority. This was the state of Christ. He had the same
nature with God the Father, he was " in the form of God ;" and had
the same dignity, authority, and power, — "equal with God/' Here is
the "terminus a quo." This the apostle states. He " took upon him
the form of a servant." 'Exxsvuts, he did "empty himself, he did humble
himself, and took upon him the form of a servant." When ? While
he was God ; when he abode " in the form of God," and was " equal
with God/'' then he " took upon him the form of a servant." This is
that glorious condescension of Christ, which is the greatest of all gos
pel mysteries, which is the life and soul of the church. He that is
God can no more cease to be God, by any act of his own, or act upon
him, than he that is not God can become God by any act of his own,
or any act upon him. Christ could not cease to be God, — no more
than a worm can make itself God. We say, Christ, being God, was
made man for our sakes. The Socinians say, that, being a man, he
was* made a god for his own sake; he was made equal unto God, in
the same authority, but never "in the form of God." In brief, we say,
" The Word was made flesh," — that is, had glorious authority and
power given him in this nature. But Jesus Christ did not forego
his divine nature ; that he could not do. The apostle speaks that
with as much confidence as that God cannot cease to be God.
(2.) This condescension did not consist in any substantial conver
sion of the divine nature into the human, though some of the Arians
thought so of old; and some (too many), following their dotage to this
day, say, ' " The Word was made flesh." But how ? As the water
was made wine by a miracle, by a substantial conversion ; the sub
stance of the water was turned into the substance of wine/ As
there the accident of water ceased, and the accident proper to
wine did accompany it, they would have it so here, — that the
divine nature of Christ was created by the will of God before the
world was made, and after, by a substantial conversion, was turned
into human nature. They assert that that which is called the di
vine nature was destroyed, as water was no more water when made
wine. And so a human nature is produced that is of no affinity and
cognation unto us ; not derived of Adam as we, but made of the
substance of the divine Word. This is far from being a due repre
sentation of this condescension of Jesus Christ.
(3.) It was not hereby, that the divine and human natures were
566 THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST.
mixed and compounded into one nature, so that it was neither that
divine nature that was originally and eternally, nor human nature,
but another, a third nature, made in time. This frenzy troubled the
church for above one hundred years. Though Christ was made to
be what he was not, yet he never ceased to be distinctly what he was.
The divine nature had neither change nor shadow of turning. Con
sider this condescension of Christ, and observe all its essential proper
ties. It acts suitably unto itself ; it acts nothing but what becomes
it and is proper unto the divine nature. Jesus Christ did many
things in the human nature wherein his divine nature had no con
currence but in the sustentation of the human nature in his one
person. The divine nature did not act in hungering, and thirsting,
and weariness, and bleeding, and dying; it cannot do so. All the
acts of the divine nature on the human were acts of sustentation,
whereby he acted these things.
But you will say, 'What did Christ do with reference to his divine
nature, when he took our nature upon him ? ' That the apostle ex
presses in this mysterious word, sMsvuffe. He veiled himself, he
shadowed himself, he hid his divine nature, he eclipsed the glory
of it. Not absolutely ; all things under heaven cannot veil, eclipse,
or hide, the glory of the divine nature. But he eclipsed, shadowed,
hid, and laid it aside, as to himself and his interest in it : for upon
his taking our nature upon him, men were so far from looking on
him as God, that they did not look on him as a good man ; and
the reason was, because they saw and knew him to be a man, and
he professed himself to be a man, and was no less a man than any
of themselves were. And yet he professes himself to be God. They
were so far from believing him so to be, that they took him not to
be so much as a good man. Therefore, upon the mentioning of his
pre-existence to his incarnation, — "Before Abraham was, I am/' John
viii. 58, — they fell into a great rage and madness, and took up
stones to cast at him, as we read in the next verse ; and they give
this reason, John x. 33, " We stone thee because that thou, being a
man, makest thyself God." This they could not understand. ' This
we will not believe/ say they. And this overthrew the persuasion
of many, that if Christ will be man, he shall be only a man.
All this is part of the condescension of Christ, if we will believe
what the apostle here saith, He was "in the form of God/' and " equal
with God/' — partaking of his essence, and equal in dignity, authority,
and power. What then ? " He took upon him the form of a ser
vant •" that is, our nature, that therein he might be " obedient unto
death." How did he take it upon him so to be his own that he
should be a man, and in that nature be " obedient unto death" ?
Having showed you that it was not by the relinquishment of his
THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST. 567
divine nature, that, being God from eternity, he then ceased to be
God when he was made man; that it was not by a conversion of the
divine nature into the human, — the \V"ord was not made flesh as the
water was made wine ; that it was not by a composition of two na
tures into one, for still they remained distinct in their essence ; I
shall now show you wherein it did consist: —
(1.) The condescension of Christ consisted in veiling the glory of
the Deity, — not in taking a man to himself, but in taking the nature
of man upon himself. Flesh and blood can reveal that unto no man.
I shall show you how it was; and then give you a word of use: —
What, then, did Christ do in his condescension ? Pray remember
it, for it is the principal object of your faith, and the life of your souls.
This was that which he did : The person of the Son of God, or the
divine nature in the second person, continuing God in his essence
and God in his state and dignity, did take "upon" him (I use that
word rather than take "unto" him) the nature of man, into an indi
vidual subsistence in his own person, whereby he became that man ;
and what was done and acted in it by that man was done and acted
by the person of the Son of God. This is that condescension of
Christ that is here spoken of. Every man hath his own individual
subsistence, whereby the human nature is divided in particular. We
have all of us the same nature in general ; — that is, the same speci
fic human nature belongs unto us equally and unto all men in the
world; yet every man and woman hath this nature entire and ab
solutely unto himself, as if there were no other man or woman in
the world. And Adam was not more a single person when there was
none in the world but himself, than every one of us is a single per
son now the world is full of men, as if there were but one man. And
every one comes into the world in his own individual subsistence
unto himself, whereby he becomes a man as much as any of us. Here
is the great act of self-denial in Christ.
I should have insisted upon the consequences of it, — for neither of
his natures is changed, — and how the divine nature was concealed
and veiled hereby ; but these must be waived at present.
3. I shall speak to the use of it, and so conclude: —
The use should be, to raise up our hearts into the admiration of the
great condescension of Christ in thus humbling and emptying hi in-
self for our sakes. But I cannot enlarge upon this. The prophet tells
us, Isa. viii. 14 (which is a prophecy of Christ), "And ho shall be for
a sanctuary ; but for a stone of stumbling and for a rock of offence to
both the houses of Israel; for a gin and for a snare to the inhabitants
of Jerusalem." Peter expounds this place, 1 Epist. ii. 0-8. He .shall
be "a sanctuary" unto them who believe, to them who are oppiv>M-d ;
but " a stone of stumbling and a rock of offence, even to them which
568 THE HUMILIATION AND CONDESCENSION OF CHRIST.
stumble at the word." Both these is our Lord Jesus Christ in a
peculiar mariner, by this self-emptying, by this self-humiliation ; he
is " a sanctuary/' and he is " a stone of stumbling/' Herein Christ
is principally a sanctuary unto them who do believe. What do men
look for in a sanctuary? Freedom from danger, deliverance out of
trouble, and a supply of all their wants. All these are proposed in
this self-humiliation of Jesus Christ, if we could by faith make him
our sanctuary, — if we could by faith, as we ought, go unto him for
relief. If we go unto any one for relief, we question but two things,
• — his will and his power. If he be willing and if he be able, you
have no ground to question but you shall have relief. I know how
it is with us all. We have all wants, we have all temptations, we have
all fears, we have all inward conflicts and perplexities, more or less ;
and we all secretly groan to be delivered from all these things.
Groaning is the best of our spiritual life, — to live in continual groan
ing. Oh, that we may do so every morning and every evening ! that
there may be nothing but God and Christ in our souls, all clear and
serene, and all our minds spiritual and heavenly! Where shall we
betake ourselves, then, for relief in all cases? If any one have will
and power to relieve us, oh, that he would come in to our relief
and help ; thither would we go ! But here is the loss of our souls
and peace, here is that which keeps us at such a poor, low rate, and
makes us scramble for the world, — because we neglect going unto
Christ for relief in all our wants. How few of us live in the exercise
of faith for this purpose ! ' But will he relieve me ? ' Why, he hath
humbled, emptied himself, and laid aside his glory, for this very end,
that he might relieve us. For my own part, I do verily believe that
all coming short of all gospel joy, strength, and power, is for want
of due application unto Jesus Christ for relief. The not believing of
his willingness shall be the condemnation of the world for their in
gratitude. "Ye will not come unto me that ye may have life/' 'Oh,
who would have thought that he would have received us?' Why, can
I give you greater encouragement than I do? He still retains his
omnipotent power; he is still "in the form of God/' The holy God
help us to live more in the exercise of faith on him, that we may
have more comfort in our lives !
But herein Christ is also " a stumbling-block and a rock of offence "
unto the rest of the world. This they stumbled at of old, and this
is that which the world continues yet to do. Some asserted Jesus
Christ only to be a prophet come out from God. This the Moham
medans will all comply with; and the Jews were well enough con
tent that John the Baptist should be a prophet, but Christ should
be none, because he made himself equal unto God. There they
stumbled and fell. And at this day great offence is taken in the
ENOCH'S WALK WITH GOD. 5G9
world at this divine person of Christ and his self-humiliation. The
truth is, " All flesh hath corrupted his way/' All the world begins
to grow weary of the religion which they profess, and to question
whether there be any thing of supernatural revelation. God gave
us a natural religion at first; we lost it; and God raised it by super
natural revelation, which continued till the coming of Christ. Then
he put an end unto all supernatural revelation. Then the devil was
at a loss, and he raised a scandal upon supernatural revelation. The
world is grown weary of it, and would return unto a natural religion,
having lost the power of all supernatural revelation. It makes way
for atheism. They believe nothing the Scripture expresses of gospel
mysteries; and this makes way for the disbelief of the Trinity and
incarnation of the Son of God. They follow the conduct of men in
fluencing them unto their own secular advantage. But let us hold
this fast, because the world grows weary of it. Let this corner-stone
be laid hold of by us for a foundation, and it will prove our life and
safety.
SERMON XII.
ENOCH'S WALK WITH GOD.
[THE DATE OF THIS SERMON APPEARS TO BE OCTOBER 8, 1675.]
"And Enoch walked with God : and he was not ; for God took him."
GEN. v. 24.
THIS Enoch here spoken of hath the most considerable circum
stances of any one of the patriarchs before the flood, nor was there
any more but one afterwards, under the law, equal unto him; for he
was a prophet, and foretold, as, no doubt, of other things needful unto
the then present state of the church, so in particular of the future
judgments of God, and the manner of them, on ungodly sinners,
with the causes and reasons of those judgments. This part of his
prophecy was revived by the Holy Ghost, and reported unto us by
Jucle, verses 14, 15. And although therein he seems principally to
intend the general judgment of the last day, yet he doth it so as to
include other lesser days of public judgment, when the patience of
God being as it were wearied with the provocations of men, he hath
testified his wrath from heaven against them in calamitous desola
tions. Such were the flood, the conflagration of Sodom, the destruc
tion of Jerusalem ; which, with other things of an alike nature, ho
foretold.
And herein he was also, as his great-grandchild Noah, a "preacher
of righteousness''' unto that generation; for the application of his pro-
570 ENOCH'S WALK WITH GOD.
phecies was to deter men from profaneness, and to call them to re
pentance.
The state of things at this time in the world was very evil and
corrupt, as being far engaged into that condition which, not long after,
came unto a universal apostasy, Gen. vi. 5, 11-13. In the days of
Enos there had been some reformation attempted, as the children of
God by profession had separated themselves from the profane and
wicked posterity of Cain, Gen. iv. 26: but at this time the degenerate
offspring of Seth, the generality of visible professors, began to mix
themselves in society, have communication and practise wickedness
with the profane, scoffing, apostate world ; an account whereof is
given, Gen. vi. 1-4. And as those days were full of sin, so were they
full of danger, persecution, and oppression, unto all that feared God.
This Enoch in his prophecy expresseth a sense of the " hard speeches/'
— that is, revilings and reproaches, — that were cast upon God ; that
is, on his servants and his ways: and we do know that such things in
a multitude of ungodly men, accompanied with power, do not use to
go alone. And, besides, the whole earth was then filled with violence
and oppression ; wherein those who feared God had no doubt the
greatest share in suffering.
In this state and condition of things, both in the world and the
church, we yet see in this instance of Enoch, — 1. That, under the
most universal and deplorable apostasy of professors, God will main
tain some to bear witness unto his truth, ways, and worship, against
the profane wickedness of the children of men, until he comes unto
the bounds and limits appointed in his wisdom unto his patience,
whereon the universal destruction of apostates shall ensue; and, 2.
That no difficulties, discouragements, dangers, reproaches, persecu
tions, violences, oppositions, shall, can, or ought, to hinder any in, or
terrify them from, the duty of bearing witness unto God and his
cause in their generation, which they are called unto.
Again ; we may observe of this Enoch, that his continuance in this
world was but short in comparison of the rest of mankind, — scarce
half the days of any one whose years are numbered before the flood,
his father and his son being the longest livers that ever were in the
world ; for it is not long life, but. public service for God, that we are
to esteem a blessing in this woifd. A little time filled up with ser
vice and duty is inexpressibly to be preferred before a multitude of
days spent in unprofitableness and vanity.
f But yet while he was such an eminent prophet, a faithful preacher
and witness for God, the Holy Ghost, intending to declare that rare
privilege whereof he was made partaker above the residue of man
kind, makes mention of none of those things whereunto it should have
respect but only of his walking with God. And this is twice men-
ENOCH'S WALK WITH GOD. 571
tioned, as that which God had a peculiar regard unto, in the signal
testimony of divine favour which he was made partaker of.
That, therefore, which is ascribed unto him here is, that "he walked
with God;" the consequent whereof is, that "he was not;" and the
reason of that consequent is, " because God took him."
I shall not discourse any thing about the manner of this taking of
Enoch, which our apostle calls " translation ; " only we may observe
that it is here doubly expressed : — 1. By his ceasing to be in the world :
" He was not" 2. By God's receiving of him into another state
out of this world: "For God took him." And the first is expressed
with respect unto his state in the world. His life, no doubt, was like
unto that of Elijah, his only associate in this favour from the founda
tion of the world, — full of labour, sorrow, persecution, danger, and
trouble. His deliverance from this state and condition is that which
is expressed in that word,. " And he was not." He was no more
exposed to the reproaches, and hard speeches, and violences of un
godly men. And although this was a peculiar way of deliverance,
yet in general a deliverance it was, and that in and from as woful
and calamitous a time as ever was since the foundation of the world.
And that which I shall observe from hence is, — That walking with
God is the only way to preserve and deliver any from the calami
ties of general apostasies, in wickedness, violence, and destruction.
Many other ways men may contrive for this end, but this alone will
be effectual. Some scoff, 2 Pet, iii. 3, 4 ; some at such a season live
in security, as did then the generality of the world until the flood
came, Matt. xxiv. 38, 39; some have hopes that either all things
will grow better, or that they will not be so bad as some fear and
imagine, 1 Thess. v. 3; some expect sudden changes of all things
into a better condition, — whereunto, as unto desire, I could say with
the prophet Jeremiah, Amen, but profess withal that I believe it
not [possible] on such easy terms as are imagined, Mai. ii. 2, Amos
v. 18; some have many contrivances for their own personal safety,
let what will fall out : but it will appear at last that it is this walk
ing with God alone that will give us assured deliverance, so as that,
when we are not, God will take us.
Enoch was a great prophet, and a great preacher, and a great
patriarch; yet in his deliverance and translation there is no respect
had unto these things, but only unto his walking with God. And this
is that wherein you, who are neither prophets, nor preachers, nor of any
great signification in the world, may be like unto him; and without
which no other privileges whatever will avail us. Wherefore here is a
commonruleand duty expressed untoall, as the meansand condition of a
safe deliverance one way or other, which the meanest, the poorest, may
have as good an interest in as the greatest and wisest in the world.
572 ENOCH'S WALK WITH GOD.
Two things, therefore, I design to do: — 1. To show you what it
is to walk with God, or wherein this walking with God doth consist,
or what is required thereunto. 2. How this walking with God will
be the means of our deliverance from the calamities of a general
apostasy drawing towards destruction.
It is the first of these which I shall principally insist upon ; wherein
I shall endeavour to declare the true nature of a Christian's daily
walk with God, and what is required thereunto.
The great, comprehensive duty of walking with God, which
expresseth the whole ohedience of the new covenant, hath been
treated of and spoken unto by many, whose labours have been of
great use in and profit unto the church of God ; yet am I not dis
couraged from casting rny mite also into the same treasury; and
that partly because I have apparently observed some useful glean
ings yet to be made after their vintage, and partly because I
more particularly understand the state and condition of them unto
whom I speak than any other can do, whence many directions
may be taken for the directions which I shall give; for it is not
so much walking with God absolutely and in general, as your
walking with God in particular, which I design to guide and pro
mote.
Two things herein I shall carefully avoid : — 1. Such a prolixity
in handling of particulars, or the introduction of less necessary con
siderations or of such as may more properly be handled on other
heads and occasions, as should weary or divert you, or turn you aside
from being always in the consideration of what is offered, intent on
this one thing of walking with God. Diversions and digressions may
be useful and profitable on their proper occasions, where they be to
the confirmation of doctrinal points, or the confirmation of truth in
controversy, or the full declaration of the nature of particular duties;
but when a man's only business is to attend unto his way and walk
therein, it is not expedient to attend unto them. It is no part of
his duty who undertakes to show and guide another in his way, for
to speed his course, to lead him out of it, that he may see this or
that pleasant town or place, though desirable, and though he brings
him into his way again; but it is so to attend continually unto the
way wherein he is. I shall therefore only insist on such things as
belong directly, immediately, and necessarily, unto our duty, as it
is formally walking with God, and not on any thing that may be
reduced thereunto. 2. Such brevity must be avoided as would
occasion an omission of any important duty necessarily belonging
hereunto, and that either absolutely or in the especial relation or
circumstances wherein we may stand; yet I shall reduce all into as
narrow a compass as I am able.
ENOCH'S WALK WITH GOD. 573
Now, unto the directions which I have to give unto this purpose
some few things must be premised; as, —
1. They are professed believers alone whom we consider in this
matter, — those, I mean, who pass for and are esteemed as true be
lievers in the church of God, upon the profession they make of faith
and obedience. It may be some, it may be many, such there are
who are not truly and savingly interested in that condition. But
these directions, though not intended for them, yet may be of use
unto them ; for when they shall see what is the indispensable duty
of all believers herein, finding themselves to come every way short
thereof, it may be a means of discovering unto them their own self-
deceiving, and so of a delivery from their ruinous condition. But
hence it is that I shall give no directions about our first general re
pentance, conversion to God, regeneration, and the like ; all which
are supposed here, as also I have handled them at large elsewhere. 1
2. Whereas this walking with God respects the acting of our faith
and obedience, we do suppose the nature of faith, obedience, and holi
ness in general, with their necessity and arguments for it, to be al
ready received or admitted ; and this part also of their great duty,
wherein the foundations of it do lie, hath been elsewhere discoursed
and declared. The principles whereby and the duties wherein we do
or ought actually so to walk do alone now fall under consideration ;
and those we shall handle, both as unto the constant frame of our
spirits and the daily acts of obedience that are required of us.
3. I shall not need to insist upon the explication of the meta
phor of " walking with God/' or walking before him, which is com
monly spoken unto and generally understood by all who concern
themselves in these things. The Scripture doth variously express it
unto us. It is " the life of God/' which wicked men are " alienated
from/' Eph. iv. 18 ; that life which is from God, and whereby we live
unto God : "Not living unto ourselves, but unto him that died for us/'
2 Cor. v. 15. To "walk with God," is to live to him in an especial
manner, in and through Jesus Christ, who died for us, that we might
have grace, power, and wisdom, so to do. It is " instantly to serve
God day and night," Acts xxvi. 7 ; that is, to serve and obey him in
the continual, intent performance of all the duties which he re-
quireth of us. It is the " ordering of our conversation aright," so as
that we may " see the salvation of God," Ps. 1. 23; wherein we have
" our conversation in heaven," Phil. iii. 20; or it is so to walk as
" to please God " in all things, 1 Thess. iv. 1.
Concerning this walking with God, I shall give these rules, which
may both declare wherein it doth consist and also give directions
how we may be always found in the path thereof; as, —
1 In the author's treatise on the Holy Spirit, voL iii. of his works.— Eu.
574 ENOCH'S WALK WITH GOD.
FIRST, Be sure that the general, prevailing design of our whole souls
be to live unto God. It is not enough that we perform the duties
which are required of us, but our whole course is to be managed
with design and purpose of heart. Every agent that doth any thing
according to reason hath some scope and design in what he doth,
which both influences and guides him therein. To live unto the satis
faction of present desires, appetites, lusts, pleasures, and to subor
dinate various contrivances unto them, is the life of brutes, and
brutish, unreasonable men only. And if no man can lead this
natural, or a civil life as becometh a rational creature, but he must
guide it by design, much less can any one otherwise live unto God
in a due manner.
So Barnabas exhorted the first Christians, that " with purpose of
heart they would cleave unto the Lord," Acts xi. 23. To "cleave unto
the Lord" is to "walk with him" or "before him" in faith and obedi
ence. So Moses expresseth it, Deut. iv. 4, " Ye that did cleave unto
the LORD your God are alive;" that is, who by faith in his promises
yielded obedience unto his commands, and so " walked with God."
Now, this is to be done "with purpose of heart;" that is, with the full
design and resolution of our souls. David carries it up unto the
highest solemnity of expression, Ps. cxix. 106, " I have sworn."
He respecteth his solemn covenant-engagement that he had made to
God for universal obedience, with his resolution for its performance.
This is that which I intend by this design, an express engagement
of heart and soul constantly to pursue such an end. And this is
that which God looketh on as such an eminent duty, Jer. xxx. 21,
"Who is this that hath engaged his heart to approach unto me?"
It is not merely approaching unto God, but the engagement of the
heart to do so in all instances of duty, that is so acceptable unto God.
The Lord severely threatens those persons that "walk contrary unto
him," and that with a multiplication of plagues upon them, Lev. xxvi.
21. The word is, and so is the meaning of the place, that " walk at
all adventures with him." They will walk with him in the perform
ance of duties, it may be of all known duties, public and private; but
they will do it " at all adventures," — without design, or scope, or end,
— without that reverent consideration that becometh those who walk
with God ; so that every occasion will either turn them out of the
way or put a stop and end unto their walk. As two men may be
walking together in the field, and they may both go the same way
and at the same pace : but one of them hath a journey to go, a de
signed place that he would be at and must come to, or he utterly
fails in his purpose ; the other only walks for his health, or re
creation, or diversion, or good company, without any certain design
of an especial end ; — that is, "at all adventures." If a storm arise, if
ENOCH S WALK WITH GOD. 5 75
the rain fall, if weariness come on, the latter person either immedi
ately turns out of the way for shelter, or returns quite back unto his
own habitation ; but the former, knowing that he hath a journey
to go, an end proposed, which he must pursue, or it may be he shall
be undone, the difficulties and oppositions which he meets with do
but occasion him to fortify his resolution, and to stir up all his
strength for its accomplishment. So it is with him that "walketh with
God at all adventures," — difficulties, temptations, occasions of life,
do easily turn him out of the way, or put a stop unto his progress ;
but he that hath a fixed design, that " cleaveth unto the Lord with
purpose of heart/' is prepared to conflict with all difficulties, not to
faint on any discouragements, but still to press forward towards his
course and end, the mark of the high calling set before him.
SECONDLY, It ought to be inquired what it is to live unto God,
which we are thus to design.
I answer briefly, three things are required thereunto: — 1. That
we make him our end ; 2. That we make his will our only rule ;
3. That we expect our strength and reward from him alone.
1. If we live to God, we make him our universal end. This can
be but one in any one man at the same time, or in the same state and
condition. A man may have various general ends in various condi
tions ; as the same person, whilst he is unconverted to God hath one ge
neral end, and when he is converted another : but in the same state he
can have but one end. Every man may have, every man hath, many
particular ends, and these are every way consistent with each other.
Every particular action hath its particular end, and every especial
course of life hath its especial end, if it be ordered aright; — in civil
things, men pursue their trades, to increase their wealth thereby,
like those in James iv. 13, and to provide for their families, or the
like; and every thing they do in that course hath its especial end
also. And these may be multiplied, according unto men's occasions.
So also in duties of religion, men may have particular ends. As he
that giveth an alms to the poor, his next, particular end is to relieve
their necessity. And although these particular ends are good, and
the things done with respect unto them are honest and good in
their own nature, yet do they not absolutely render them good unto
them by whom they are performed, seeing there is an universal end
over all these particular ends, whereon depends the formal nature of
all that we do with respect unto God. These particular ends, there
fore, may be many and various, co-ordinate or subordinate one to
another, yea, sometimes contrary and stirring up a fierce conflict in
the minds of men, — as it is with persons under the power of strong
convictions, as also with them that serve divers lusts and pleasures.
But as for universal ends, they are but two, and those so abso-
576 ENOCH'S WALK WITH GOD.
lately inconsistent that no man can make them both to be his ends
at the same time; and these are God and self. No man can make
both these to be his general and principal end. He whose end is
God may do too many things for self, and he whose end is self
may do many things for God, — and our duty it is to inquire whether
is predominant in us,— but both of these cannot be our chief and
universal end at the same time. This our Saviour fully instructs us
in, in one great instance wherein self prevails, Matt. vi. 24. Our
general end is our absolute master; we give up ourselves unto it with
out limitation or condition. And although in such a sense we may
sometimes do this or that work for another on particular occasions,
yet we cannot entertain ourselves for an hour in the service of
another. He that maketh self his end and master may do many
things for God, but he can in nothing make God his chief end, but
comparatively he will love self, and hold to self, and God shall be
despised ; and so also on the contrary. How we may know what is
our principal end, or what end the prevailing design of our souls is
for, shall immediately be inquired into.
How, then, is God thus the chief end of them who design to live
unto him, or wherein do they make him so to be?
In answer, Our living unto God as our chief end consists in two
things: — (1.) Our doing of all things unto his glory; and, (2.) Our
aiming in and above all things at the enjoyment of him.
(1.) He is so when we do all things unto his glory; which the
Scripture expressly requireth of us. In actions natural and civil,
and in things sacred or religious, " whatsoever ye do, do all to the
glory of God, 1 Cor. x. 31. This is in all things our principal end, if
we live to God and not to self. That we may rightly understand it,
we may observe, —
[1.] That, as we granted before, there are sundry particular ends
that we may have in and unto all that we do. It is not so required
of us to do all to the glory of God as not to have any lawful end of
our own that may be subordinate thereunto. A sinful end, as the
satisfaction of our lusts or self in any thing, we may not have ; it is
inconsistent with the general end proposed. So far as we attend unto
it, we cross our principal end, if God be so. But such ends as are
good in themselves are also allowed unto us. A man may eat and
drink for the refreshment and sustentation of his nature, and may
make that his end; so he may industriously labour in his particular
calling, thereby to provide for himself and his family, and may make
that his immediate end ; yea, a man may use diversions and recrea
tions for the relief and refreshment of his wearied nature, and make
that his end. And so it may be in all instances, natural, civil, and
religious; for all these ends may be as well subordinated unto the
ENOCH'S WALK WITH GOD. 577
general end of living unto God as any of those actions may whose
ends they are.
[2.] It is not, therefore, necessary that, in every particular action
of our lives, of what sort soever it be, natural, civil, or religious,
we should actually make the glory of God, or the glorifying of God,
to be the immediate especial end of it. It may suffice, in many in
stances, that their particular ends be not inconsistent therewithal,
but such as may be subordinated thereunto. Nevertheless, in greater
duties, and such as the glory of God may have an immediate con
cernment in, such as are all acts of religious worship, there is an ac
tual, especial intention of glorifying him, or of giving glory unto him ;,
for that is the immediate end of all divine worship, which if it fail,
the whole is lost. He, therefore, that lives to God, designs the im
mediate glorifying of him in all acts of his worship, and that by
faith and the obedience thereof. And the like may be said of sun
dry actions, ways, and courses, which are of importance in our con
versation in this world. Wherefore, —
[3.] There are these five things required in all who design so to live
to God as to make his glory, or the glorifying of him, their principal
end: —
1st. They are bound to prefer, esteem, and value, the glory of God
above all other things whatever. This Moses testifieth himself to have
done on that great occasion wherein the lives of so many thousands
and the being of a whole nation were concerned, Num. xiv. 11-19.
And so did Joshua on the like occasion, chap. vii. 8, 9. The glory of
God carries it, in the minds of those that walk with him, against all
competition. Sometimes the contest may be seen ; as when the glory
of God is apparently engaged one way, and all our temporal interests
another. And much work there will be to bring the soul into an
acquiescency, by the preference of the glory of God unto all lawful
self-interest and natural affection. David failed here in the case of
Absalom ; and a due discharge of this duty was that which the tribe
of Levi was so renowned for, Deut. xxxiii. 9. It hath respect unto
their action in slaying their idolatrous relations,. Exod. xxxiu 25-29.
They were scattered for their progenitor's preferring self-revenge by
the sword before the glory of God, Gen. xlix. 7 ; and they are now
consecrated to God by the sword, in preferring the glory of God
above all natural affection and self-interest whatever. This, is always
to be done.
2c%. To order the general course of our lives in such a way as,
considering our circumstances, may most conduce and tend unto the
glory of God. I fear there is nothing among the most more neglected.
Most men, indeed, are engaged into a course of life before they
know how to choose for themselves with respect unto this great end;
VOL. xvu. 37
578 ENOCH'S WALK WITH GOD.
but supposing the way wherein they are so engaged to be in general
according to the mind of God, as to that industrious use and im
provement of our time which he requires of us, no small part of our
wisdom and duty consists in ordering things so as that God may be
glorified by us in the course of our conversation in our callings.
This we ought to aim at, how we ought in them to walk so as to
please God, and how to set forth his praise in all that we do. How
this may be done will fall under many directions that shall be spoken
unto afterwards.
Sdty. To admit of nothing, to comply with nothing, that is contrary
unto, or would in the least impeach, his glory. There is no man who
makes God his end but he hath, in general, a careful circumspection
in this matter. Possible it is that he may be surprised into parti
cular actions that are derogatory unto the glory of God; but they
are thereon his burden and his sorrow, as they were to David and
to Peter, and will be so unto all true believers in instances of a much
inferior nature, yea, in all that are any way contrary unto that re
gard which they owe to God's glory. And it must be said, that he
who hath not a watchful care influencing him continually herein,
that nothing be admitted or complied withal, in his person or any
of his relations or circumstances, so far as in him lies, which doth
any way in the least interfere with God's glory, doth not so live to
God as to make him his chief good. And into how many considera
tions this doth branch itself will afterwards appear.
^tlily. Constant prayer for the exaltation of God's glory in the world,
the church, and ourselves, answering a valuation of it in our hearts,
is also required to this purpose. The Scripture is full of examples
herein ; and in that summary of prayer which is given us by our
Saviour, the first and principal petition of it concerns singly this
exaltation of the glory of God. Most men, indeed, do bring it into
their prayers, — they are taught so to do ; but if those prayers are
not principled and animated by an inward, real, abiding esteem and
love for the glory of God, they are of no value, nor any way ac
cepted with God. But when we find our hearts so. really affected
with the concernments of God's glory in the world as that we can
not but be pouring them out unto God about them, it is an evidence
that we make him our principal end.
5thly. Keadiness to do many things on the sole account of God's
glory is also required hereunto. I have showed that there are par
ticular and general ends of our moral actions, and how they differ.
Now, our particular end cannot be made a general end, but our gene
ral end may be made a particular; that is, the immediate end of
what we do, without the interposition of any other. So ought we
to make the glory of God the particular end of much of what we
ENOCH'S WALK WITH GOD. 579
do in the world, especially of what we suffer. Discarding all other
considerations and motives, the concern of the glory of God is that
which alone should influence us, and is itself the thing alone that
we should aim at.
(2.) We live unto God as our Lord, when our principal aim is to
enjoy him as our chief good. This is our utmost end and blessed
ness, the excellency and pre-eminence of our nature consisting in its
capacity for such a happiness. And there is a double enjoyment
of God whereof we are capable; — the one present, in his love and
favour; the other future, in the presence of his glory: and they are
both intended in this rule.
[1.] Whoever lives to God as his chief end, prefers the present en
joyment of God, in his love and favour in Christ, before all other
things in the world. So doth the psalmist, Ps. iv. 6, 7, Ixiii. 3. In
deed, he walks not with God, nor glorifies him as God, whose principal
aim and endeavour in this world is not to enjoy his favour in Christ,
and to be made partaker of the pledges of his love and grace. And we
may observe concerning it, — 1st. That he who doth so will not have
his endeavours after it, nor his care about it, nor his love to it, abated,
in the greatest confluence of earthly mercies. Nor, Zdly. will he de
spond of finding rest and satisfaction in God under the greatest pres
sures imaginable. Sdly. It may be observed, also, that our aim and
design at the present enjoyment of God in the tokens of his love is
the true measure of what our real desires are to enjoy God in glory
when we shall be here no more. For take that alone by itself, and
it is a matter wherein men are very apt to deceive themselves. Every
one would "die the death of the righteous/' and would, out of a natu
ral desire of happiness, with traditional notions, wherein that must
consist, come to the enjoyment of God. But all these things may be
false and deceiving. We have, indeed, no more desire to come to the
future immediate enjoyment of God than we have desire to enjoy
him here in his love and favour by Christ at present. [But,]
[2.] The future enjoyment of God in glory is the great design of
all that walk with God, and belongs in an especial manner unto our
living unto him as our chief and utmost end. This is spoken out
plainly in the nature of the thing itself; for if God be our chief good,
ultimate end, and eternal reward, it cannot be but that our prin
cipal design must be to attain the enjoyment of him. And that this
may be regular, two things are required : —
1st. That we look for it by the way that he hath appointed. Now,
this is only by faith in Christ Jesus; for none can come to God but
by him. God despiseth all attempts for the enjoyment of him by any
other way or by any other means, as knowing that those who use them
seek not him, but themselves. And therefore those natural desires
580 ENOCH'S WALK WITH GOD.
which all men have, to go to God when they die, are no evidence
that they either live to God or walk with him. They only are ac
cepted in this duty who make Jesus Christ, with faith and obedience
in him, the way of attaining their end.
2dly. That we aim at the enjoyment of God as a spiritual good, and
at a holy, spiritual satisfaction in him. God is herein to be eyed as
infinite holiness, infinite goodness, infinite power, all in an infinite,
eternal being. Wherefore our blessedness in the enjoyment of God
consists in our eternal contemplation of these things, and assimila
tion unto them, according unto our capacity and measure. This is
that which is to be the object of our desires. For men to have carnal
notions of God and glory, or those which will give satisfaction unto
their natural appetites and affections, is but to dream away their souls
into disappointment and misery.
And this is the first thing in them who design to live unto God, —
namely, that in all things they make him their chief end.
2. Where the prevailing design of our souls is to live unto God,
his revealed will is the rule and measure of all we do, either in
religion or in our course in this world. God doth as much require that
his will be our rule as that his glory be our end ; and it is equally ne
cessary that it should be so, from his nature and ours. If we make OUT
own reason or our own desires to be our rule, we cast off our depend
ence on the rule of God, and make ourselves to be in the stead of God
unto ourselves. But it is a principal part of the design insisted on to
do what God would have us to do, and to be what God would have
us to be ; without which we can never either please God or have peace
in our own souls. Now, that we may thus make the will of God in
all things to be our rule and measure, to give bounds unto our affec
tions and desires, and order unto our actions, it is necessary, —
(1.) To know it, and that we make it no small part of our endea
vours so to do. All light, wisdom, knowledge, and direction, are laid
up in the word of God. See Ps. xix. 7, 8, cxix. 98-100; 2 Tim. iii.
16, 1 7. But yet we must consider two things : — [1.] That many great
and principal parts of this wisdom and these directions are laid deep
and hidden, as in a treasury or a mine : hence there must be great
diligence used to search after them, and, as it were, to dig them out,
Prov. ii. 3-5. God may teach men and instruct them, in his sovereign
grace, as he pleaseth, but assuredly the common way of cursorily read
ing the Scriptures, which most men satisfy themselves withal, is not
ordinarily sufficient unto the investigation of the truth according
unto what our own duty requires. [2.] Where general rules are laid
plain in the word, yet unless a man abound in the Scripture, he
will be at a loss about their particular application. Were it not so,
we should not so often miss it as we do in plain duties. Wherefore,
unto the end that we may know the mind of God, as the universal
ENOCH'S WALK WITH GOD. 581
rule of our obedience, all those instructions that are usually given
about prayer, meditation, diligent use of all means, public and private,
to the end we may come to a right understanding of the mind of
God in the Scriptures, are necessarily to be attended unto. They
are commonly spoken of. I will add one only, — which is indeed the
principal in this case, and ought to influence all the rest, — and this
is, That we should always read, and hear, and teach the word, and me
ditate upon it, with this end and design, that in our whole souls and
lives, in all that we are and do, within and without, we may be con
formable thereunto. Want of this design constantly kept up in our
minds renders all other means fruitless. We take God's name in
vain, and aggravate our own guilt, when we converse with the Scrip
ture without this design. I need not produce particular instances;
the whole word of God proclaims that, with respect unto ourselves,
it is to be learned and studied with no other design.
(2.) That we use diligence to keep ourselves universally close to the
rule, so far as we have attained an acquaintance with it. Our walk
in this world, if we intend to please God and discharge our duty, is
to be according unto rule, and that attended unto with circumspec
tion. Loose, way-side walkers are like way-side hearers; both will
fail of what they seem to aim at. Every thing within us that is
of ourselves, and every thing about us that is of the world and occa
sions of life, do either incline or solicit us unto a negligence of the
rule ; and if we walk not diligently, we shall frequently be turned
aside. Hence is that loose, crooked, uneven walking that is among
professors. He only is upon his guard in a due manner who al
ways considers what his rule is, and what God in all things require th
of him. Let it not be said that this attendance unto the rule in all
things is the way to make men scrupulous, fearful, and at length
useless : for the word of God giveth light and liberty, and bringeth
none into bondage who attends regularly unto it. Yet to prevent
that careless boldness in walking and conversation which hath over
run the generality of professors, we must remember that " blessed is
the man who feareth always;" and that it is our wisdom to "spend the
time of our sojourning here in fear;" — which is the counsel given
us by him who had learned this before from his own sad experience.
(3.) That we take heed of false rules and measures in our walking,
both in things religious, moral, and of civil conversation. There are
five false rules in religion, to some or all of which the generality of
mankind do give up the conduct of themselves: — [1.] Tradition; [2.]
Multitude; [3.] Outward order and splendour; [4.] Human autho
rity ; [5.] Self-imagination. It were easy to show how one or other,
or all of these, are the rule and measure unto the generality of men
in all their religious concerns. The whole church of "Rome builds
itself on the traditions received from the fathers; and what a long-
582 A FAST SERMON.
derived tradition doth with them, the custom of a few ages doth
among us. Men will do as those that went before them, and no other
wise ; yea, some think there is no other fault in religion but the not
doing of what others have done before, without more ado. And multi
tude prevails with many. It is thought safe doing what is done by
the most ; and, however, [at least,] few think it is particularly incum
bent on them to examine whether almost all the world, especially the
rulers, with the scribes and Pharisees, are out of the way or no. The
other things mentioned are made rules to some, inasmuch as of late
it is avowed, owned, pleaded for, that the civil laws of magistrates, or
human authority, is the proper rule of all external religious worship.
And many there are who leave the word and follow their own
imaginations, which they call their " light/' and take for their guide.
But whoever attends unto any of these rules, he neither doth nor
can walk with God, Isa. viii. 1 9, 20.
There are also five false rules whereby men may deceive them
selves in their moral and civil conversation: — [1.] The example of
the best of men, taking in their infirmities. The examples of good
men, being considered as they exemplify Scripture rules, are forcible
encouragements unto duty. The example of Christ is an original
rule; the example of others is to be looked on as such a transcript
as wherein there may be mistakes. They are all, therefore, to be
reduced unto the rule ; and when they appear conformable unto it,
they adorn it, illustrate it, and render it beautiful. Hence may we
take encouragement unto imitation. But, for the most part, we are
ready to consider good men, so as to countenance ourselves by their
infirmities. f So and so do they; so do they talk, discourse, converse;
unto such places and companies do they resort : and why may not we
do so too?' But I do believe that he who will be content with the
worst of a good man hath no part of his best. [2.] The fashions of
the world in things not directly sinful. [3.] Custom in trading, re
ceived by tradition. Men may, if they are not aware, learn in their
apprenticeship to be dishonest all their lives; they have yet the trade
of it. [4.] Satisfaction as to reputation in the world and the church.
[5.] Quiet and satisfaction in our own minds. 1
SERMON XIII.
A FAST SERMON : — CHRISTIAN DUTY UNDER
THE HIDINGS OF GOD'S FACE.
PKEACHED JANUARY 1, 1676.
THE end of our meeting here this day is to bemoan, if God would
help us, the withdrawing of God from among us, and to beg his return-
1 The third division of this discourse has not been preserved. See p. 575. — ED.
A FAST SERMON. 5 S3
ing unto us. It is not about any particular or any small occasion;
but it is about the greatest concern of the glory of God and our
own souls that we can ever be engaged or concerned in in this
world. Whether our spirits are suited and prepared to meet the
Lord in such a work or no, we may do well to consider. Something
I shall offer, if God bring it to mind, that may be of use unto us
on the present occasion, from Isa. viii. 17, —
" And I will wait upon the LORD, that hideth his face from the house of Jacob,
and I will look for him."
You may remember that my way is, upon these occasions, to speak
some plain words unto you, that are not only of your special but of
your present concern. I shall not, therefore, open the context here,
but only tell you (which you will see by reading the chapter at any
time) it was a time of great sin, of great darkness, of great danger;
and yet there was a promise of Christ, that kept life in the church
in the midst of all.
For the opening of the words, I would inquire into these four
or five things: — 1. Whom it is that God hideth his face from; 2.
What it is for God to hide his face; 3. How we may know when
God hideth his face ; 4. What are the reasons why God hideth his
face; 5. How we may distinguish between God's hiding his face
and God's departing; and, lastly, What is our duty in such a state
and case, when God doth hide his face : " I will wait upon the LORD,
who hideth his face from the house of Jacob, and I will look for
him/'
I shall speak very plainly, and I fear somewhat briefer than I in
tended, by reason of my infirmities, unto these things.
First, Whom is it that the Lord hideth his face from? It is from
" the house of Jacob." God never hideth his face from the world, be
cause his face never shines upon them. The face of God's provi
dence alters towards the world. It is sometimes filled with more
frowns and anger than at other times, and he works great alterations
accordingly ; but the face of God's grace, that neither shines upon
nor can be said to be hid from the world.
God hides his face from " the house of Jacob/' And two things
are considerable herein: — 1. That it is the true, church of God that
is intended ; 2. That it is the church of God in some special state
and condition that is intended, that is " Jacob/'
1. It is the true church of God that is intended. Jacob is he that
received the promises, with whom God made a covenant, to whom
God engaged his truth: Micah vii. 20, "Thou wilt perform the truth
to Jacob, and the mercy to Abraham, which thou hast sworn unto
our fathers from the days of old." Jacob being he that God had
584 A FAST SERMON.
entered into covenant withal, took into covenant with himself, "the
house of Jacob " are those that are in covenant with God.
2. There is a twofold circumstance of the church comprised in
this term, " Jacob:" — (1.) That it is in a low, poor, afflicted condi
tion. So was Jacob all his days. He was a man of sorrow, a man of
affliction, a man of temptation. "Few and evil were the days of his
pilgrimage." And the church is nowhere called "Jacob" but with re
ference unto its tow estate: Isa. xli. 14, " Fear not, thou worm Jacob,
and ye men of Israel," saith he. When the church is as a contemp
tible worm, when there are but few that belong unto it, then it is
called " Jacob." The church in a low, tempted, oppressed, sorrow
ful and mean condition, is " the house of Jacob." (2.) It is in a wrest
ling condition. This was the character of Jacob above all the patri
archs, — he was the great wrestler with God; and he got nothing but
by wrestling through great difficulties. You all know so that know
the story of Jacob from first to last. So that the church is called
"the house of Jacob" when it is in a wrestling condition, contending
with God and man for the blessing. And many repulses he had, and
came off lame at last, with the unjointing of his bones.
Brethren, you see who it is that is here intended, — the true church
of God, in a low, weak, distressed condition ; and there are some at
least among them eminently wrestling with God and eminently
wrestling with men for the great blessing of Jesus Christ and the
gospel. Pray take notice that God can, and sometimes doth, hide
himself from the church in this state and condition. Now, a man
would think, now if ever is the time for God to shine upon the
house of Jacob. But there may be such things found in the church,
when it is in a low, wrestling condition, that God is compelled to
hide his face from them.
Thus we have stated the subject. I desire to know whether it
falls upon us or no ? whether we are this " house of Jacob," whose
condition is low, that, through infinite, free grace, God hath taken
into covenant with himself? I do not speak absolutely in reference
to ourselves, but to our brethren in the world, whose condition is low,
distressed, tempted, oppressed. And yet there are remaining those
that wrestle with God. If this be so, then the subject is rightly
stated, and we are concerned in the text.
Secondly, Our second inquiry is, What it is for God to " hide his
face"? To know that, we must inquire what it is for the face of God
to shine upon any. You may observe that the shining of God's
face upon any is, in Scripture, comprehensive of all mercies and of
all blessings whatsoever. I will mention but one place, Num. vi.
24-26, the blessing of God when he put his name upon the people;
"The LORD bless thee, and keep thee: the LORD make his face
A FAST SERMON. 585
shine upon thee, and be gracious unto thee: the LORD lift up his
countenance upon thee, and give thee peace/' Grace, preservation,
and peace, they are the sum of all we receive from God in this
world. And how doth this come? "The LORD cause his face to
shine upon thee, and be gracious unto thee: the LORD lift up the
light of his countenance upon thee, and give thee peace : the LORD
cause his face to shine and bless thee/" In a word, there the shin
ing of God's face is, where the grace and favour of God in Christ
Jesus evidences and communicates itself to the church and the souls
of men. The grace and favour of God evidencing and communi
cating itself unto the souls of men is the shining of God's face and
the lifting up of God's countenance.
And there are four things that do always accompany the shining
of God's face upon any people or upon any person. The peculiar
way of the communication and evidence of the grace and favour,
which is the shining of his face, hath these four effects : —
1. It gives them light and guidance. " In thy light," saith the
psalmist, Ps. xxxvi. 9, " we shall see light," — in the light of God's
countenance. When the face of God shines upon men, they are not
at a loss to find their way. It is as the sun unto our natural occa
sions. Let a man be in his way, let him know it never so well, while
the sun shines upon him, how pleasantly doth he travel ! Though
he be in the same way, if the sun go down and darkness come, what
a loss is the man at! I know not what you have done, but I know
what some others have done; — they have found sometimes plea
santness, plainness, satisfaction, in the same ways that afterwards they
have been ready to stumble in, and could scarce find how to take
one step before another. The sun was gone down! While God's
face shines upon us, we shall not be at a loss nor in the dark about
any of our ways.
2. Where God's face shines there is the communication of spiritual
strength ; for, as I told you, this face of God is his grace and favour,
which is the fountain of all our spiritual life, of all spiritual strength,
of all spiritual vigour. I need not stay to prove these things, which
you know are acknowledged. All our spiritual life is from the
fountain of God's grace and favour; and the shining of the face
of God is the actual communication of spiritual strength from that
grace and favour. Whenever God's face shines, — and let us not
please ourselves with any other apprehension, — -we shall have
spiritual life, strength, vigour, quickening, as to all duties, as to all
occasions, as to all trials and sufferings, whatsoever we are called
unto.
3. The shining of God's face is, in a peculiar manner, the cause
of spiritual joy and refreshment ; for by the shining of God's couu-
586 -A FAST SERMON.
tenance lie doth give in pledges unto our hearts that he is our re
conciled God and Father. Spiritual joy is a most peculiar effect and
an infallible evidence of the shining of God's face. Wherever it is,
there God's face shines; and where it is not, there God hides his
face.
4. And lastly, Deliverance from trouble is an effect of the shining
of God's face : " Cause thy face to shine, and we shall be saved."
Such is the prayer of the psalmist.
These four effects do constantly accompany the lifting up of God's
countenance, and the shining of his face upon us. Wherefore the
hiding of God's face must respect these effects, — light and guidance,
spiritual strength, joy, and deliverance.
1. The hiding of God's face respects light and guidance: Hos. v. 6,
" They shall go with their flocks and with their herds to seek the
LORD; but they shall not find him/' Why? " He hath withdrawn
himself from them." God hath hid himself. For God to hide him
self, and for God to hide his face, are the same: Isa. xlv. 15, " Verily
thou art a God that hidest thyself." And when God withdraws
and hides himself, men cannot find their way. They went with
their flocks and with their herds to find the way to God, — with their
church-assemblies, with all their concerns, — and could not find the
way to God. When God hides his face, we shall be left under dark
ness as unto our churches, ways, and walking.
Pray, brethren, let us now inquire whether it is so with us or no.
Consider these few things in the fear of the Lord: —
(1.) Do you see the beauty and the glory of the ways of God?
Do you see the glorious goings of God in the sanctuary, as may be
you have seen them? Do you see a desirableness and a beauty in
the ways of God's worship in the church? Or, are these things
grown unto you a very common thing? You are in a good way; but
is not the sun gone down? You are in the same path as formerly;
but are your hearts so delighted, so refreshed? Do we really see a
beauty and a glory in the ways and worship of the house of God ?
I am afraid we can scarce say so. And if it be so, it is through
the want of the light of God's countenance. We are in the same way
still, but darkness is round about us ; we see not the beauty and glory
of the ways and worship of God. Our very walking, our very actings,
the very course we most of us take in the ways of the church, do
manifest the hiding of God's face, — that God hath so far withdrawn
the light of his countenance from us that we do not see a glory in
the same way that once we saw before.
(2.) Are we not at a great loss as unto the ways themselves, and
in the least difficulty we cannot find our way, but we are bewildered ?
Every trivial exception, that hath been answered a hundred times,
A FAST SERMON. 587
will turn us out of the way, and keep us from the discharge of our
duty, and from what God calls us unto. God hideth his face and
leaves us much in the dark. When we would go about our duty, we
do not find our way. All things have not been plain and clear.
(3.) Are we not in the dark as to the way of love, — the life, the
soul, the cement of church-communion, — without which the best of us,
as unto any church-order, are but as "sounding brass and a tinkling
cymbal"? Whatever sweet or pleasant noise we make by our way or
walk, without the exercise of love, we are as " sounding brass and a
tinkling cymbal/' Is there not darkness come upon all professors
herein? Is there that love among professors in general that either
hath been or ought to be? Is there that love among churches, one
church to another? They are scarce concerned in one another. I
did little think ever to have lived to see the day wherein the churches
of Christ should have so little concern in one another as they have.
There is not that love among ourselves which there ought to be. Do
not the paths of love mourn because none walk in them? Doth joy
arise in our hearts and pleasantness in our countenances when we be
hold the faces one of another? Why, then, do some complain that none
visit, none confirm, none help, none relieve, none seek after their spi
ritual or outward condition? Who among us seeks to make himself
an example of love ? Is there a duty wherein men may exercise and
show their gifts and parts? — there is a pretty readiness for it. Is
there any thing wherein men may act severity of spirit? — they will
be prepared for that. Who among us endeavours, in meekness, in
condescension, in self-denial, in being little in his own eyes, to make
himself an example of love? And all our church order and relation
is a thing of no value without it. One person who is filled with
love, which is a charitable grace, it will make him have low thoughts
of himself, condescend greatly to others, forego temptation to provo
cations, and let go all these things. And who among us endeavours
to make himself an example hereof? One such person would bring
more honour and glory to Christ, and make a more glorious repre
sentation of him in the world, than a thousand of us do at this kind
of rate of walking. The ways of God are the same, the worship of
God the same, the saints of God the same also, — a company of poor
tempted sinners : but we have not the same light, we have riot the
same guidance, we have not the same love; we live upon gifts, and
not upon grace. God doth hide his face from us in this thing.
2. When God hides his face, there will be a decay as to spiritual
strength, as to the flourishing and vigour of grace. I have spoken so
much and so often to you upon this head, in this place, in our in
quiry wherefore the Lord doth harden the hearts of his people from
his fear, and in conference among ourselves, that I shall say no more
588 A FAST SERMON.
to it, to manifest that we have this evidence of God's hiding his
face, that there is a decay of spiritual strength as to the flourishing
of grace among us. And truly, brethren, I am verily persuaded that
if God do not give us an understanding of it by his word, he will
give us an understanding of it by his sword, by his judgments, that
will follow us till we are consumed.
3. When God hides his face, there will be a decay of spiritual joys.
Spiritual joys are the immediate effect of the shining of God's coun
tenance, the most proper pledge of it unto our hearts. And how
is it with us, brethren ? Pray remember my design, which is to
speak familiarly unto you, and so bear with my manner of speaking
at this time. How is it with us, brethren, as to this matter of spiri
tual joy? It is a thing that was purchased by the blood of Christ.
It is more worth than all this world, and it is that without which
we shall never greatly honour God, in this world or when we go out
of it.
I cannot tell how to judge any of your hearts, nor what stock you
have of this spiritual joy, but I will give you two or three outward
signs, and one or two inward trials, whereby we may know whether
there be not a decay among us in spiritual joy; and (which is the worst
part of the story) we are content that so it should be.
(1.) This is certain, that carnal joys and spiritual joys are incon
sistent; that where carnal joy is predominant, let men pretend what
they will, and speak with the tongue of men and angels, there is no
spiritual joy. By carnal joy I understand the prevalent satisfaction
of the minds of men in present enjoyments, whether in relations, or
in outward state and condition, or in the succeeding of their affairs.
Where there is a predominant satisfaction in these things, there is no
spiritual joy. " Many say, Who will show us any good ? LORD, lift
thou up the light of thy countenance upon us. Thou hast put glad
ness in my heart, more than in the time that their corn and their
wine increased/' These things are absolutely opposed. The glad
ness of heart arising from the shining of God's countenance is ab
solutely opposed unto that good which men find in the increase of
their corn, and wine, and oil. A predominancy of carnal joy in
present satisfaction as to things here below is inconsistent with spi
ritual joy.
(2.) Earthly cares prevailing are inconsistent with heavenly joys.
God hath brought many of us into that state and condition that it
may be we will say we are free upon that account: 'We have nothing
here to rejoice in; we are poor; we are low, disconsolate, afflicted.'
Well, then, but have we not, on the other side, earthly cares and
desires prevalent in us? We are not rich, but we would be rich;
we are not healthy, but we would be healthy and strong; we have
A FAST SERMON. 589
not provision for our lusts, but we would have it. Where there is
this frame of spirit there is no spiritual joy.
I will give you these two inward trials whether you have spiritual
joy or no: —
[1.] The first is, a frequency in surprisals with spiritual exulta
tion. The spouse saith that her soul was surprised: " Ere I was
aware, my heart made me as the chariots of Ammi-nadib/' Cant,
vi. 12. Have not we found oftentimes that we have had surprisals,
upon the approaches of God, upon the visits of Christ, with spiritual
exultation, rejoicing in spirit, wherein the heart hath been lifted
above itself, out of itself, hath been nigh unto God, and found that
sweetness which no reasoning could ever bring it unto ? A frequency
in these spiritual exultations is that bubbling from the fountain of
joy which will fix our hearts, in the night season, by the way-side,
and upon other occasions. Oftentimes the heart is drawn up with
these spiritual exultations. How is it with you, brethren? Are
these things frequent with you? or can you scarcely recall the time
when God hath given you such rejoicing of spirit? When the
mother of Jesus came to visit the mother of John the Baptist, the
babe sprang in her womb. When Christ comes to give the soul a
visit, the heart will spring and rise up with joy. If these things are
not frequent with us, if our hearts are not often surprised with these
exultations, there is not a spring of spiritual joy in them.
[2.] What doth first present itself to you upon spiritual self-
examination and inquiry as to your state and condition? I do not
doubt that there is none of you but do often retreat to serious ex
amination of your own state and condition. What doth first present
itself to you? If you are compassed with darkness, that you are fain
to work through by acts of faith, and to labour to come to light as
to your own state and condition, you are strangers to spiritual joy.
Your condition may be good as to believing, but I speak as to
spiritual joy. Where the heart is stored with that, the first reflec
tion it makes from self-examination will be full of light, and will
present a beauty and a glory. Though there be faith, if there be
not spiritual joy, the first consideration will be dark and confused,
and our souls will be put hard to it to work out any evidence of
their state and condition.
Have we not from hence another evidence that God doth hide his
face from us, in the decay of spiritual joys. Either carnal joys and
satisfaction do possess the room of them, or the cares of this world
do stifle them, or we have not such surprisals with exultation of
spirit as spiritual joy will give us upon all occasions. Sometimes
when a man is taken with the greatest affliction, sorrow, distress,
where there is the root of spiritual joy it will surprise him into ex-
590 A FAST SERMON,
ultation of spirit. " In that hour Jesus exulted in spirit/' Luke
x. 21.
(3.) Lastly, If we are in the dark, and are fain to grope as in dark
ness after evidences of our state and condition, we are decayed in
spiritual joy; God hideth his face as to these things.
4. God hideth his face when he doth not give deliverance. I
shall not speak to this hiding, but leave it to the judgment of all
whether there be not the hiding of the face of God in that particular,
as to the deliverance of the church out of trouble.
Such is our second great inquiry, What it is for God to " hide
his face"? When God hides his face there is a withdrawal as to
light and guidance in the ways of his own worship, in the goings
in and goings out of his house ; as to spiritual strength in our own
hearts, and the vigour of grace in our walking before him; as to
spiritual joy (which, I am afraid, we are many of us strangers unto,
and are pretty well content to be so) ; and as to deliverance ; — all
which things are effects of the hiding of God's face ; and when God
causes his face to shine upon our souls, all will return unto us.
Thirdly, The third inquiry is, How we may know when God
hideth his face from us ? for it may be all these things may hap
pen and fall out, and yet there may not be a special hiding of God's
face. These things may be in some measure and degree among us,
and yet there may be no great nor special hiding of God's face. How
shall we know, if it be thus with us, that it proceeds from this cause,
that God doth hide his face?
I will name but one or two things: —
1. The first is this: When in such a state and condition God seems
to shut out our prayers, and we have not returns of them, we may
be sure it is a time wherein God hideth his face. The church com
plains of it, Lam. iii. 8, " Also," saith she, " when I cry and shout,
God shutteth out my prayer." How is it with us, brethren? We
have had some days of prayer as to this matter ; we have had fre
quent opportunities and seasons for prayer, and this thing hath been
spread before the Lord ; and it is the hope of my soul that you have
in particular, every one of you, sought God in this matter. Where
is the effect of our prayer? What ground have we got, what
pledge have we of God's return ? or what revival in ourselves as to
any of these things ? Is it not evident that in such matters, as yet,
God shutteth out our prayers ? Do not think it is an ordinary thing
that is befallen us. It is from the hiding of God's face, or he would
not thus shut out our prayers, that so little ground should be got
upon so many endeavours.
2. God hideth his face when our endeavours for relief are fruit
less; — as in that place of Hosea, chap. v. 6, " They shall go with
A. FAST SEEMON. 591
their flocks and with their herds to seek me, but they shall not find
me ; I have withdrawn myself from them/' saith the Lord. It is a
time of hiding when endeavours are fruitless for recovery.
And they are fruitless upon these two grounds : — (1.) When we are
in the dark, and cannot find the right way. There is something lies
before us that we would fain be at, but we cannot find the way to it.
The prophet tells you the reason why it is so, Isa. lix. 10, "We grope
for the wall like the blind, and we grope as if we had no eyes: we
stumble at noon-day as in the night." Our way is plain, our rule is
plain, and yet we cannot find the way. I am persuaded many that
hear me this day would tell me, with all their souls, what it is they
would be at. They would be at a spirit of faith and love ; they would
be at self-denial and resignation to the will of God in their own per
sons; they would be at special fruitfulness, at recovering a face of
beauty and glory upon the church : but they cannot find the way ;
they grope as in the dark when they go about it; they miss the way,
they cannot attain it. It is because God hath hid his face. (2.)
When we grow weak and languid under our endeavours ; for not
withstanding this, brethren, that God seems to shut out our prayers,
that we cannot find our way, unless we abide continually in prayer
and wrestling for the way, we shall never recover the face of God.
Now, it is a sign God hides his face, when we grow languid and
cold in our endeavours. " Then shall we know, if we follow on
to know the LORD." We grow languid in our endeavours; warm
one day and cold another, enlarged in prayer one day, and give
over the. next; we do not warm one another: and yet our lives, and
souls, and the glory of God, lie all at stake in this matter. Our
hearts are feeble; it is an evidence God hideth his face. We do not
wait upon him as we ought ; for they that wait shall not faint, what
ever they do. It is wonderfully difficult, and we do not help one
another as we ought. We do not go to one another, and advise with
one another, to set one another in the way. And, lastly, we grow
languid after we have been put into the way. The world cools our
hearts, and we think enough is done upon such occasions. We shall
not know the Lord in this matter, unless we follow on to know him.
Fourthly, Why doth the Lord thus hide his face from poor Jacob,
from oppressed Jacob, from wrestling Jacob, — from his own people?
why doth God thus hide his face from them as to all those things we
have mentioned, — as to guidance, strength, joy, and deliverance?
The reasons are very plain why God doth it. It is, —
1. For their love of the world: Isa. Ivii. 17, "For the iniquity of
his covetousness I was wroth, and I hid my face from him." It is
our love of the world and conformity to the world that hath caused
God thus to hide his face from us. I bless God that hath put it into
5.92 A. FAST SERMON.
the hearts of some among us to desire we may get together to con
sider what remedies we may have to cure us of that great conformity
to the world that is grown amongst us; and I shall desire of the
congregation that we may have a time to consider of it, because it
is that which will greatly, with apparent offence, take us off from
bearing our testimony against the world, which Christ hath com
mitted to us. But it is for our love of the world, all and every one
of us. None of us but have greatly refused God's teachings in that
particular of love of the world that is among us. " For the iniquity
of his covetousness was I wroth, and smote him : I hid me, and
was wroth." I would not judge any, nor reflect upon any; but
I am afraid it is one great sin for which God is contending with
our brethren at the ends of the earth, hiding his face from them, as
at this day. Their hearts have too much gone out after the world,
too much cleaved to it; and the word of God cannot fail. If Jacob
will love the world, if the iniquity of covetousness be found in him,
God will assuredly hide his face; the word of God cannot be of none
effect. It is in vain to imagine, that under a worldly, carnal frame
of spirit, we should have the shining of God's face upon us.
2. A frowardness in our walking is another reason why God hides
his face from his people. God complains of Israel, they are " fro-
ward children/' and a " froward generation ;" and so saith they shall
not find him: Micah iii. 4, "He will even hide his face from them, as
they have behaved themselves ill in their doings," — " fro wardly in their
doings." When we behave ourselves frowardly in our ways, God
hides his face from us. What is it to behave ourselves frowardly in
the ways of God ? It consists in two things, — (1.) Unreadiness to
comply with God's providence; and., — (2.) Unevenness, crooked
ness, in our conversations in the world. The great thing God com
plains of under the name of frowardness is unreadiness to comply
with his providence. We do not come to that which God calls us
unto ; we will not be at what God calls us unto. See a particular
instance, Isa. xxii. 12-14, " In that day did the Lord GOD of hosts
call to weeping, and to mourning, and to baldness, and to girding
with sackcloth: and behold joy and gladness, slaying oxen and killing
sheep, eating flesh, and drinking wine : let us eat and drink ; for to
morrow we shall die. And it was revealed in mine ears by the LORD
of hosts, Surely this iniquity shall not be purged from you till ye
die." Here is great frowardness. God calls to mourning, to humilia
tion; instead thereof there is slaying of oxen and killing of sheep,
every one rejoicing in what he hath according to his power, every
one eating and drinking as they can, adorning themselves as they
please, — and that at a time when God called to mourning. 'But it is
not such a time now/ Then it was never such a time in this world.
A FAST SERMON. 593
All the tokens of God's displeasure are upon us; what we hear in the
world is near approaching, particularly to ourselves. *A11 the contests
God hath had with this nation, by poverty, by that dreadful judgment
of fire, and the like, threaten us every day. If these be not calls to
mourning, we can have none from the word of God nor from conjunc
tions of providence. Yet at this time, who doth not eat and drink
and clothe himself as he can, refresh himself with what he is in
trusted withal, from the highest to the lowest, especially those that
are great and rich, even among professors? This is to walk frowardly
with God, to walk uncomplyingly with providence. Neither our garb,
nor countenance, nor food, nor raiment, nor any thing else, testifies we
comply with the calls of God. And it is a dreadful word that follows:
"It was revealed by the LORD of hosts, Surely this iniquity shall not
be purged from you till ye die." For, "If ye walk contrary unto me, I
will walk contrary unto you, and will punish you seven times more/'
Instead of looking for the return of God and for the shining of his
countenance, God speaks quite another language : " Ye walk con
trary unto me, and I will punish you seven times more." It may be
this comes home to our own state and condition, to God's dealing
with his church and with particular persons. May be there is not
that readiness in us to comply with the will of God in all things
which he expecteth from us; and if we walk frowardly, God will
never be prevailed upon by our frowardness.
3. Lukewarmness and formality in religious duties and worship
are another reason why God hides his face from us. A multitude of
duties men do perform. I never knew any professors in my life
that were under the power of light and conviction, that did intend
to countenance themselves in their lusts, but did multiply duties.
But lukewarmness and formality in duty, and indulging to any
lust, are as inconsistent with spirituality in duty (which is the acting
of every grace in duty that is required thereunto) as light is incon
sistent with darkness. And when it is so with us, God will hide
his face from us.
4. And lastly, Another great reason why God hides himself from
us is, because we do not fill up that testimony against the world
which he hath committed to us. God hath committed to us a great
testimony against the world for Christ, and for the glory and honour
of his ways. And he looks on to see how we behave ourselves.
And we have so shamefully betrayed the cause of God in the purity
of his worship, wherein we are engaged, that saith he, " Let them
alone ; I will hide my face from them."
These are some of the causes of God's hiding his face from us: —
Love of the world, frowardness, or a non-compliance with the calls of
providence, formality in spiritual dutiesj and a not filling up our tes-
VOL. xvit 38
594} A FAST SERMON.
timony against the world. And we have scarce time enough left in
the world to sigh to the breaking of our hearts, that we do not more
glorify God in this world. Therefore God hides his face from us.
I will but just name what I thought to have spoken on the two
other heads: —
Fifthly, How shall we know that this is but a hiding, and not a
departure ? for saith God, " Woe to them when I depart from them ! "
If this should prove a departing, and the glory of God remove more
and more from us, then woe unto us ! How shall we know when it
is a hiding, and not a departure?
1. If we mourn after the Lord, who hath hid himself from us; if
we do indeed really, in our houses, closets, mourn and sigh, ' When
will the Lord return again to his people?' — it is but a hiding.
2. It is but a hiding, when nothing will satisfy us unless God re
turn. If God should give us peace and prosperity, give now Eng
land victory and success ; if we can be satisfied with these things,
God is departed. But if we can say, 'Nothing will satisfy us unless we
have a sense of the return of God again unto us, of his shining upon
us in the light of his countenance, quickening and reviving a spirit
of grace in our hearts, filling our souls with joy; then we can be
satisfied, but never without it;' — it is but a hiding.
3. When we can never rest in any of those things or ways which
cause God to hide himself from us; when we can search our hearts
and say, 'This is that I have put into the ephah, that hath contributed
to the hiding of God's face from this congregation, from the church
of God;' when we will give ourselves no rest in any thing that con
tributes to the hiding of God's face ; — then it is but a hiding, and
there is an appointed time wherein God will return.
Sixthly, and lastly, What is our duty in such a case as this? " I
will wait upon the LOKD," saith the text, " that hideth his face from
the house of Jacob, and I will look for him/' Here is our duty.
What is "waiting ?" Waiting is a permanent continuance in the
performance of duties, against all difficulties and discouragements.
It is a permanent abiding, a continuance in duty, whereby we seek
for the return of God unto us, against all discouragements, difficul
ties, temptations whatsoever. They will arise from our own hearts on
many various occasions ; so that if we will wait upon God we must be
permanent and abiding, — we must not make an end of what we have
to do this day, but we must follow it on; and then the Lord will
return unto the house of Jacob, from whom he hath hid his face.
THEEE DISCOUESES SUITABLE TO THE
LOBD'S SUPPER,
PEEFATORY NOTE,
IN 1798 a volume was published in Edinburgh under the title, " The Lord's Supper
fully Considered, in a Review of the History of its Institution ; with Meditations and
Ejaculations suited to the several parts of the Ordinance : to which are prefixed Three
Discourses delivered at the Lord's Table; by the late Eev. John Owen, D.D." It needs
but a glance at the three discourses in order to feel assured, from internal evidence,
that they belong to Owen. The rest of the volume is assuredly not Owen's, as it con
sists of "Eemarks on the 'Plain Account,' " etc., — a work published long after our
author's death. These remarks are directed against a treatise of the celebrated
Hoadly, bishop of Bangor, and latterly of Winchester. His treatise bears the title,
" A Plain Account of the Nature and End of the Lord's Supper," and was published
in 1735. An answer to it was published by Thomas Brett, LL.D., an English divine
and controversialist ; but whether his answer is identical with the " Remarks," we
have failed to ascertain. The three discourses subjoined are not of much importance,
but as they have already appeared in print, we include them in this edition. — ED.
DISCOURSE I.
JUNE 8, 1673.
FAITH is bounded, in every ordinance, by its objects and acts.
The general object of saving faith respecting God, is the truth of
his word and promises, Rom. xv. 8. The special object of our faith
in this ordinance is the sufferings and death of Christ. Herein he
is " evidently set forth crucified before our eyes." And we must act
faith upon three things with respect to his death : —
First, The personal love of Christ to our persons, from whence it
was that he died for us. So saith the apostle, " Who loved me, and
gave himself for me," Gal. ii. 20. Were we helped to raise up our
hearts by faith to apprehend Christ's love to our persons, it would
greatly help us in this ordinance. The Lord lift us up above our
fears, and give us a view by faith, not only of the love of Christ in
general, but that he personally loved us, even this whole church !
Secondly, The sufferings of Christ. In this ordinance we are to
act faith upon his death, as therein undergoing the punishment due
596 SACRAMENTAL DISCOURSES.
to our sins. It is [intended] to mind us that " he made his soul an
offering for sin/' that "he suffered for sin, the just for the unjust/'
" bearing our sins in his own body on the tree," that we should not
come into judgment.
Thirdly, The effects of Christ's death ; which were, the making an
atonement for all our sins, — the making peace between God and our
souls, bringing in everlasting righteousness. Under the law we find
that "the blood of bulls and of goats, and the ashes of a heifer sprink
ling the unclean, sanctified to the purifying of the flesh/' and that
the people were thereby legally cleansed ; " how much more shall the
blood of Christ, who through the eternal Spirit offered himself with
out spot to God, purge our conscience from dead works to serve the
living God ?" Heb. ix. 13, 14.
The acts of faith in this ordinance are, first, recognition. That
faith which is exercised on the death of Christ, that is past, is to call
it over, and make it present to the soul. It is to realize it and bring
it before us. It is not a bare remembrance of it, but such a one as
makes it present. And where there is faith, there is the same ad
vantage to a believing soul in the participation of this ordinance as
there would have been if we had stood by the cross.
Secondly, Faith works by reflecting to humiliation. "They shall
look on him whom they have pierced, and mourn" for all their un-
kindness and un thankfulness to their Saviour. And when we come
to this work in this ordinance, self-abasement, self-abhorrence, and
brokenness of heart, will be acted, and flow forth in abundance of
love to Jesus Christ.
Thirdly, Another act of faith in this ordinance is, thankfulness to
God for his wisdom and grace in contriving this way of our salva
tion; and thankfulness to Christ, in whom was this mind, that, "be
ing in the form of God, and thinking it not robbery to be equal with
God, he took upon him the form of a servant, and became obedient
unto death, even the death of the cross/' that he might save us from
our sins. If the Lord be pleased to lead us to act faith in any of
these things, in some signal and eminent manner, we shall find an
advantage in this ordinance.
DISCOURSE II.
JULY 6, 1673.
To help you in the exercise of faith in the administration of this
ordinance, I would briefly show what it is to have a sacramental par
ticipation of Jesus Christ.
SACRAMENTAL DISCOUESES. 597
When the world had lost the understanding of this mystery, for
want of spiritual light, they contrived a means to make it up, very
easy on the part of them that partake of it, and very prodigious on
the part of the priest ; for he, by a few words, turns the bread into
the body of Christ, and the people have no more to do but to receive
it as such into their mouths ! It was the loss of the understanding
of this mystery that put them upon that invention.
There is, indeed, a figure or representation in this ordinance; but
that is not all. When the bread is broken, it is a figure, a represen
tation, that the body of Christ was broken for us ; but there is also
a real exhibition of Christ unto every believing soul. This is dis
tinct from the tender of Christ in the promises of the gospel. In
the promises, the person of the Father is particularly looked upon as
proposing and tendering Christ to us. In this ordinance, as God ex
hibits him, so Christ makes an immediate tender of himself, and calls
our faith to have respect to his grace, to his love, and to his readi
ness to unite and spiritually incorporate with us. He tenders him
self to us not in general, but under a special consideration, — namely,
as having " made an end of sin," and done all that was to be done
between God and sinners, that they might be at peace.
Christ made a double presentation of himself, as the great media
tor ; — first, when he offered himself a sacrifice on the cross, for the
accomplishing the work of man's redemption; secondly, when he
presented himself to God in heaven, there to do whatever remained to
be done with God on our behalf by his intercession. The interces
sion of Christ is the presentation of himself to God upon his obla
tion and sacrifice. He presents himself to God, to do with him what
remains to be done on our part, — to procure mercy and peace for us;
and he presents himself to us in this ordinance (which answers to that
intercession of Christ above, and is a counterpart of it) to do what
remains to be done on the part of God, — to give in peace, and mercy,
and the sealed covenant to us.
There is this special exhibition or tender of Jesus Christ; and this
directs to a special exercise of faith, that we may know how to re
ceive him in this ordinance. And, first, let us receive him as one
that hath actually accomplished the great work of making peace with
God for us, blotting out our sins, and bringing in everlasting right
eousness ; secondly, as one that hath done this work by his death.
It is a relief when we have an apprehension that Christ can do all
this for us: but he does not tender himself to us as one that can or
will do it, upon such and such conditions as shall be presented, but
as one that hath done it; and so we must receive him if we intend
to glorify God in this ordinance, — namely, as having blotted out all
our sins, and purchased for us eternal redemption.
598 SACRAMENTAL DISCOURSES.
Let us act faith on Jesus Christ, as one who brings along with
him mercy and pardon, procured by his death, — all the mercy and
grace that are in the heart of God and in the covenant. To have
such a view of him, and so to receive him by faith, is the way to give
glory to God, and to have peace and rest in our own bosoms.
DISCOURSE III.
AUGUST 10, 1673.
To a due attendance on this ordinance it is requisite not only that
we be in a spiritual frame, but that we endeavour to bring and fix
our hearts to some special thoughts with respect to this special ordi
nance ; wherein the principal act on the part of God, and the prin
cipal act on our part with respect to Christ, are gloriously represented.
The great act of God with reference to Christ is the exhibiting of
him. God did two ways exhibit Christ: —
First, There was, as I may call it, on the part of God, a legal
exhibition of Christ, mentioned by the apostle, Rom. iii. 25, 26,
" Whom God hath set forth to be a propitiation through faith in his
blood, to declare his righteousness for the remission of sins; that he
might be just, and the justifier of him which believeth in Jesus/'
This I call God's legal exhibition of Christ, when he set him forth
to undergo the curse of the law that we might be blessed. This
setting forth of Christ is here represented in this ordinance when the
bread is broken. And this is that which you may exercise your
faith on in this ordinance, that as the bread is here set forth to be
broken, so God, to declare his own righteousness, hath set forth
Christ to be bruised and broken, to undergo the sentence of the
law. Thus we have a gracious sight of God's holiness in this ordi
nance.
Secondly, He doth exhibit Jesus Christ in the promises oi the
gospel. And it might be with some respect to this ordinance that
the gospel invitations, which have the nature of promises, were in
the Old Testament set forth by eating and drinking: Isa. Iv. 1, " Ho,
every one that thirsteth, come ye to the waters, and he that hath no
money: come ye, buy, and eat; yea, come, buy wine and milk with
out money and without price." God having provided Jesus Christ
to be the food of our souls, he doth propose and exhibit him in the
gospel as such. And what a blessed representation is there hereof in
this ordinance ! Here God makes a visible tender of Christ, as ex
hibited in the promises of the gospel, for the life, food, and strength of
our souls. To answer the promises, he here makes this tender unto us.
SACRAMENTAL DISCOURSES. 599
Thus you see the principal act of God in this ordinance is the
exhibiting of Jesus Christ unto us. The great act on our part,
with respect to Christ, which is also represented in this ordinance, is
the reception of him by faith. It is not enough that God hath set
forth Christ to declare his righteousness, and in the promises of the
gospel: unless we receive Christ, we shall come short of all the
design of grace and mercy therein. " As many as received him, to
them gave he power to become the sons of God, even to them that
believe on his name/' John i. 12. If there be any thing that is
tendered to you, unless you receive it, there is nothing done;
things are but in the same state wherein they were. Notwithstand
ing all the tenders that God makes of Jesus Christ, in both the ways
mentioned, if there be not an act of faith in receiving him, we
shall have no benefit by it. Now, can any thing be more lively re
presented to us than our receiving of the bread in this sacrament?
but if we act not faith therein, it will be but a bare representa
tion. Therefore, if we believe that God is in good earnest with us
in the tender that he makes of Christ, let us not be backward on our
part, that the sacrament rites may not be empty signs to us.
489024